H Ιστορία των Δηλητηρίων

Ο Θεμιστοκλής πίνει το δηλητήριο, έργο του Henri-Camille Danger, 1887. Μία εντυπωσιακή έκθεση στο Musée des Confluences της Λυόν παρου...

Ο Θεμιστοκλής πίνει το δηλητήριο, έργο του Henri-Camille Danger, 1887.

Μία εντυπωσιακή έκθεση στο Musée des Confluences της Λυόν παρουσιάζει ενδελεχώς την ιστορία των τοξικών και δηλητηριωδών ουσιών και τις χρήσεις τους μέσα από την τέχνη και την επιστήμη.

Η γερμανική λέξη για το δηλητήριο συμπίπτει ακριβώς φωνητικά και ορθογραφικά με την αγγλική λέξη για το δώρο: gift. Ίσως οι επιμελητές του Musée des Confluences στην Λυόν να μην γνωρίζουν αυτήν την χαριτωμένη σύμπτωση αλλά σίγουρα θα συμφωνούσαν πως εκφράζει απόλυτα την ουσία της σπουδαίας έκθεσης Venenum, un monde empoisonné (Venenum, ένας κόσμος δηλητήριο) που διοργάνωσαν με θέμα τα δηλητήρια.    

Περίπου 400 αντικείμενα, έργα τέχνης, ακόμα και 64 ζώα σε θερμικές γυάλες και ενυδρεία καθοδηγούν τον επισκέπτη σε ένα ταξίδι στον τρομακτικό, μαγικό αλλά και ευεργετικών κόσμο των δηλητηρίων και των τοξικών ουσιών. 

Σκοπός της έκθεσης είναι να φωτίσει τον ρόλο που έπαιξαν διαχρονικά τα δηλητήρια στην ιστορία, τον πολιτισμό, τα ήθη και έθιμα των κοινωνιών, στις δοξασίες, την εγκληματολογία και φυσικά την φαρμακολογία και την ιατρική. 

Ο συγκερασμός εκθεμάτων με μεγάλο εθνογραφικό ενδιαφέρον, υψηλη καλλιτεχνική αξία και επιστημονική ουσία αποδεικνύει την σοβαρή δουλειά ενός πολιτιστικού οργανισμού που δεν είναι μόνο κατ' όνομα ένας τόπος συμβολής αλλά μετουσιώνει μουσειολογικά την ταυτότητα του. Το πνεύμα διεπιστημονικής συνεργασίας που καθοδηγεί το στήσιμο της έκθεσης αντικατοπτρίζεται και στην επιτροπή που συστήθηκε και απααρτιζόταν από δύο ιστορικούς, μία μοριακή βιολόγο, έναν φαρμακολόγο και έναν ανθρωπολόγο.

Από την αρχαιότητα ως και σήμερα το δηλητήριο υπήρξε αγαπητό μέσο των φιλόδοξων προκειμένου να κατακτήσουν την εξουσία, να την διατηρήσουν και να ξεφορτωθούν τους πολιτικούς τους αντιπάλους και άλλους "ενοχλητικούς." Στην αυτοτοξίνωση κατέφευγαν και εκείνοι που ήθελαν να αποφύγουν την ατίμωση ή τον βίαιο θάνατο στα χέρια άλλων. Στους αρχαίους χρόνους οι ιστορίες του Σωκράτη που καταδικάστηκε να πιει κώνιο, του Θεμιστοκλή που αυτοκτόνησε για να μην συνδράμει τον Αρταξέρξη εναντίον των Ελλήνων, του Νέρωνα που με την αρωγή της Λοκούστας πότιζε αθρόα Ρωμαίους με δηλητήριο, και της Κλεοπάτρας που κατά την παράδοση πέθανε από νυγμό δηλητηριώδους φιδιού (αν και πλέον πιστεύεται πως ήπιε δηλητήριο) είναι από τις πιο γνωστές και έχουν απαθανατιστεί σε πολλά έργα τέχνης ανά τους αιώνες.    

Η χρήση του δηλητηρίου ως το κατ' εξοχήν όπλο των αδύναμων και αμάχων - δηλαδή των ανθρώπων της Εκκλησίας και των γυναικών - σε αντίθεση με τους απαστράπτοντες μέσα στις πανοπλίες τους και "ηθικούς" Ιππότες εδραιώνεται τον Μεσαίωνα.   

Καθώς οι περισσότεροι φοβούνταν μη δηλητηριασθούν κατά την διάρκεια των γευμάτων, το επάγγελμα του δοκιμαστή καθώς και η χρήση ειδικών σκευών που υποτίθεται ανιχνεύουν την παρουσία δηλητηρίου στο ποτό ή το φαγητό γνωρίζουν μεγάλη άνθηση στις αυλές της Ευρώπης.

Πρωτοσέλιδο του περιοδικού «Semaine du Monde – Dimanche Magazine» του Μαρτίου 1953, αφιερωμένο στην δηλητηριάστρια Marie Besnard.
Ιδιωτική συλλογή, φωτό: musée des Confluences.

Πορτραίτο της Αικατερίνης των Μεδίκων, ανώνυμου, 16ος αιώνας. Η Φλωρεντινή πριγκίπισσα που έγινε βασίλισσα της Γαλλίας θεωρείται πως εισήγαγε την "παράδοση" της χρήσης δηλητηρίου στη νέα της πατρίδα επιθυμώντας να εξολοθρεύσει τους αντιπάλους της.

Η Αναγέννηση άνετα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως η χρυσή εποχή των δηλητηριαστών και οι Βοργίες ενσαρκώνουν απόλυτα αυτό το αδίστακτο και ύπουλο είδος δολοφόνων. Όμως παρότι η Λουκρητία και οι συγγενείς της έμειναν στην ιστορία για την προτίμηση τους στο δηλητήριο, η αλήθεια είναι πως την εποχή εκείνη στην Ιταλία όλες οι ισχυρές και πλούσιες οικογένειες πληρώνουν αδρά τους επιστήμονες-σταρ της εποχής, τους αλχημιστές για να δημιουργούν ολοένα πιο εκλεπτυσμένα και ει δυνατόν μη ανιχνεύσιμα σκευάσματα ώστε να μπορέσουν να ξεφορτωθούν όσους στέκονται εμπόδιο στις φιλοδοξίες των μελών τους.

Όταν στα τέλη του 17ου αιώνα έρχονται στο φως εκατοντάδες υποθέσεις φαρμακείας όπου εμπλέκονταν εκτός από ευγενείς και άνθρωποι που ανήκαν στις λαϊκές τάξεις, ο Λουδοβίκος ΙΔ' νομοθετεί ώστε να θέσει όρια στο εμπόριο των δηλητηρίων και φίλτρων επιθυμώντας να βάλει τέλος σε αυτή την πρακτική.      

Με την έλευση της σύγχρονης εποχής και της τοξικολογίας που επιτρέπει την διαλεύκανση τέτοιων εγκλημάτων θα περίμενε κανείς πως οι δολοφονίες με χρήση αρσενικού, υδροκυανίου και φυτοφαρμάκων θα μειώνονταν, ωστόσο οι νοικοκυρές δεν διστάζουν να τα χρησιμοποιήσουν για να ξεφύγουν από δυστυχείς γάμους και να καρπωθούν τα χρήματα από τις ασφάλειες ζωής.

Ο θάνατος του Σωκράτη, έργο του Jean-Baptiste Alizard, 1762. 

Οι εξελίξεις στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου γεννούν νέες τοξικές ουσίες, όπως τα αέρια μουστάρδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και το Zyklon B στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, που χρησιμοποιούνται ευρέως με ολέθρια αποτελέσματα σε πρωτόγνωρο βαθμό.    

Η έκθεση όμως δεν επιθυμεί να διατρέξει απλά την φαυλότητα του ανθρώπου και υπογραμμίζει το γεγονός πως τα δηλητήρια πρωτίστως απαντώνται στην φύση και αποτελούν μηχανισμούς άμυνας ή επίθεσης των ζώων και των φυτών.   

Φίδια, σφήκες, σκορπιοί, αράχνες και ψάρια έχουν κεντριά, δόντια ή αδένες που εκκρίνουν δηλητηριώδεις ή τοξικές ουσίες για να προστατευθούν από εχθρούς ή να ακινητοποιήσουν τα θηράματα τους. Το ίδιο ισχύει και για τα φυτά, μάλιστα κάποια όπως ο αμανίτης ο μυγοκτόνος όσο πιο όμορφα είναι τόσο πιο τοξική είναι η δράση τους στον ανθρώπινο οργανισμό ενώ υπάρχουν και αρκετά ορυκτά και μέταλλα όπως ο μόλυβδος, ο υδράργυρος, το αρσενικό και το αντιμόνιο που λειτουργούν βλαπτικά.

Άποψη της έκθεσης Venenum, un monde empoisonné. Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται το έργο του Anlfre-Henri Bramtot Ο Θάνατος του Δημοσθένη, 1879. Φωτό: Bertrand Stofleth, musée des Confluences.

Διαφήμιση της κρέμας Tho Radia, από την συλλογή εντύπων του Μουσείου Curie. Το ράδιο ανακαλύφθηκε από τους Pierre και Marie Curie το 1898 και χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από τα πλήθη για τις ιδιότητες του που φυσικά τότε δεν γνώριζαν τις ιδιαίτερα βλαπτικές του συνέπειες. Η εταιρεία καλλυντικών Tho-Radia μάλιστα είχε λανσάρει μια κρέμα με θόριο και ράδιο και αντίστοιχη πούδρα που υποσχόνταν ανυπέρβλητη λάμψη και δήθεν είχαν επινοηθεί από κάποιον ιατρό συνώνυμο με τους Curie ώστε να κεφαλαιοποιηθεί η επιστημονική τους εγκυρότητα και να πουλήσουν τα προϊόντα.

Πορτραίτο της περίφημης Λουκρητίας Βοργία, έργο ανώνυμου Γάλλου ζωγράφου, 19ος αιώνας. 

Καθ' όλη την ιστορία της ανθρωπότητας οι ουσίες αυτές απομονώθηκαν, υπέστησαν επεξεργασία και χρησιμοποιήθηκαν για πλείστες χρήσεις: μαγικά φίλτρα από δρυΐδηδες και μάγισσες, προϊόντα καλλωπισμού από ράδιο για να αποκτήσουν οι γυναίκες πιο λευκό δέρμα και αντιμόνιο για μολύβι ματιών, θανατηφόρο υγρό για να βουτάνε τα βέλη τους οι αυτόχθονες τους Αμαζονίου, τελετουργικά ροφήματα για τελετές μύησεις από σαμάνους και οπιοφαγία.   

Οι δηλητηριώδεις και τοξικές ουσίες όμως δεν κάνουν μόνο κακό στον άνθρωπο και μέρος της έκθεσης είναι αφιερωμένο στην ανάδειξη των ευεργετημάτων τους στην υγεία μας. Η εδραίωση της φαρμακολογίας επέτρεψε στους επιστήμονες να ταυτοποιήσουν τις σπουδαίες ευεργετικές τους δυνατότητες για την ενίσχυση της ρώμης μας και την καταπολέμηση ασθενειών, προσφέροντας ελπίδα σε εκατομμύρια ασθενών.

Κέρας για ποτό, ανωνύμου, Γερμανία 15ος αιώνας. Υπήρχε η δοξασία πως το να πίνεις από τα κέρατα συγκεκριμένων ζώων προστάτευε από δηλητηριάση και σε αρκετά τέτοια σκεύη βρίσκεται η επιγραφή "Ο Θεός ευλογεί εκείνον που πίνει."

Δαχτυλίδι με κινητή κεφαλή ώστε ο φέρων να κρύβει εκεί χάπι κυανίου. Ανήκε στον Υπολοχαγό René Drap, χειριστή ασυρμάτου της αποστολής «Diane» του σχεδίου «Sussex 1944», που έπεσε με αλεξίπτωτο στην περιοχή της Ετάμπ τον Μάιο του 1944. ΣΕ περίπτωση αιχμαλωσίας από τον εχθρό οι πράκτορες έπρεπε να δαγκώσουν την κάψουλα με το υδροκυάνιο που βρισκόταν στο δαχτυλίδι τους ώστε να μην υποκύψουν σε τυχόν βασανιστήρια και αποκαλύψουν πληροφορίες. 

Αγαλματίδιο του Σενόνγκ, συλλογή De Groot, Κίνα, 18ος αιώνας. Φωτό: Mathias Benguigui - musée des Confluences. Πατέρας της κινεζικής ιατρικής, ο Σενόνγκ είχε γράψει το 2.696 π.Χ. μία πραγματεία όπου καταλογογραφούσε 365 φυσικά φάρμακα, εκ των οποίων πολλά ήταν φυτικά, ζωικά δηλητήρια και μέταλλα. Πειραματιζόμενος στον ίδιο του τον εαυτό βρήκε τον θάνατο από ένα τοξικό φυτό.

Μεγάλο βάζο για θηριακό, 17ος αιώνας. Ο αρχαίος βασιλιάς Μιθριδάτης είχε δημιουργήσει ένα αντίδοτο κατά των δηλητηριών το οποίο με το πέρασμα των χρόνων εμπλουτίστηκε με άλλα συστατικά και κατέληξε να είναι μία φόρμουλα αποτελούμενη από 64 διαφορετικές ουσίες που ονομάστηκε θηριακόν και θεωρούνταν πανάκεια. Το θηριακόν έπαψε να χρησιμοποιείται στην ιατρική τον 18ο αιώνα.

Αντιμονίτης - Μέταλλο από το οποίο εξάγεται το αντιμόνιο. Η μαύρη πούδρα του χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα ως φάρμακο και ως μολύβι ματιών, το λεγόμενο khôl. φωτό: Mathias Benguigui - musée des Confluences. 

Φαρέτρα και βέλη εμβαπτισμένα με κουράρε, Αμαζόνιος - Βραζιλία, 1988. φωτό: Mathias Benguigui - musée des Confluences.

Άποψη της έκθεσης, μάσκα αερίων του Α' ΠΠ. φωτό: Bertrand Stofleth, musée des Confluences.

Ο θάνατος της Κλεοπάτρας, Gustave Lassale-Bordes, 1845. Musée Rolin, Autun

Το ψάρι-πέτρα από τον Μαυρίκιο θεωρείται το πιο δηλητηριώδες ψάρι στον κόσμο, ο νυγμός του μπορεί να προκαλέσει καρδιακή ανακοπή. φωτό: Mathias Benguigui - musée des Confluences.

Μέδουσα Aurelia aurita. φωτό: Aquarium de Lyon

Ο κάβουρας Zozymus aeneus από τις Φιλιππίνες τρέφεται με ανεμώνες της θάλασσας, γεγονός που τον καθιστά εξαιρετικά τοξικό και η κατανάλωση του μπορεί να προκαλέσει ακόμα και τον θάνατο. φωτό: Mathias Benguigui - musée des Confluences.

Δαχτυλίδι με εντερόλιθο. Ο εντερόλιθος είναι σβώλος που σχηματίζεται στο πεπτικό σύστημα φυτοφάγου ζώου από την τροφή, διάφορες τρίχες και τα πεπτικά υγρά και θεωρούνταν αντίδοτο για δηλητήρια.

Η έκθεση Venenum, un monde empoisonné φιλοξενείται στο Musée des Confluences της Λυόν στην Γαλλία ως τις 13 Απριλίου 2018. 

Πηγή: I. D' Athenes, LiFO