Σπάνιοι ανθρωπόμορφοι χάρτες της Ευρώπης στο Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Το ζεύγος ενός μοναχού και μιας ελευθεριάζουσας γυναίκας με τολμηρή στάση και εμφάνιση σχηματίζει τη μεσογειακή ακτογραμμή. 

Το ζεύγος ενός μοναχού και μιας ελευθεριάζουσας γυναίκας με τολμηρή στάση και εμφάνιση σχηματίζει τη μεσογειακή ακτογραμμή. 

Ο μοναχός και η γυναίκα προσεγγίζουν σωματικά στην εγγύτητα της Ιβηρικής με τη δυτική αφρικανική ακτή της Μεσογείου, ενώ η ακτογραμμή της ιταλικής χερσονήσου τονίζει, ως αναμόρφωση, την τολμηρότητα της γυναικείας «ανήσυχης» στάσης απέναντι στον «ακίνητο» μοναχό.

Όχι, δεν πρόκειται για τη γλαφυρή περιγραφή κάποιου έργου ακατάλληλου για ανηλίκους, αλλά για τη λεζάντα ενός μεταφορικού χάρτη, που επιτίθεται στα εκκλησιαστικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής του.

Ήταν στα τέλη του 13ου αιώνα, όταν ο ιδιόρρυθμος μοναχός από την Πάβια, Οπισίνους ντε Κανίστρις, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως «ο τρελός των χαρτών» εισήγαγε τους ανθρωπόμορφους χάρτες της Ευρώπης γύρω από τη Μεσόγειο με πολύ τολμηρές θρησκευτικές και γεωγραφικές αναφορές, καθώς και ηθικές παραβολές. Καυτηριάζοντας τα στερεότυπα της εποχής του, με τη δύναμη της αλληγορίας στόχευε στην ιδεολογική ανατροπή. Μάλιστα, ανάμεσα στα λίγα τοπωνυμία που με ιδιαίτερο νόημα σχολίασε στον παραπάνω χάρτη περιλαμβάνεται και η Θεσσαλονίκη!

Ο χάρτης του Οπισίνους ντε Κανίστρις

Επτά αιώνες αργότερα, στη Θεσσαλονίκη, στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, μια έκθεση είκοσι σπάνιων σατιρικών χαρτών του 19ου και του 20ού αιώνα αφηγείται την ιστορία ενός από τα πλέον γοητευτικά είδη ιστορικών χαρτών και την εξέλιξη –τους αιώνες που ακολούθησαν– του σατιρικού σχολιασμού ιστορικών ή επίκαιρων γεγονότων με τη χρήση της χαρτογραφικής απεικόνισης ή με «άλλοθι» τον χάρτη.

Ο καθηγητής της Ιατρικής Παναγιώτης Σουκάκος, ευρύτερα γνωστός και ως συλλέκτης ιστορικών χαρτών, διέθεσε τους σπάνιους σατιρικούς χάρτες από τη συλλογή του για την έκθεση που διοργανώνει, από χθες Τετάρτη μέχρι την Παρασκευή 2 Νοεμβρίου, η Χαρτογραφική Επιστημονική Εταιρεία Ελλάδας (ΧΕΕΕ) στο πλαίσιο του 15ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας «Η Χαρτογραφία των Κρίσεων». Όπως εξηγεί ο Π. Σουκάκος, «το δείγμα των σατιρικών χαρτών είναι αντιπροσωπευτικό: ζωόμορφες και ανθρωπόμορφες μασκαρεμένες καταγραφές που απεικονίζουν το ιστορικό και γεωπολιτικό ανάγλυφο της εποχής και αναδεικνύουν με σαρκαστική και δηκτική διάθεση τις αντιπαλότητες και τάσεις επικυριαρχίας των μεγάλων δυνάμεων της εποχής».

Οι χάρτες που διέθεσε ο συλλέκτης περιγράφονται και αναλύονται στη συλλογική δίγλωσση (σε ελληνικά και αγγλικά) έκδοση «Ιστορικές και σατιρικές απεικονίσεις της Ευρώπης (19ος-20ος αιώνα)».

Από τον 19ο αιώνα στο σήμερα: «Η υδρόγειος τεμαχίζεται ως πουτίγκα»

Το είδος των σατιρικών χαρτών άνθησε εντυπωσιακά από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τον Μεσοπόλεμο, με κορύφωση τις παραμονές του Μεγάλου Πολέμου. Σήμερα, ωστόσο, καθώς μια μεγάλη συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, με έκδηλη και διάχυτη μια ανησυχία που τροφοδοτείται από γεγονότα όπως το Brexit και η ενίσχυση των ακραίων και εξτρεμιστικών φωνών, πολλοί από τους χάρτες αυτούς μοιάζουν κατά έναν περίεργο τρόπο επίκαιροι.

Ήταν άλλα τα δεδομένα και γεωπολιτικά συμφραζόμενα στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν ο Άγγλος σκιτσογράφος Τζέιμς Γκίλρεϊ αποτύπωνε σε έναν από τους πλέον διάσημους σατιρικούς χάρτες την κυριαρχία του Ναπολέοντα στην Ευρώπη και τον κίνδυνο της οικουμένης από μια αγγλογαλλική συμφωνία. Στο σκίτσο αυτό ο Ναπολέων γευματίζει με τον πρωθυπουργό Ουίλιαμ Πιτ, τεμαχίζοντας με περισσή όρεξη την υδρόγειο - πουτίγκα με δαμάσκηνα: ο Πιτ τους ωκεανούς με μαχαιροπίρουνα, ευγενώς, και ο Κορσικανός την Ευρώπη με το ξίφος...

«Η σάτιρα εδώ δεν αρκείται στην πολιτική αλληγορία, όπως στο συμβολισμό της ακύρωσης των δημοκρατικών αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, που ακολουθεί πλέον τα ιμπεριαλιστικά-διανεμητικά πρότυπα των ανταγωνιστών της, αλλά προχωρά σε μορφικές αποκαθηλώσεις του κύρους των κορυφαίων ηγετών της εποχής, οι οποίοι παρουσιάζονται εδώ ως δύο συνδαιτυμόνες, σε στάσεις, μορφασμούς και βουλιμικές συμπεριφορές κοινών λαϊκών ανθρώπων» εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο ομότιμος καθηγητής Χαρτογραφίας του ΑΠΘ και πρόεδρος της Επιτροπής της Διεθνούς Χαρτογραφικής Ένωσης (ICA), Ευάγγελος Λιβιεράτος. Κι όμως, ιδωμένη εκτός του ιστορικού της πλαισίου, η ίδια περιγραφή του καθηγητή και η παρατήρηση της εικόνας δύναται να προκαλέσει συνειρμούς με αναφορά στη σύγχρονη εποχή.

«Δεν παύουν οι χάρτες αυτοί να αντανακλούν και την ιδεολογική συγκρότηση και κριτική τοποθέτηση του δημιουργού τους απέναντι στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα της εποχής του» παρατηρεί ο Ευ. Λιβιεράτος.

«Όλη αυτή η πυκνή περίοδος του 19ου αιώνα, της γεωπολιτικής ευρωπαϊκής ανισορροπίας, απεικονίζεται πολλές φορές χωρίς λόγια στους σατιρικούς χάρτες, όπου η χαρτογράφηση της φυσικής και πολιτικής γεωγραφίας μετασχηματίζεται σε ανθρωπόμορφη. Πρωταγωνιστές στο χάρτη είναι ανθρώπινα σώματα και πρόσωπα, αλλά και ζώα της ξηράς, του αέρα και της θάλασσας με διάφορους συμβολισμούς. Όλα, μαζί με χαρακτηριστικά αντικείμενα, χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν αλληγορικά τα γεγονότα και την ιστορία πάνω στη γεωγραφία μιας ολόκληρης εποχής, ο απόηχος της οποίας φτάνει μέχρι τις μέρες μας –ιδιαίτερα στην περιοχή μας– και γι' αυτό το είδος των σατιρικών χαρτών μάς είναι ακόμη τόσο ενδιαφέρον και ελκυστικό.

»Η ιστορία των σατιρικών απεικονίσεων με αναφορά τους χάρτες συνεχίζεται, ώριμη και συμβατή με τα προβλήματα της νέας εποχής, αλλά πάντα στραμμένη στις ίδιες αφετηρίες: της κριτικής, της ιδεολογικής αντιπαράθεσης, της αλληγορίας και του απεικονιστικού αναμορφισμού στις χαρτογραφικές αναφορές, όπως τις εισήγαγε ο Οπισίνους ντε Κανίστρις στις αρχές του 14ου αιώνα. Ποτέ όμως δεν χάνεται ο βασικός πυρήνας που χαρακτηρίζει το είδος των σατιρικών χαρτών, η “μεροληψία”, η υποκειμενική δηλαδή οπτική του δημιουργού στο μήνυμα που εκπέμπει η απεικόνιση με επίκεντρο το χάρτη, αλλά και που αν δεν υπήρχε δεν θα είχαμε αυτό το γοητευτικό χαρτογραφικό είδος να μας απασχολεί μέχρι σήμερα», καταλήγει.

Πηγή: PontosNews, με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ