Οι άγνωστες ιστορίες των εικόνων

Η «Ανάσταση» του σπουδαίου Ηλία Μόσκου (επάνω), Επιτάφιος χρυσοκέντητος (1751) από το ξακουστό εργαστήριο της Μαριώρας στην Κωνσταντιν...

Η «Ανάσταση» του σπουδαίου Ηλία Μόσκου (επάνω), Επιτάφιος χρυσοκέντητος (1751) από το ξακουστό εργαστήριο της Μαριώρας στην Κωνσταντινούπολη (κέντρο), η «Εγερση του Λαζάρου» (κάτω) και η «Σταύρωση» του Πάολο Βενετσιάνο (δεξιά).

Φορητές εικόνες με σκηνές του Πάθους, συμβολικά μοτίβα, σεπτές μορφές, ξύλινοι σταυροί λιτανείας, τμήματα τέμπλου και λυπηρά, αλλά και περίτεχνα υφάσματα, είναι ορισμένα μόνο από τα πλέον αξιοσημείωτα έργα που θαυμάζει ο επισκέπτης του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου, στην ψηφιακή έκθεση «Πάθη τα Σεπτά, μέσα από τις συλλογές του ΒΧΜ». 

Ένα βίντεο διάρκειας 33 λεπτών που περιλαμβάνει 95 γνωστά και άγνωστα έργα που βγήκαν από τις αποθήκες του μουσείου, σχετικά με το Πάθος, την Ταφή και την Ανάσταση του Ιησού, το οποίο επιμελήθηκαν η διευθύντρια του Βυζαντινού Μουσείου δρ Αικατερίνη Δελλαπόρτα, ο πρωτ. Περίανδρος Ι. Επιτροπάκης, προϊστάμενος τμήματος Εκθέσεων, Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης και ο φωτογράφος Θωμάς Κατσικαδάκος.

«Διανύοντας την περίοδο του Πάσχα και των Παθών, συγχρόνως διανύουμε μια περίοδο δύσκολη για όλο τον κόσμο. Στην έκθεση παρουσιάζονται διαφορετικές τεχνοτροπίες του ιδίου θέματος, ώστε ο επισκέπτης να έχει πληρέστερη αντίληψη πώς αναπτύχθηκε το ίδιο θέμα διαχρονικά. Και μάλιστα, τόσο από κορυφαίους όπως οι Εμμανουήλ Λαμπάρδος, Θεόδωρος Πουλάκης, Ηλίας Μόσκος κ.ά., αλλά και από απλούς λαϊκούς καλλιτέχνες. Ενα αφήγημα με την εικονογραφία των Παθών, στο οποίο δεν προβάλλουμε μόνο τις κορυφαίες στιγμές όπως συνηθίζεται σε παρόμοιες εκθέσεις», λέει στην «Κ» η διευθύντρια του ΒΧΜ, κ. Δελλαπόρτα.

«Όλα παρουσιάζονται με τη χρονική αλληλουχία των ιστορικών γεγονότων και των συμβολισμών τους, σε 21 ενότητες που σχηματίστηκαν βάσει του υλικού του μουσείου, για κάθε ημέρα της Μ. Εβδομάδας», εξηγεί ο κ. Επιτροπάκης, τονίζοντας ότι «προβάλλονται εικόνες από όλη τη χώρα: Φάρσαλα, Αμφισσα, Μακεδονία, Κρήτη, Επτάνησα ακόμη και τη Ρόδο». Και ξεχωρίζει την «Έγερση του Λαζάρου», μια μικρή σπάνια τετράγωνη φορητή εικόνα Δωδεκαόρτου, 12ος αι., από το Αγιον Ορος, (ΒΧΜ00980). Την ιστορία της παραδίδει η αρχαιολόγος του ΒΧΜ κ. Σοφία Γερογιώργη. Ο αείμνηστος θείος και νονός της, Φώτης Ζαχαρίου, ζωγράφος και συντηρητής στο υπουργείο Πολιτισμού και στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, είχε αναλάβει από το 1953, το σπουδαίο έργο συντήρησης στο Πρωτάτο και στη Μονή Σταυρονικήτα του Αγίου Όρους. Το 1960 διέκρινε ένα συμπαθητικό εικονίδιο της Ανάληψης του όψιμου 19ου αι. ανάμεσα σε πλήθος κατεστραμμένων εικόνων που προορίζονταν για αποστολή στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και καύση κατά την τελετή παρασκευής του Αγίου Μύρου. Οι Αγιορείτες πατέρες του χάρισαν το εικονίδιο ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για τις υπηρεσίες του. Όταν το έφερε στην Αθήνα για καθαρισμό, με χρήση στερεοσκοπίου διαπίστωσε ότι κάτω από το νεότερο στρώμα υπήρχε ένα παλαιότερο.

Ο τότε διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου Μανόλης Χατζηδάκης, του συνέστησε να αφαιρέσει του νεότερο στρώμα. Έτσι αποκαλύφθηκε αυτό το σπανιότατο έργο του 12ου αι. με την παράσταση της «Έγερσης του Λαζάρου», το οποίο αρχικά δόθηκε ως γαμήλιο δώρο του Φώτη Ζαχαρίου στη γυναίκα του Σοφία το 1961, και τελικά δωρήθηκε όπως και το φωτογραφικό του αρχείο, το 1991 στο Βυζαντινό Μουσείο. Μάλιστα, ένα άλλο εικονίδιο από το ίδιο σύνολο βρίσκεται στο Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης!

Από τις αγαπημένες φορητές εικόνες είναι η «Σταύρωση» που αποδίδεται στον Πάολο Βενετσιάνο (π. 1333-π. 1358), β΄ μισό 14ου αι. (ΒΧΜ01097). Πρόκειται για δωρεά του Πολυτεχνείου προς το Μουσείο, το 1890. Ο Χριστός εικονίζεται σταυρωμένος σε ραδινό σταυρό, να γέρνει ελαφρώς το κεφάλι προς τα δεξιά του. Η Θεοτόκος εικονίζεται υποβασταζόμενη από δύο γυναίκες, μαζί με τη Μαγδαληνή και τον Ιωάννη και από την άλλη πλευρά στρατιώτες διαμερίζουν τον άρραφο χιτώνα του Χριστού και δύο βυζαντινίζουσες μορφές γερόντων συνομιλούν. Πλήθος θρηνούντων αγγέλων πετούν γύρω από τον Σταυρό, χειρονομώντας και μαζεύοντας το αίμα από την πληγή του.

Θαυμασμό προκαλεί και η αμφιπρόσωπη φορητή εικόνα της Σταύρωσης, 14ος αι. (ΒΧΜ01354), όπου εικονίζεται η Παναγία Βρεφοκρατούσα στον τύπο της Οδηγήτριας, η οποία κάποτε έφερε την επιγραφή «η Πορταΐτισσα». Η απόδοση των χρωμάτων και τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά φανερώνουν ότι φιλοτεχνήθηκε σε σπουδαίο εργαστήριο της Πόλης και μεταφέρθηκε ως παραγγελία στη Θεσσαλονίκη. Ομως, ο χρυσοκέντητος επιτάφιος 1751 προέρχεται από το φημισμένο εργαστήριο της Μαριώρας (ΒΧΜ21278) στην Κωνσταντινούπολη και είναι μακροχρόνιο δάνειο της Εξαρχίας του Παναγίου Τάφου. Έχει εκτεταμένες επεμβάσεις, τα υφάσματά του είχαν αντικατασταθεί, κάποια κεντήματά του ήταν αντίγραφα των αρχικών. Αλλά οι φόδρες του έκρυβαν φυλαγμένα μυστικά. Τις αρχικές κεντημένες υπογραφές της αφιερώτριας (δαπάνη Τιμοθέας) και της κεντήστρας (κόπος Μαριώρας) που βρήκαν οι συντηρητές.

Προσέξτε την «Ανάσταση» του Ηλία Μόσκου (ΒΧΜ11368). Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται ο Χριστός να εξέρχεται θριαμβευτικά από κιβωτιόσχημο τάφο μέσα σε δόξα από νέφη, κρατώντας σταυροφόρο λάβαρο και ευλογώντας με το δεξί χέρι. Γύρω από το μνημείο εικονίζονται πέντε στρατιώτες να θεωρούν έντρομοι το γεγονός της Αναστάσεως και τρεις άγγελοι δοξολογούντες. Το έργο φέρει την επιγραφή «Χειρ Ηλιού Μόσκου» (1657). Του σπουδαίου καλλιτέχνη που δραστηριοποιήθηκε αρχικά στον Χάνδακα αλλά εγκατέλειψε την Κρήτη όταν κατελήφθη από τους Οθωμανούς (1669) και εγκαταστάθηκε στα Επτάνησα.

Η ψηφιακή έκθεση με τίτλο «Τα Πάθη τα Σεπτά» είναι επίκαιρη καθώς αυτή την εβδομάδα κορυφώνονται τα Πάθη του Χριστού και προετοιμαζόμαστε για την Ανάσταση.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή