Μια μυκηναϊκή κύλικα που βρέθηκε στην Αθήνα απεικονίζει μια άγνωστη τελετή πριν από 3.400 χρόνια για επίκληση βροχής;

Εικονογραφικό θραύσμα κύλικας από το Κοντοπήγαάο που απεικονίζει μια τελετουργική σκηνή. [Credit: Ε. Καρδαμάκη 2025] Ένα μικρό κεραμικό θραύ...

Εικονογραφικό θραύσμα κύλικας από το Κοντοπήγαάο που απεικονίζει μια τελετουργική σκηνή. [Credit: Ε. Καρδαμάκη 2025]

Ένα μικρό κεραμικό θραύσμα, που ανακαλύφθηκε σε έναν οικισμό κοντά στην Ακρόπολη, αποκαλύπτει μια μοναδική εικονογραφική σκηνή που υποδηλώνει μια τελετή για την επίκληση βροχής, ρίχνοντας νέο φως στις θρησκευτικές πεποιθήσεις και την εικονογραφία της ελληνικής Εποχής του Χαλκού.

Ένα κεραμικό όστρακο, μόλις το 8% μίας κύλικας, που βρέθηκε νότια της σύγχρονης Αθήνας, έχει καταστεί βασικό στοιχείο για την κατανόηση της μυκηναϊκής πνευματικότητας. Χρονολογούμενο στον 14ο αιώνα π.Χ., αυτό το θραύσμα ενός αγγείου πόσης ή κύλικας διατηρεί τα απομεινάρια μιας εικονογραφικής σκηνής που, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, θα μπορούσε να αναπαριστά ένα τελετουργικό για την προσέλκυση βροχής, ένα θέμα άγνωστο μέχρι τώρα στην τέχνη αυτού του πολιτισμού.

Η έρευνα, που δημοσιεύθηκε στο ακαδημαϊκό περιοδικό Opuscula του Σουηδικού Ινστιτούτου στην Αθήνα και τη Ρώμη από την αρχαιολόγο Ελευθερία Καρδαμάκη του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, επικεντρώνεται σε αυτό το εύρημα από τον μυκηναϊκό οικισμό του Κοντοπήγαδου, που βρίσκεται μόλις 5 χιλιόμετρα από την Ακρόπολη.

Το θραύσμα, που βρέθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφών από το 1986 έως το 2000 σε ένα κτίριο γνωστό ως Συγκρότημα II, δεν είναι πολύ μεγαλύτερο από ένα νόμισμα. Προέρχεται από ένα στρώμα κοκκινωπού χώματος που κάλυπτε το δάπεδο ενός δωματίου, γεγονός που υποδηλώνει ότι δεν βρέθηκε στην αρχική του θέση, αλλά πιθανότατα δεν απέχει πολύ από το αρχικό του περιβάλλον.

Ανήκει σε μια ημισφαιρική κύλικα (κύπελλο με πόδι), ένα πολύ κοινό σκεύος για την κατανάλωση κρασιού κατά την Ύστερη Μυκηναϊκή περίοδο (ΥΕ ΙΙΙΑ2). Αυτό που το καθιστά εξαιρετικό είναι ότι είναι διακοσμημένο με εικονιστικές σκηνές, μια σπάνια πολυτέλεια εκτός των μεγάλων παλατιακών κέντρων, όπως αυτά της Αργολίδας. Στο Κοντοπήγαδο, αυτό το θραύσμα είναι ένα από τα λίγα παραδείγματα τοπικής εικονογραφικής κεραμικής.

Σχέδιο της τελετουργικής σκηνής στο θραύσμα της κύλικας.
 [Credit: E. Kardamaki / V. Hachtmann]

Η σωζόμενη σκηνή είναι ελάχιστη, αλλά τα ορατά στοιχεία έχουν επιτρέψει στους αρχαιολόγους να κάνουν μια προσωρινή ερμηνεία. Το πιο σαφές στοιχείο είναι η απεικόνιση μιας κανάτας ή ενός τύπου αγγείου με μακρύ στόμιο που σχετίζεται στον μινωικό και μυκηναϊκό κόσμο με τελετές σπονδών, δηλαδή την πράξη της έκχυσης υγρών ως προσφορές στους θεούς.

Το μυστήριο του βροχερού ουρανού

Ωστόσο, το πιο ενδιαφέρον μέρος βρίσκεται στο επάνω τμήμα του όστρακου. Ο συγγραφέας της μελέτης εντοπίζει δύο εικονογραφικά στοιχεία που είναι πιο δύσκολο να ερμηνευθούν. Στα δεξιά, κρεμασμένο από τη διακοσμητική ταινία στο χείλος του αγγείου, υπάρχει ένα οβάλ ή στρογγυλό μοτίβο. Στο εσωτερικό του περιέχει αρκετές μικρές καμάρες γεμάτες κουκκίδες και διαγώνιες γραμμές. Στα αριστερά αυτού του μοτίβου, ακριβώς ανάμεσα στο χείλος και το λαιμό της κύλικας, υπάρχει μια ομάδα κουκκίδων και στιγμών διατεταγμένων σε τέσσερεις σειρές.

Αρχικά, αυτά θα μπορούσαν να είναι απλά βοηθητικά διακοσμητικά μοτίβα, συνηθισμένα στην κεραμική της εποχής. Ωστόσο, ο συνδυασμός και η διάταξή τους είναι ασυνήθιστοι. Η Καρδαμάκη προτείνει μια εναλλακτική και πιο υποδηλωτική υπόθεση: «μπορεί να θεωρηθεί ότι οι κουκκίδες πάνω από την κανάτα με το στόμιο είναι υγρές σταγόνες. Σε αυτή την περίπτωση, το κρεμαστό μοτίβο στα δεξιά μπορεί να αντιπροσωπεύει την πηγή των σταγόνων, ίσως ένα σύννεφο βροχής;».

Αυτή η ερμηνεία μεταμορφώνει εντελώς τη σκηνή. Δεν θα ήταν πλέον μόνο η στατική αναπαράσταση ενός αγγείου, αλλά η αποτύπωση μιας δυναμικής τελετουργικής στιγμής: η συλλογή ή η υποδοχή του βρόχινου νερού. Επιπλέον, στα αριστερά του αγγείου διακρίνονται δύο παράλληλες γραμμές που, σύμφωνα με τη μελέτη, θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν τα δάχτυλα μιας μορφής (ανθρώπινης ή θεϊκής) που κρατά το τελετουργικό σκεύος.

Για να κατανοήσει την πιθανή σημασία αυτής της σκηνής, η μελέτη ερευνά την ευρύτερη εικονογραφία του Αιγαίου. Η κανάτα με στόμιο έχει μακρά παράδοση στη μινωική τέχνη, ιδιαίτερα στις χαραγμένες σφραγίδες. Εκεί, εμφανίζεται σχεδόν πάντα σε συνδυασμό με ένα μυθολογικό πλάσμα, τον Κρητομυκηναϊκό δαίμονα. Οι Κρητομυκηναϊκοί δαίμονες ήταν μυθολογικά πλάσματα, γνωστά με πολλά ονόματα, στον Μινωικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό που είχαν σώμα παρόμοιο με το ανθρώπινο και κεφάλι κάποιου ζώου, συνήθως λιονταριού, εξού και ο συχνός χαρακτηρισμός τους ως λεοντοκέφαλοι. Απεικονίζονται συχνά στην μινωική τέχνη της Εποχής του Χαλκού, κυρίως σε σφραγιδόλιθους μαζί με διάφορες θεότητες.

Ένας εξ αυτών είναι ο Γένιος ένα υβριδικό ον, ένα είδος δαίμονα ή δευτερεύουσας θεότητας με ανθρωπόμορφο σώμα και κεφάλι ζώου (συχνά γάιδαρου ή ιπποπόταμου), που εισήχθη και προσαρμόστηκε από προστατευτικές θεότητες της Εγγύς Ανατολής, όπως η αιγυπτιακή Ταουρέτ. Αυτό το πλάσμα ήταν κεντρικό στοιχείο στις μινωικές τελετουργικές σκηνές, όπου συχνά απεικονιζόταν να κρατάει κανάτες για σπονδές. Θεωρείτο δαίμονας της γονιμότητας, συνδεόμενος με τη βλάστηση και, κυρίως, πιστευόταν ότι είχε τη μαγική ικανότητα να φέρνει βροχή σε περιόδους ξηρασίας.

«Ο Arthur Evans πρότεινε ότι ο Γένιος εμφανίζεται ως προστάτης της βλάστησης και είχε τη μαγική δύναμη να φέρνει βροχή κατά τη διάρκεια περιόδων ξηρασίας», σημειώνει η μελέτη. Η κούπα για τις σπονδές θα ήταν επομένως ένα χαρακτηριστικό του Γένιου, συμβολίζοντας την ικανότητά του να γονιμοποιεί τη γη.

Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η μινωική επινόηση είναι εξαιρετικά σπάνια στην εικονογράφιση της μυκηναϊκής κεραμικής. Οι Μυκηναίοι την υιοθέτησαν, αλλά την περιόρισαν κυρίως σε αντικείμενα πολυτελείας, όπως τοιχογραφίες, κοσμήματα ή αντικείμενα από ελεφαντόδοντο. Αυτό εγείρει το ερώτημα: αν η σκηνή από το Κοντοπήγαδο απεικονίζει ένα τελετουργικό με ένα αγγείο για σπονδές, ποιος είναι ο χαρακτήρας που την κρατάει;

Ρυτό από την Κάμηρο της Ρόδου, με πομπή μορφών με κεφάλια αγριόχοιρου. [Credit: Vermeule & Karageorghis 1982]

Η ερευνήτρια υποθέτει ότι θα μπορούσε να είναι ένα υβριδικό πλάσμα παρόμοιο με αυτά που εμφανίζονται στο περίφημο ρυτό από την Κάμηρο, που βρέθηκε στη Ρόδο. Αυτό το τελετουργικό αγγείο απεικονίζει μια πομπή μορφών με κεφάλια αγριόχοιρου και κυρτές ουρές, τις οποίες ορισμένοι ειδικοί έχουν συνδέσει με μια εξέλιξη ή παραλλαγή του μινωικού Γένιου. Η Καρδαμάκη προτείνει μάλιστα ότι μία από αυτές τις μορφές στο ρυτό της Καμήρου μπορεί να κρατά ένα τελετουργικό αγγείο, ενισχύοντας την ομοιότητα με τη σκηνή του Κοντοπήγαδου.

Ένα τελετουργικό επίκλησης βροχής;

Η υπόθεση του σύννεφου βροχής στο θραύσμα του Κοντοπήγαδου οδηγεί την συγγραφέα να επανεξετάσει άλλα έργα τέχνης της περιόδου. Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι το δαχτυλίδι από τον Θησαυρό της Τίρυνθας, ένα χρυσό κομμάτι με μια περίτεχνη σκηνή. Σε αυτήν, μια πομπή δαιμόνων με κούπες για σπονδές πλησιάζει μια καθιστή θεότητα. Ο ουρανός σε αυτή τη σκηνή αναπαρίσταται από μια λωρίδα με τον ήλιο, το μισοφέγγαρο και ένα φόντο γεμάτο μικρές επιμήκεις κουκκίδες.

Παραδοσιακά, αυτά τα σημεία έχουν ερμηνευθεί ως αστέρια. Ωστόσο, με βάση τη νέα της ερμηνεία για την κύλικα του Κοντοπήγαδου, η Καρδαμάκη αναβιώνει μια παλιά και σχεδόν ξεχασμένη υπόθεση του μελετητή Valentin Müller: αυτά τα σημεία θα μπορούσαν να είναι σταγόνες βροχής. «Η ερμηνεία του γεμίσματος ως σταγόνες βροχής στον ουρανό θα ταίριαζε καλά με το ρόλο των δαιμόνων ως φορέων της βροχής και προστάτων της βλάστησης», αναφέρει το άρθρο. Η σκηνή στον δακτυλίδι της Τίρυνθας θα μπορούσε επομένως να αντιπροσωπεύει ένα τελετουργικό επίκλησης βροχής, όπου οι δαίμονες, με τα αγγεία τους, πλησιάζουν τη θεά για να ζητήσουν τη γονιμοποίηση της γης.

Αν και οι μυκηναϊκές γραπτές πηγές (οι πινακίδες Γραμμικής Β) δεν αναφέρουν ρητά τους θεούς της βροχής, υπάρχουν ενδείξεις για πιθανές λατρείες γονιμότητας. Ένας όρος, ο «dipisijo» («οι διψασμένοι»), εμφανίζεται σε θρησκευτικά κείμενα από την Πύλο και έχει ερμηνευθεί από ορισμένους, όπως τον αρχαιολόγο Σπυρίδωνα Μαρινάτο, ως αναφορά σε μία γιορτή ή μια θεότητα που σχετίζεται με την ξηρασία και την ανάγκη για νερό, όπου ο δαίμονας ως φορέας της βροχής θα μπορούσε να έχει διαδραματίσει κάποιο ρόλο.

Το γεγονός ότι αυτή η μοναδική σκηνή εμφανίζεται στο Κοντοπήγαδο δεν είναι τυχαίο. Τον 14ο αιώνα π.Χ. ο οικισμός ήταν ένα σημαντικό βιομηχανικό κέντρο με ένα ακμάζον εργαστήριο κεραμικής, η παραγωγή του οποίου διανεμόταν σε όλη την Αττική και το νησί της Σαλαμίνας. Η ευημερία του και οι στενοί δεσμοί του με το παλάτι της Ακρόπολης στην Αθήνα το έκαναν ένα μέρος όπου οι ιδέες και οι εικονογραφίες που προωθούσε η κεντρική εξουσία μπορούσαν να κυκλοφορούν και να αναπαριστώνται.

Η χρονολόγηση της κύλικας στο ΥΕ ΙΙΙΑ2 συμπίπτει με μια περίοδο επέκτασης του ελέγχου του παλατιού στην περιοχή. Η τελετουργική σκηνή, που ίσως απεικονίζει μια τελετή για τη βροχή που μπορεί να έλαβε χώρα σε ορεινά ιερά όπως αυτό του Όμβριου Διός στον Υμηττό, κοντά στην Αθήνα, θα μπορούσε να αποτελεί απόδειξη του τρόπου με τον οποίο η κεντρική εξουσία θεσμοθέτησε και απορρόφησε τις λαϊκές πεποιθήσεις και τελετουργίες για να ενισχύσει τον ιδεολογικό της έλεγχο.

Παρά το συναρπαστικό δυναμικό αυτής της ανακάλυψης, η συγγραφέας είναι επιφυλακτική. Η σκηνή είναι σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης και δεν υπάρχουν άμεσα γνωστά παραδείγματα. Οποιαδήποτε ερμηνεία πρέπει να αντιμετωπίζεται με προσοχή. Ωστόσο, η προτεινόμενη υπόθεση είναι ισχυρή.

«Το θραύσμα από το Κοντοπήγαδο μπορεί να αποτελεί ένα απογοητευτικά μικρό μέρος μιας μέχρι τώρα άγνωστης τελετουργικής σκηνής με ένα αγγείο για σπονδές», γράφει η Καρδαμάκη. Καταλήγει: «Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή, το θέμα της σκηνής θα αντανακλούσε μία από τις πιο σημαντικές πτυχές και ανησυχίες στη ζωή των κοινοτήτων που εξαρτώνταν από τη βροχή και συχνά έπρεπε να αντιμετωπίζουν την απειλή των ξηρών εποχών».

Το μικρό και φθαρμένο κεραμικό θραύσμα γίνεται έτσι μια εύγλωττη μαρτυρία. Μας μιλάει για θεούς και τελετές, αλλά και για ένα παγκόσμιο και διαχρονικό ανθρώπινο μέλημα: την εξάρτηση από τη φύση και την ελπίδα ότι η ζωογόνος βροχή θα φτάσει στα χωράφια.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Kardamaki, E. (2025). A possible new ritual scene from the Mycenaean settlement at Kontopigado, Athens. Opuscula. Annual of the Swedish Institutes at Athens and Rome, 18, 145–158. doi.org/10.30549/opathrom-18-05

Πηγή: LBV Magazine