Ενα τρισδιάστατο έργο τέχνης

Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες βρίσκονται σε σύνδεση και αρμονία με την αρχιτεκτονική αισθητική του συνολικού οικοδομήματος, σύμφωνα με τον...

Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες βρίσκονται σε σύνδεση και αρμονία με την αρχιτεκτονική αισθητική του συνολικού οικοδομήματος, σύμφωνα με τον καθηγητή Ρόμπερτ Αουστερχατ.

Σε μία ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1978, ένας νεαρός με μουστάκι κάθεται χαμογελαστός στην κρύπτη που οδηγεί στον τάφο του Θεόδωρου Μετοχίτη, του Βυζαντινού λόγιου που κατέκτησε τα υψηλότερα αξιώματα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ανακαίνισε τη Μονή Χώρας στην Κωνσταντινούπολη τον 14ο αιώνα και στο τέλος πέθανε σε αυτήν ως μοναχός. Ο νεαρός είναι ο 28χρονος τότε υποψήφιος διδάκτωρ Ρόμπερτ Αουστερχατ, ένας από τους κορυφαίους σήμερα ειδήμονες της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και ιστορίας της βυζαντινής τέχνης με μεγάλο συγγραφικό και ακαδημαϊκό έργο.

«Όταν ήμουν φοιτητής και πριν από τη διδακτορική διατριβή μου είχα δει ότι είχαν γραφτεί πολλά για τα ψηφιδωτά και τα φρέσκο της μονής, αλλά κανείς δεν είχε κάνει μια εμπεριστατωμένη μελέτη για την αρχιτεκτονική του μνημείου», μας λέει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια.

«Όσο περισσότερο το κοιτούσα, τόσο καταλάβαινα τη μνημειακή σημασία του. Δεν ήταν ένα μέτριο κτίριο που μπορούσες απλώς να το ξεγράψεις. Δεν συγκρίνεται με τις εσωτερικές τοιχογραφίες αλλά πραγματικά καθόρισε την πορεία της ύστερης βυζαντινής αρχιτεκτονικής», μας λέει, και έτσι το 1978 έκανε το πρώτο, από τα πολλά που θα ακολουθούσαν, ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη.

Η τελευταία φορά που επισκέφθηκε τη Μονή, η οποία μέχρι πρόσφατα λειτουργούσε ως μουσείο, ήταν την περασμένη άνοιξη λίγο πριν ξεσπάσει η επιδημία του κορωνοϊού. Μαζί με έναν συνάδελφό του από το πανεπιστήμιο οργανώνουν ένα σεμινάριο με θέμα τη Μονή Χώρας και την ύστερη βυζαντινή περίοδο. «Είχαμε οργανώσει με τις Αρχές μια επίσκεψη στο μνημείο κατά τη διάρκεια των εργασιών αναστήλωσής του για να συναντήσουμε τους συντηρητές», σημειώνει. Ωστόσο, προσθέτει, η ενημέρωσή του για το μνημείο σταμάτησε τον περασμένο Μάρτιο. «Όπως γνωρίζετε, τον Νοέμβριο η τουρκική κυβέρνηση εξέδωσε ένα διάταγμα για τη μετατροπή του μουσείου σε τζαμί. Σκέφτηκα ότι αυτή ήταν μια κίνηση πρόκλησης – το ίδιο σκέφτηκαν όλοι όσοι γνωρίζω. Δεν υπήρχε ποτέ σκοπός να μετατραπεί· η απόφαση του δικαστηρίου θα ήταν απλώς μια προκλητική κίνηση απέναντι στη Δύση. Οι συντηρητές που δούλευαν στο κτίριο δεν είχαν ιδέα ότι αυτό θα συνέβαινε, οπότε οι ανακοινώσεις της περασμένης εβδομάδας για τη μετατροπή του σε τζαμί ήταν για όλους ένα σοκ».

Επισκέπτες στη Μονή της Χώρας που λειτουργούσε ως μουσείο πριν από την απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης για τη μετατροπή της σε τζαμί.

Ακόμη και αν κανείς μπορεί, σύμφωνα με τον καθηγητή, να εντοπίσει τους πολιτικούς λόγους πίσω από τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, στο πλαίσιο του νεοοθωμανικού πνεύματος που προωθεί ο Τούρκος πρόεδρος, δεν ισχύει το ίδιο για τη Μονή Χώρας. «Η Αγία Σοφία ήταν πάντα ένα σημαντικό κτίσμα ακόμη και μέσα στην οθωμανική περίοδο», σχολιάζει ο κ. Αουστερχατ, «αλλά δεν ισχύει το ίδιο για τη Μονή Χώρας, πρόκειται για ένα κτίριο που δεν είχε ποτέ πολιτική σημασία». Αντιθέτως, μας λέει, επιβίωσε μέσα στους αιώνες επειδή ήταν μακριά από το πολιτικό κέντρο της περιοχής και δεν έπαιξε κάποιον ρόλο στην πολιτική ή στη θρησκευτική ζωή της χώρας. Όταν μάλιστα άρχισε η έρευνα και η αποκατάστασή του τη δεκαετία του ’40 από το Βυζαντινό Ινστιτούτο της Αμερικής, το μνημείο είχε εγκαταλειφθεί και κινδύνευε με κατάρρευση. «Οπότε η μετατροπή του ως κάτι που αντιπροσωπεύει τις ευρύτερες ανησυχίες της τουρκικής ιστορίας δεν βγάζει κανένα νόημα», σημειώνει.

Τι είναι αυτό ωστόσο που κάνει το μνημείο τόσο σημαντικό για τη μελέτη της βυζαντινής τέχνης; Τα ψηφιδωτά του θα ήταν μάλλον η εύκολη απάντηση. Ο καθηγητής Αουστερχατ, όμως, πιστεύει ότι για να καταλάβει κάποιος τη σημασία της Μονής πρέπει να τη δει ως σύνολο, ως έργο όπου η αρχιτεκτονική συνυπάρχει με τις τοιχογραφίες. «Το μνημείο είναι ένα τρισδιάστατο έργο τέχνης. Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες αποκρίνονται στη θέση τους στον χώρο. Στην πραγματικότητα είναι ένα κτίσμα όπου η αρχιτεκτονική και η τέχνη σχεδιάστηκαν μαζί και θα ήθελα να πιστεύω ότι αυτό που βλέπουμε σήμερα ήταν στο μυαλό ενός μόνο καλλιτέχνη, όπως γινόταν και στην Ιταλία την ίδια περίοδο», λέει ο κ. Αουστερχατ και προσθέτει ότι ο λόγιος Μετοχίτης άφησε στη μονή την προσωπική του σφραγίδα, καθώς υπάρχουν αρκετά κοινά στοιχεία μεταξύ της καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής αισθητικής του Βυζαντινού αξιωματούχου με το αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό στυλ του μνημείου.

Η αρχιτεκτονική αξία του πάντως είναι αδιάσπαστη από τις τοιχογραφίες του. «Είναι αδύνατον να κατανοήσουμε το μνημείο βλέποντάς το μόνο μέσα από φωτογραφίες. Πρέπει να δούμε το ίδιο και τα έργα τέχνης του στις τρεις διαστάσεις και αυτή είναι μία από τις μεγαλύτερες ανησυχίες μου από τη μετατροπή του σε τζαμί. Οτι πια δεν θα μπορούμε να δούμε τη συνολική εικόνα και να αντιληφθούμε τη μοναδικότητα αυτού του τρισδιάστατου έργου τέχνης», τονίζει.

Ο Αμερικανός Ρόμπερτ Αουστερχατ, φοιτητής το 1978 στη Μονή της Χώρας.
Φωτ. ΑΡΧΕΙΟ ΡΟΜΠΕΡΤ ΑΟΥΣΤΕΡΧΑΤ

Το πρόβλημα είναι ότι ο Ερντογάν και η τουρκική κυβέρνηση δεν ακούν απόψεις που προέρχονται εκτός της Τουρκίας, επισημαίνει ο καθηγητής όταν τον ρωτάμε εάν έχει υπάρξει κάποια κινητικότητα μεταξύ των ακαδημαϊκών της Αμερικής για την έγγραφη διαμαρτυρία τους προς τις τουρκικές αρχές. «Είναι αποφασισμένοι να θέσουν την Τουρκία σε μια δική της πορεία. Αισθάνονται ότι το ΝΑΤΟ τούς έχει φερθεί άδικα και έχουν ευθυγραμμιστεί περισσότερο με τον ισλαμικό κόσμο παρά με τη δυτική Ευρώπη, και βλέπουμε τις συνέπειες σε μνημεία όπως η Αγία Σοφία ή η Χώρα, που αντιπροσωπεύουν την πλούσια ετερογένεια του τουρκικού παρελθόντος και ως ετερογένεια εννοούμε τους χριστιανούς, τους Ευρωπαίους, τους δυτικούς», σχολιάζει ο κ. Αουστερχατ και συμπληρώνει ότι όλες οι βυζαντινές εκκλησίες στην Τουρκία που είχαν μετατραπεί από τεμένη σε μουσεία τώρα γίνονται ξανά τζαμιά και η Μονή της Χώρας ήταν το τελευταίο από αυτά τα μνημεία. «Αυτό είναι ένα σημείο καμπής στην απομάκρυνση της Τουρκίας από το προ-οθωμανικό παρελθόν της», καταλήγει.

Και πώς θα μοιάζει το εσωτερικό μετά τη μετατροπή του; «Δεν γνωρίζουμε ακριβώς», μας λέει ο βυζαντινολόγος και προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης, ο οποίος φοβάται ότι θα καλυφθούν όλες οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά. Χρόνια συνεργάτης και φίλος του καθηγητή Αουστερχατ, επισημαίνει ότι η εικόνα του μνημείου θα αλλοιωθεί και ότι οι παρεμβάσεις θα επιβαρύνουν το ίδιο το κτίσμα. «Η Αγία Σοφία συμβολίζει την αρχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και η Μονή της Χώρας το τέλος της. Είναι δύο μνημεία φορτισμένα συμβολικά. Τώρα χάνουμε και το τελευταίο μνημείο από μια σημαντική περίοδο του Βυζαντίου». 

Πηγή: Σ. Ιωαννίδης, Καθημερινή