Μια οπτική αλληγορία του κόσμου

Μύρα, Τουρκία. 2013. (Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS) «Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ήταν οι μεγαλύτεροι αρχιτέκτονες τοπίου της Ισ...

Μύρα, Τουρκία. 2013. (Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS)

«Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ήταν οι μεγαλύτεροι αρχιτέκτονες τοπίου της Ιστορίας, συνεπώς φωτογραφίζοντας έναν τέτοιο τόπο, προσπαθώ να αποδώσω αυτή τη θαυμαστή τέχνη του χώρου, του φωτός και τη φόρμας. Δουλεύοντας ανακάλυψα ότι για μένα το πιο σημαντικό στοιχείο είναι το ζευγάρωμα της ομορφιάς με τον χρόνο». 

Αθήνα, Ελλάδα. 1994. (Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS)

Ο λόγος ανήκει στον φωτογράφο Γιόζεφ Κουντέλκα. Και το απόσπασμα προέρχεται από το κείμενο με τίτλο «Rencontre» (Συνάντηση), που συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο της εμβληματικής έκθεσης «Ruines» (Ερείπια), που φιλοξενείται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (BnF) εδώ και λίγο καιρό. Τα «Ερείπια» παρουσιάζουν μια μοναδική σειρά φωτογραφιών, που για να συγκεντρωθεί χρειάστηκαν τριάντα χρόνια. Ο 82χρονος πλέον φωτογράφος επί τρεις δεκαετίες ταξίδεψε σε περίπου διακόσιους αρχαιολογικούς χώρους πέριξ της Μεσογείου με σκοπό να «δει» με τον δικό του μοναδικό τρόπο αυτά τα τοπία, όπου συναντιέται η Ιστορία με το παρόν. Πρόκειται για εργασία μοναδική που υλοποίησε ένας από τους τελευταίους μεγάλους δασκάλους της μοντέρνας φωτογραφίας. Το υλικό που παρουσιάζεται στη Βιβλιοθήκη, αδημοσίευτο μέχρι τώρα, περιλαμβάνει 110 εικόνες οι οποίες αποκαλύπτουν όλη τη δύναμη και την ομορφιά που διαθέτει το οπτικό λεξιλόγιο του Κουντέλκα. Ο φωτογράφος, τον οποίο ο Ανρί Καρτιέ-Μπρεσόν ονόμαζε «αδελφό» του και αναγνώριζε πως διαθέτει «το μάτι ενός ζωγράφου», διέσχισε 20 μεσογειακές χώρες για να επισκεφθεί αρχαιολογικούς χώρους με κατάλοιπα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά, τόπους που αποτελούν λίκνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Από τη νότια Γαλλία ώς τη Συρία περνώντας από το Μαρόκο, τη Σικελία, την Ελλάδα και τη Τουρκία ο Κουντέλκα δούλεψε συλλέγοντας εικόνες που αποδίδουν τη φιλοσοφία της τέχνης του: γεωμετρίες μιας άναρχης ομορφιάς που ο χρόνος, η φύση, η εξέλιξη του πολιτισμού, η ανθρώπινη παρέμβαση, η ίδια η Ιστορία έχουν διαμορφώσει. Μολονότι κάποιες φωτογραφίες έχουν παρουσιαστεί αποσπασματικά παλαιότερα –στις σειρές «Periplanissis» (1997), «Chaos» (1999), «Rome, théâtre du temps» (2003)– η έκθεση των «Ερειπίων» είναι η πρώτη και μοναδική πλήρης παρουσίαση του έργου. Τα συγκεκριμένα μνημεία, απομεινάρια ενός λαμπρού παρελθόντος, αποτυπώνονται σε ασπρόμαυρες πανοραμικές φωτογραφίες. Αυτό το σχήμα (format) χαρακτηρίζει τις τοπιογραφίες του Κουντέλκα. Η πανοραμική εικόνα τον βοηθά να αποδώσει το πνεύμα του χώρου, και να μεταφέρει στον θεατή την αίσθηση της ευρύτητας, της διάρκειας, και της μοναδικότητας κάθε ταξιδιού. Η διαδοχή των μακρινών λήψεων με τα gros plan, τα παιχνίδια με τις σκιές και το φως, ο τρόπος με τον οποίο η φύση «μπαίνει» μέσα στη σύνθεση μαρτυρούν την ιδιαιτερότητα του βλέμματος. 

Δελφοί, ο ναός του Απόλλωνα. Ελλάδα. 1991.
(Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS)

Ο φωτογράφος δεν επιδιώκει να απαθανατίσει το μεγαλείο των ερειπίων όπως θα έκανε ένας ρομαντικός καλλιτέχνης. Αντιθέτως, προσπαθεί να συλλάβει τη ροή του χρόνου. Καταγράφει τις επιπτώσεις που η εξέλιξη κατέλιπε στο τοπίο, τις φθορές που επέφερε ο άνθρωπος και τον τρόπο που η φύση παίρνει πίσω τα δικαιώματά της στο περιβάλλον. Oπως επισημαίνουν οι επιμελητές της έκθεσης, η σειρά αυτών των εικόνων συνθέτει μια οπτική αλληγορία του κόσμου. 

«Δεν κάνω αρχαιολογική φωτογραφία», λέει ο Γιόζεφ Κουντέλκα. «Φωτογραφίζω το τοπίο που εμφανίζεται ή εξαφανίζεται υπό την επήρεια του χρόνου, ο οποίος είναι διαρκώς παρών. Αυτά τα τοπία είναι ο τόπος καταγωγής των πολιτισμών της Ευρώπης». 

Αμμάν, Ιορδανία. 2012. (Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS)

Oι φωτογραφίες της έκθεσης αποτίουν φόρο τιμής στη Μεσόγειο, μια ωδή στη θάλασσα που οι Ρωμαίοι ονόμαζαν «Mare Nostrum». Το συμβολικό κληροδότημα των μνημείων είναι ανεκτίμητο, και για αυτό καταστροφές όπως εκείνη της αρχαίας Παλμύρας από τους τζιχαντιστές συνιστούν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Ενας… νομάς με αγάπη στα ασπρόμαυρα καρέ 

Για πολλούς το όνομα του Κουντέλκα παραμένει στενά συνδεδεμένο με τις φωτογραφίες της εισβολής του ρωσικού στρατού στην Πράγα το 1968. Οι εικόνες βγήκαν κρυφά από την Τσεχοσλοβακία λόγω του φόβου αντιποίνων, και ο ίδιος ο φωτογράφος εγκατέλειψε τη χώρα το 1970. Εμεινε για καιρό άπατρις έως ότου γίνει δεκτός ως πολίτης της Γαλλίας. Η επιβεβλημένη μετανάστευση και τα χρόνια της περιπλάνησης που ακολούθησαν αντικατοπτρίζονται στο έργο του. Οι «Τσιγγάνοι» και οι «Εξόριστοι» ήταν οι πρώτες θεματικές ενότητες που έδειξαν στο κοινό το ενδιαφέρον του για τις κοινωνικές ομάδες, των οποίων η κουλτούρα απειλείται με εξαφάνιση. Και με αυτά τα projects ξεκίνησε επίσης ο νομαδικός του βίος, ένας τρόπος ζωής σε διαρκή κίνηση, τον οποίο δεν εγκατέλειψε ποτέ – συνέχισε να ταξιδεύει και να φωτογραφίζει μέχρι πρόσφατα. Από το 1991 άρχισε να ασχολείται με τους ερειπωμένους τόπους. Στην πορεία των χρόνων δημιούργησε ένα πλούσιο έργο. Επιδίωξε εξαρχής να συλλάβει τις αλλαγές που συνέβαιναν κατά το τέλος του 20ού αιώνα – από τα απομεινάρια του πολυετούς πολέμου στη Βηρυτό έως τα κατάλοιπα του σοβιετικού κόσμου στα Βαλκάνια, όταν φωτογράφισε τα γυρίσματα της ταινίας του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Το βλέμμα του Οδυσσέα».

Τα ερείπια αποτελούν μόνιμο θεματικό μοτίβο στο έργο του Κουντέλκα και αυτό συμβαίνει για τρεις λόγους, όπως επισημαίνει η Ελοΐζ Κονεζά, συντηρήτρια στην ΒnF και έφορος της έκθεσης. Ο πιο βασικός: είναι άχρονα. Το συγκεκριμένο στοιχείο γοήτευσε έναν φωτογράφο, που βεβαίως συνεργαζόταν με το πρακτορείο Magnum, αλλά ανέκαθεν απέρριπτε τον χαρακτηρισμό «φωτορεπόρτερ».

Λέπτις Μάγκνα (Leptis Magna), Λιβύη. 2009.
(Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS)

Ο ίδιος δεν ένιωθε αποκλειστικά συνδεδεμένος με το παρόν και τα γεγονότα, μολονότι πολλές από τις φωτογραφίες του προέκυψαν χάρη σε αποστολές του Magnum. Από την αρχή της δουλειάς του φάνηκε ο προβληματισμός του για τα στοιχεία που συνθέτουν την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Υπό αυτή την έννοια, τα ερειπωμένα μνημεία αποτέλεσαν για εκείνον μια οπτική μεταφορά. Τέλος, όντας ο ίδιος ένας άνθρωπος πάντα σε κίνηση, φωτογράφος-νομάς, ένιωθε συγγένεια με τα στοιχεία της μεταβολής και της αταξίας. Φωτογραφίζοντας το χάος με τον δικό του τρόπο –τις πεσμένες κολόνες σκορπισμένες στο έδαφος, τους γκρεμισμένους ναούς που έχουν «καταλάβει» αγριόχορτα–, αποδίδει στα σπαράγματα του παρελθόντος το μεγαλείο τους.

Ελευσίνα, Ελλάδα. 2003. (Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS)

Είναι γνωστό ότι ο Κουντέλκα έχει ένα πολύ οργανωμένο πρόγραμμα στη δουλειά του. Το πρωτόκολλο της εργασίας του είναι αυστηρά καθορισμένο: Από τον Μάρτιο έως τον Σεπτέμβριο ταξιδεύει και φωτογραφίζει. Από τον Οκτώβριο έως τον Μάρτιο διαλέγει τις εικόνες που θα ενταχθούν στη σειρά.

Η άποψή του είναι πως καλή φωτογραφία είναι εκείνη που, στο ατελιέ, θα κρατήσει το βλέμμα του επί πολλούς μήνες. Για να πετύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα πηγαίνει στους τόπους πριν από την ανατολή του ήλιου και μένει εκεί επί ώρες περπατώντας και φωτογραφίζοντας. Σκοπός του είναι να δει το θέμα καθώς αλλάζει το φως. Και σε κάποια μνημεία, όπως η Πέτρα της Ιορδανίας, επέστρεψε πολλές φορές στη διάρκεια των χρόνων.

Απολλωνία, Λιβύη. 2007. (Φωτ. JOSEF KOUDELKA / MAGNUM PHOTOS)

Αυτή η πολυετής ενασχόληση με το ίδιο θέμα είναι και ο βασικός λόγος που επιλέγει το ασπρόμαυρο. Προφανώς έχει ύφος περισσότερο στοχαστικό, αλλά ταυτόχρονα εξασφαλίζει χρωματική συνοχή στην πορεία του χρόνου, κάτι που δύσκολα συμβαίνει όταν οι λήψεις είναι έγχρωμες. 

Διάρκεια έκθεσης: έως τις 16/12.

Πηγή: Μ. Βασιλειάδου, Καθημερινή