Κρυφές κατασκευές βρέθηκαν γύρω από έναν ελληνιστικό πύργο 2.300 ετών στο νησί της Πάρου

Τα ερείπια του πύργου Παλαιόπυργου με θέα προς τα βόρεια, πάνω από δύο χωράφια που έχουν ελεγχθεί και προς τον κόλπο της Νάουσας. [Credit: E...

Τα ερείπια του πύργου Παλαιόπυργου με θέα προς τα βόρεια, πάνω από δύο χωράφια που έχουν ελεγχθεί και προς τον κόλπο της Νάουσας. [Credit: E. Levine]

Μια διεθνής ομάδα αρχαιολόγων χρησιμοποίησε, για πρώτη φορά, τεχνολογία γεωφυσικής έρευνας για να ξεδιαλύνει τα μυστήρια που κρύβονται στο έδαφος γύρω από έναν αρχαίο ελληνικό πύργο στο κυκλαδίτικο νησί της Πάρου. Η μελέτη, που δημοσιεύθηκε στο Journal of Archaeological Science: Reports, αποκαλύπτει αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα αρχαίο θαμμένο αγροτικό συγκρότημα και καθιερώνει μια νέα αποτελεσματική μέθοδο για την τεκμηρίωση και την προστασία της αγροτικής αρχαιολογικής κληρονομιάς, η οποία απειλείται όλο και περισσότερο από την αστική ανάπτυξη και τον μαζικό τουρισμό.

Η έρευνα επικεντρώθηκε στον κυκλικό πύργο του Παλαιόπυργου, ένα κτίσμα της ελληνιστικής περιόδου (4ος-3ος αιώνας π.Χ.) που βρίσκεται 800 μέτρα από τη βόρεια ακτή της Πάρου. Μέχρι τώρα, αυτός ο τύπος αγροτικού πύργου είχε μελετηθεί κυρίως από αρχιτεκτονική άποψη. Ήταν γνωστό ότι εξυπηρετούσαν πολλαπλές λειτουργίες —αμυντικές, οικιστικές, σωφρονιστικές και, πάνω απ' όλα, ως κέντρα αγροτικής παραγωγής—, αλλά ελάχιστα ήταν γνωστά για τον τρόπο με τον οποίο εντάσσονταν στο περιβάλλον τοπίο.

Η γεωφυσική έρευνα στην Ελλάδα έχει εφαρμοστεί κυρίως σε αρχαίες αστικές περιοχές της ηπειρωτικής χώρας και της Κρήτης. Σπάνια χρησιμοποιείται στα νησιά των Κυκλάδων και ακόμη λιγότερο σε αγροτικές περιοχές, εξηγούν οι συγγραφείς στο άρθρο. Η παρούσα εργασία σπάει αυτή την τάση εφαρμόζοντας μαγνητική έρευνα, μια μη επεμβατική γεωφυσική τεχνική, για να «κοιτάξει κάτω από το έδαφος» στα καλλιεργημένα χωράφια που περιβάλλουν τον πύργο, με στόχο την ανίχνευση θαμμένων προσθηκών και ιχνών αρχαίας γεωργικής δραστηριότητας που δεν είναι πλέον ορατές στην επιφάνεια.

Αεροφωτογραφίες της περιοχής μελέτης και των χαρακτηριστικών της, που δείχνουν τις θέσεις και τις λεπτομέρειες του πύργου και των πέντε δοκιμαστικών τομών που πραγματοποιήθηκαν πριν από τη γεωφυσική έρευνα. Το μικρό τμήμα του τείχους που αναφέρεται στο κύριο κείμενο είναι ορατό να εφάπτεται στο εξωτερικό του πύργου στην ανασκαφή 2. [Credit: E. Levine]

Η ομάδα, με επικεφαλής τον Emlyn Dodd του Ινστιτούτου Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, χαρτογράφησε μια έκταση 3 εκταρίων γύρω από τον πύργο χρησιμοποιώντας ένα μαγνητόμετρο κλίσης. Το όργανο αυτό λειτουργεί σαν ένας πολύ ευαίσθητος ανιχνευτής μετάλλων, αλλά αντί να αναζητά αντικείμενα, μετράει τις μικροσκοπικές διακυμάνσεις στο φυσικό μαγνητικό πεδίο της Γης.

Αυτές οι διακυμάνσεις, ή «ανωμαλίες», αποκαλύπτουν την παρουσία θαμμένων κατασκευών: ένας πέτρινος τοίχος, ένα λάκκο, ένα χαντάκι ή ακόμα και μια συσσώρευση καμένων αγγείων μεταβάλλουν τον μαγνητισμό του εδάφους και καταγράφονται στα δεδομένα.

Η διαδικασία είναι πολύπλοκη, αλλά η αρχή είναι απλή: ό,τι είναι θαμμένο και διαφέρει από το περιβάλλον έδαφος αφήνει ένα μαγνητικό ίχνος. Τα δεδομένα υποβλήθηκαν σε επεξεργασία με εξειδικευμένο λογισμικό για τη δημιουργία χαρτών που, όπως μια ακτινογραφία του εδάφους, δείχνουν αυτές τις ανωμαλίες με τη μορφή σημείων, γραμμών και γεωμετρικών σχημάτων που πρέπει να ερμηνεύσουν οι αρχαιολόγοι.

Τι βρέθηκε κάτω από τα χωράφια

Τα αποτελέσματα, που περιγράφονται λεπτομερώς στη μελέτη, αποκαλύπτουν αρκετές υποσχόμενες ανωμαλίες. Η πιο σημαντική βρίσκεται περίπου 35 μέτρα νοτιοανατολικά του πύργου. Η έκθεση την περιγράφει ως μια ομάδα ανωμαλιών που σχηματίζονται από δύο υψηλές μαγνητικές συγκεντρώσεις μαζί με αδύναμες και κανονικές γραμμικές ανωμαλίες.

Αν και το ακριβές σχήμα του δεν είναι σαφές, η εγγύτητά του με τον πύργο και το γεγονός ότι συμπίπτει με μια περιοχή όπου οι επιφανειακές ανασκαφές εντόπισαν σημαντική πυκνότητα θραυσμάτων αμφορέων υποδηλώνει ότι θα μπορούσε να είναι τα ερείπια ενός προσαρτημένου κτηρίου, ίσως ενός δωματίου ή ενός χώρου εργασίας που σχετίζεται με τις δραστηριότητες του πύργου.

Μια άλλη ανωμαλία εμφανίζεται ακριβώς βόρεια του πύργου. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι μπορεί να πρόκειται για συσσώρευση υλικού ή επίχωση και όχι για μόνιμη κατασκευή, αλλά η στρατηγική θέση της υποδηλώνει ότι μπορεί να αποτελεί μέρος του συγκροτήματος.

Επιπλέον, το μαγνητόμετρο εντόπισε κάτι που μοιάζει με αρχαίο όριο γης: μια ευθεία γραμμή ανατολικά-δυτικά που διασχίζει τα βόρεια χωράφια, η οποία μπορεί να ήταν ένα ιστορικό όριο ιδιοκτησίας, προγενέστερο του σύγχρονου χωματόδρομου που υπάρχει σήμερα.

Το κλειστό συγκρότημα πύργων στη Χειμάρρου της Νάξου, που περιλαμβάνει τον πύργο, την αυλή και τα βοηθητικά δωμάτια. Τα δωμάτια για την παραγωγή ελαιολάδου βρίσκονται στο εσωτερικό του δεξιού τοίχου του περιβόλου.
[Credit: E. Dodd]

Ένα παζλ με κομμάτια από άλλα νησιά

Για να ερμηνεύσουν αυτά τα ευρήματα, οι αρχαιολόγοι εξέτασαν άλλους παρόμοιους πύργους στις Κυκλάδες. Μια σημαντική ομοιότητα είναι ο πύργος της Χειμάρρου, στο γειτονικό νησί της Νάξου. Εκεί, ο κεντρικός πύργος περιβάλλεται από μια τετράγωνη αυλή διαστάσεων 34×34 μέτρων, η οποία στεγάζει τουλάχιστον επτά προσκείμενα δωμάτια, μερικά από τα οποία διαθέτουν πιεστήρια για την παραγωγή ελαιολάδου κατά την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο.

Εάν μια παρόμοια κατάσταση υπήρχε στον Παλαιόπυργο, είναι πιθανό ότι ορισμένα τμήματα μιας αυλής αυτών των διαστάσεων δεν θα είχαν εντοπιστεί από τη μελέτη, παραδέχονται οι ερευνητές. Η μελέτη αντιμετώπισε περιορισμούς: ένας σύγχρονος δρόμος, αποχετευτικά κανάλια και συσσωρεύσεις πετρών έκρυβαν μέρος του υπεδάφους ακριβώς γύρω από τον πύργο. Στην πραγματικότητα, μια μικρή δοκιμαστική τάφρος που σκάφτηκε πριν από τη γεωφυσική έρευνα αποκάλυψε ένα τμήμα τοίχου συνδεδεμένο με τον πύργο, το οποίο το μαγνητόμετρο δεν μπόρεσε να ανιχνεύσει λόγω αυτών των εμποδίων. Το εύρημα αυτό επιβεβαιώνει ότι πιθανότατα υπήρχαν περισσότερες κατασκευές γύρω από τον πύργο, οι οποίες τώρα είναι θαμμένες κάτω από σωρούς από μπάζα.

Συνολικά, τα δεδομένα αυτά υπογραμμίζουν ότι ο πύργος πιθανότατα δεν ήταν απομονωμένος, παρόλο που τα όρια της αυλής ή άλλες κατασκευές δεν είναι ορατά σήμερα, καταλήγει η μελέτη. Με άλλα λόγια, ο πύργος του Παλαιόπυργου δεν ήταν μόνος, αλλά αποτελούσε τον πυρήνα ενός ενεργού αγροτικού συγκροτήματος.

Κοντινό πλάνο των αναγνωρισμένων ανωμαλιών [4] και [5] αρχαιολογικού ενδιαφέροντος που βρίσκονται γύρω από τον πύργο, με δεδομένα μαγνητομετρίας (πάνω) και ερμηνεία (κάτω). Οι θέσεις των δοκιμαστικών τομών υποδεικνύονται επίσης μαζί με άλλες ανωμαλίες που καταγράφηκαν στην έρευνα. [Credit: S. Kay]

Ο πύργος και η γύρω περιοχή ήταν σε χρήση για αιώνες. Τα θραύσματα αγγείων που συλλέχθηκαν στην επιφάνεια του εδάφους αφηγούνται μια ιστορία που ξεκινά από την Αρχαϊκή περίοδο (7ος αιώνας π.Χ.), με σημαντική παρουσία στην Κλασική και την Ελληνιστική εποχή, και συνεχίζεται με πολύ πιο συγκεντρωμένο και εκτεταμένο τρόπο κατά τη Ρωμαϊκή και την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο. Η ανακάλυψη αντίβαρων πιεστηρίων κοντά στον πύργο υποδηλώνει σημαντική τοπική παραγωγή κρασιού ή ελαιόλαδου, πιθανώς συνδεδεμένη με τους κλιβάνους αμφορέων του 6ου-7ου αιώνα μ.Χ. που ανασκάφηκαν στον κοντινό κόλπο της Νάουσας. Τα προϊόντα αυτά θα συσκευάζονταν σε αμφορείς για θαλάσσια εξαγωγή, όπως αποδεικνύεται από την αφθονία των θραυσμάτων αυτού του τύπου αγγείων που βρέθηκαν στην περιοχή.

Πέρα από τις συγκεκριμένες ανακαλύψεις στον Παλαιόπυργο, το έργο αυτό δημιουργεί ένα σημαντικό προηγούμενο για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς στις Κυκλάδες. Η Πάρος και τα γειτονικά νησιά υφίστανται άνευ προηγουμένου πίεση από τον τομέα των ακινήτων και του τουρισμού. Το άρθρο προειδοποιεί ότι νέα κτήρια συγκεντρώνονται όλο και πιο κοντά στον αρχαιολογικό χώρο του Παλαιόπυργου. Η κατασκευή τουριστικών καταλυμάτων επεκτείνεται σε όλη την ύπαιθρο, απειλώντας χώρους που δεν έχουν καν καταγραφεί.

Η γεωφυσική έρευνα προτείνεται εδώ ως ένα εργαλείο πρώτης γραμμής, γρήγορο, αποτελεσματικό και μη καταστροφικό, ώστε οι τοπικές αρχές να μπορούν να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις. Η υιοθέτηση μιας ολοκληρωμένης μεθοδολογίας προσφέρει οικονομικά αποδοτικούς τρόπους προώθησης για τους φορείς πολιτιστικής κληρονομιάς, επιτρέποντας στους αρχαιολόγους να καταγράφουν αποτελεσματικά τα αρχαιολογικά χαρακτηριστικά της επιφάνειας και του υπεδάφους με υψηλό βαθμό ανάλυσης.

Αυτή η μέθοδος επιτρέπει την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων: εάν τα μαγνητικά δεδομένα δεν δείξουν τίποτα, μπορούν να αποφευχθούν δαπανηρές και επεμβατικές δοκιμαστικές ανασκαφές. Εάν, όπως στην περίπτωση αυτή, υποδείξουν περιοχές ενδιαφέροντος, οι ανασκαφές μπορούν να είναι εξαιρετικά ακριβείς, εξοικονομώντας χρόνο και πόρους.

Η μελέτη του Παλαιόπυργου αποτελεί ένα πρώτο βήμα. Οι συγγραφείς είναι επιφυλακτικοί και αναγνωρίζουν ότι τα αποτελέσματα, αν και πολλά υποσχόμενα, δεν είναι οριστικά. Η φύση των ανωμαλιών που εντοπίστηκαν πρέπει να επιβεβαιωθεί με μελλοντικές στοχευμένες ανασκαφές στα σημεία-κλειδιά που υποδεικνύονται.

Τελικά, αυτή η εργασία αποδεικνύει ότι ακόμη και σε σύνθετα αγροτικά περιβάλλοντα, όπου τα αρχαιολογικά ίχνη είναι πιο διακριτικά από ό,τι σε μια πόλη, η γεωφυσική τεχνολογία μπορεί να φέρει στο φως κρυμμένες ιστορίες. Η τελευταία πρόταση της μελέτης συνοψίζει καλά το πνεύμα της: Αυτά τα δεδομένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να καθοδηγήσουν την τοποθέτηση δοκιμαστικών τομών όταν απαιτείται μεγαλύτερη σαφήνεια, ή για να μετριάσουν την υπερβολική τοποθέτηση δοκιμαστικών τομών όταν τα γεωφυσικά δεδομένα δεν υποδεικνύουν την παρουσία χαρακτηριστικών, ενθαρρύνοντας την πιο υπεύθυνη ανάπτυξη των τοπίων πολιτιστικής κληρονομιάς.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Emlyn Dodd, Stephen Kay, et al., The application of geophysical prospection to understand ancient Greek rural island landscapes: Magnetometry survey at Palaiopyrgos, Paros (Cyclades). Journal of Archaeological Science: Reports, Volume 67, November 2025, 105373. doi.org/10.1016/j.jasrep.2025.105373

Πηγή: LBV Magazine