Πώς η Επανάσταση του '21 σημάδεψε ανεξίτηλα το νησί των Σπετσών

Ο Πάνος Θωμαΐδης πέρασε πολύ καιρό στις Σπέτσες, ακούγοντας, μαθαίνοντας και φιλμάροντας την Ιστορία και τη μεταφορά της στο παρόν μέσα από ...

Ο Πάνος Θωμαΐδης πέρασε πολύ καιρό στις Σπέτσες, ακούγοντας, μαθαίνοντας και φιλμάροντας την Ιστορία και τη μεταφορά της στο παρόν μέσα από τα πρόσωπα και τα γεγονότα και μας αφηγείται μια περιπέτεια μέσα στον χρόνο και τις ζωές των ανθρώπων του νησιού.

Οι Σπετσιώτες περηφανεύονται ότι η Επανάσταση του 1821 ξεκίνησε από το νησί τους, το πρωί της 3ης Απριλίου 1821, Κυριακή των Βαΐων. Στο προαύλιο του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Νικολάου, οι Σπέτσες, πρώτες απ’ όλα τα νησιά, ύψωσαν τη σημαία της Επανάστασης και άρχισαν τις πολεμικές επιχειρήσεις, σηματοδοτώντας την έναρξη του κατά θάλασσα αγώνα.

Διακόσια χρόνια αργότερα, οι απόγονοί τους αλλά και απλοί κάτοικοι, μέσα από τις ατομικές αναμνήσεις και τις προφορικές παραδόσεις του τόπου, αφηγούνται την ιστορία της Επανάστασης και τον τρόπο με τον οποίο σημάδεψε το νησί τους στην ταινία «Σπέτσες ’21 ‒ Στο σταυροδρόμι της Ιστορίας». Στην πρωτότυπη αυτή ανάγνωση της ιστορίας και της Ελληνικής Επανάστασης, λοιπόν, καταγράφονται όλα αυτά που έχουν παραμείνει ζωντανά στη μνήμη αλλά και στον τρόπο ζωής των σύγχρονων Σπετσιωτών.

Με φόντο το νησί και τη θάλασσα που το περιβάλλει, απόγονοι των πρωτεργατών της Επανάστασης, προυχόντων, καραβοκύρηδων αλλά και λαϊκών ναυμάχων ενώνουν τις φωνές τους με τοπικούς ιστοριοδίφες, φύλακες των πολύτιμων τεκμηρίων της Ιστορίας, συνεχιστές των λαϊκών παραδόσεων και της ναυτοσύνης και απλώνουν ψηφίδα-ψηφίδα την ιστορία σαν ένα διαχρονικό σπετσιώτικο βοτσαλωτό.

Εστιάζοντας στην προφορική παράδοση, ο σκηνοθέτης Πάνος Θωμαΐδης φωτίζει τις εκδοχές της Ιστορίας, όπως αυτή έχει διασωθεί μέσα από την προφορική παράδοση, αλλά και όπως ξαναγράφεται μέσα από τη διαρκή και ενδελεχή μελέτη των τεκμηρίων.

Η εβδομήντα λεπτών ταινία παρουσιάζει επίσημες και ανεπίσημες εκδοχές της Ιστορίας σε ισότιμο ρόλο με τα στοιχεία του παρελθόντος που εξακολουθούν να κρύβονται στα λόγια και στις ιστορίες που διηγούνται οι άνθρωποι, στα σπίτια των ιστορικών οικογενειών, στα αντικείμενα που φυλάνε στα μουσεία και στις ιδιωτικές συλλογές, στα μνημεία και στο φυσικό τοπίο.

— Πώς αποφασίσατε να κάνετε ένα ντοκιμαντέρ που επικεντρώνεται στις Σπέτσες;

Όλα ξεκίνησαν από μια πρόταση της παραγωγού Λιλέτ Μπόταση. Αν όχι όλοι, οι περισσότεροι έχουμε ντυθεί τσολιαδάκια και αμαλίες, έχουμε παίξει σε επετειακά σκετς, έχουμε παρελάσει, έχουμε παρακολουθήσει ή, μάλλον, καλύτερα έχουμε υποστεί δεκάρικους λόγους, έχουμε εκτεθεί επανειλημμένα σε ζωντανά ή αποτυπωμένα οπτικοακουστικά αφηγήματα με αφορμή «εθνικάς εορτάς» και επετείους.

Πάντα με προκαλεί η πιθανότητα να κάνω ένα έργο εντός ορίων, ένα έργο με εξαιρέσεις. Ανταποκρίθηκα, λοιπόν, στην πρόσκληση της Λιλέτ, θέτοντας εαυτόν απέναντι στην πρόκληση του να φτιάξουμε ένα επετειακό ντοκιμαντέρ «χωρίς». Χωρίς φουστανέλες, δημοτική μουσική, talking heads που αναμασούν μια «κουρασμένη» εκδοχή της Ιστορίας, χωρίς αφηγητές, χωρίς αλλεπάλληλες συρραφές από ανομοιογενείς απεικονίσεις, χωρίς supers. Ένα επετειακό ντοκιμαντέρ που δεν θα μοιάζει με μάθημα ή σχολική γιορτή.

Συζητήσαμε, λοιπόν, και συμφωνήσαμε να προσπαθήσουμε να κάνουμε ένα αφήγημα όπου όλα τα στοιχεία θα αποτελούν οργανικό και λειτουργικό μέρος της ιστορίας αλλά και της αφήγησης.

Έτσι κι αλλιώς, υπήρχε μια καλή αφετηρία. Η αρχική ιδέα, όπως ξεκίνησε από τις τρεις Σπετσιώτισσες, τη Μαρία Μπαλοδήμου, τη Μάνια Ξένου και τη Λιλέτ Μπόταση, και εμπλουτίστηκε από την ερευνήτρια και σεναριογράφο Κατερίνα Κωνσταντίνου, είχε ως πυρήνα τη διερεύνηση της «ζώσας ιστορίας».

Από τις πολλαπλές επιλογές που είχαμε μπροστά μας επέλεξα να επικεντρωθώ στην εκδοχή της όπως μας μεταφέρεται με τη μορφή της προφορικής παράδοσης μέσα από τα πρόσωπα και ως αφηγηματικό εύρημα επιδίωξα η μεταφορά αυτή να γίνει μέσα από διαλόγους με αφορμή προσεκτικά επιλεγμένες συνευρέσεις Σπετσιωτών.

Ακόμα, αποφασίσαμε ο σκηνικός χώρος της ταινίας να είναι αποκλειστικά το νησί των Σπετσών, τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα που το περιβάλλει, και επιδιώξαμε να εξασφαλίσουμε πρόσβαση στα αρχοντικά, μουσεία και κατοικίες, στους τόπους που συνδέονται με την ιστορία του νησιού, στα καρνάγια και στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου. Επιπλέον, πολύ σημαντικό είναι ότι δεσμευτήκαμε να φέρουμε τον θεατή σε επαφή με το υδάτινο στοιχείο, το τόσο καθοριστικό για την ιστορία του νησιού.

Εκμεταλλευτήκαμε τις δυσμενείς συγκυρίες. Η πανδημία, που, δυστυχώς, αποθάρρυνε τους ιστορικούς και δεν τους επέτρεψε να ταξιδέψουν, συνέβαλε στο να παραμείνει ο λόγος στο στόμα των Σπετσιωτών, δηλαδή των φορέων της ζώσας ιστορίας. Εμείς, από την πλευρά μας, καταφέραμε να δημιουργήσουμε μια σχέση εμπιστοσύνης με τους αφηγητές της ιστορίας, τους Σπετσιώτες, που συμμετείχαν με τον λόγο ή τα έργα τους στην εξέλιξη της αφήγησης.

— Μείνατε πολύ καιρό στο νησί. Πείτε μου τα πεδία που ερευνήσατε και με ποιον τρόπο δουλέψατε.

Ξεκίνησα από τα προφανή, το υλικό που έφερε στο τραπέζι η ερευνήτριά μας, τα κείμενα, τα μουσεία και τις ιστορικές τοποθεσίες. Ύστερα μπήκα στην ουσία. Προσπάθησα να εντοπίσω τους ανθρώπους-κλειδιά και να καλλιεργήσω σχέσεις αμοιβαίας κατανόησης και εμπιστοσύνης μεταξύ μας. Αυτές οι σχέσεις αποτέλεσαν το κλειδί της υλοποίησης της ταινίας. Εκείνοι κατάλαβαν τις προθέσεις μας κι εμείς εκμαιεύσαμε, στο μέτρο των ικανοτήτων μας, ό,τι κατά την κρίση μας θα βοηθούσε την ταινία.

Οι άνθρωποι έδωσαν τον χρόνο τους, μας άνοιξαν τα σπίτια τους και την καρδιά τους, επέτρεψαν στον εαυτό τους να εκτεθεί μέσα από μια ταινία, την οποία μέχρι τότε γνώριζαν μόνο σε επίπεδο προθέσεων. Ελπίζω να μην τους απογοήτευσε το αποτέλεσμα. Με την ομάδα των συνεργατών μου, και ιδιαίτερα με τον διευθυντή φωτογραφίας Ζαφείρη Επαμεινώνδα, συζητήσαμε και αναλύσαμε τα διαθέσιμα στοιχεία και σχεδιάσαμε το ύφος και την ατμόσφαιρα της ταινίας.

— Τι είναι αυτό που έχει περάσει ως παράδοση στους σύγχρονους και ποια είναι η ιστορία που ακούσατε τις περισσότερες φορές;

Η ιστορία της Αρμάτας, δηλαδή η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας, όπως έχει επικρατήσει στη λαϊκή συνείδηση, παρότι στους περισσότερους είναι γνωστό ότι το γεγονός αγγίζει το όριο του μύθου. Γιατί, ναι μεν η ναυμαχία των Σπετσών έγινε, η συμμετοχή των παράτολμων πυρπολητών έκρινε την έκβαση της επί ώρες αμφίρροπης θαλάσσιας μάχης, αλλά η τουρκική ναυαρχίδα δεν ήταν το θύμα των ενεργειών του Μπαρμπάτση.

Ο θρύλος, ωστόσο, αρέσκεται να παραφράζει τα γεγονότα και η επίσημη ιστορία συνηθίζει να μην τον αμφισβητεί μεγαλοφώνως, αλλά ακόμα και να τον ενθαρρύνει όταν αυτές οι παραλλαγές εξυπηρετούν το μεγάλο αφήγημα που εκείνη υπηρετεί.

— Πώς έχει επηρεάσει η Ιστορία τη ζωή των σύγχρονων κατοίκων των Σπετσών και τι θέλουν να διατηρήσουν από αυτήν;

Ο Σπέτσες κέρδισαν επάξια μια περίοπτη θέση στο πάνθεον των συντελεστών του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα. Η τόλμη, η αποφασιστικότητα, η ανδρεία, η αυταπάρνηση και ο ηρωισμός των Σπετσιωτών του ’21 τους έχει κατατάξει στους αποφασιστικούς παράγοντες του αγώνα για την ανεξαρτησία της Ελλάδας.

Όμως, η Ιστορία αποτελεί βαριά κληρονομιά. Οι ένδοξες στιγμές του παρελθόντος ψηλώνουν τον πήχη των προσδοκιών του μέλλοντος. Έτσι, άλλες φορές το παρελθόν αποτελεί εφαλτήριο και άλλες βαρίδι.

Οι Σπετσιώτες κρατάνε με περηφάνια τη δόξα των προγόνων τους, αλλά, καθώς οι ιστορικές ευκαιρίες δεν παρουσιάζονται κάθε μέρα, νοιώθεις τους ώμους τους να γέρνουν κάτω από το βάρος του ένδοξου παρελθόντος. Αυτά για τα οποία είναι περήφανοι τα έκαναν κάποτε κάποιοι άλλοι.

— Όταν ένα νησί είναι κοσμοπολίτικο, τουριστικός προορισμός, μπορεί να διατηρήσει ακόμα και ανάμεσα στους κατοίκους του τα χαρακτηριστικά μιας ιστορίας και μιας παράδοσης, όσο μακρά και αν είναι;

Στην καταναλωτική εποχή μας, η Ιστορία αποτελεί κι αυτή ένα προϊόν. Πέρα από το φυσικό κάλλος, την προσβασιμότητα, τα τοπικά προϊόντα, τον ήλιο, τη θάλασσα και το lifestyle, κάθε τόπος «πακετάρει» και «πουλάει» την ιστορία του.

Η Ιστορία αποτελεί ακόμα μια ατραξιόν που δεν απευθύνεται μόνο στους πολύ ψαγμένους, αλλά, κατάλληλα πακεταρισμένη, αποτελεί μια προστιθέμενη αξία για τους απογόνους, τους κληρονομικώ δικαίω συνεχιστές της, σε κάθε τόπο. Αποτελεί μια δικαιολογία για τον διστακτικό επισκέπτη, ένα κερασάκι στην τούρτα για τον αδιάφορο.

Ευτυχώς, στις Σπέτσες υπήρξαν σπουδαίοι συνεχιστές της καταγραφής και της διάχυσης του ιστορικού αποτυπώματος. Πέρα από το Μουσείο των Σπετσών και της Μπουμπουλίνας, ξεχωρίζω το αποτύπωμα της Ναταλίας Μελά, με το μοναδικής ρώμης μνημείο του πυρπολητή Μπαρμπάτση.

Το ερώτημα δεν είναι αν η Ιστορία εμπορευματοποιείται αλλά ποιο είναι το ειδικό βάρος της στους απογόνους των πρωταγωνιστών των ιστορικών γεγονότων. Και εδώ είναι που θα ήθελα να ελπίζω ότι η ταινία αυτή καταφέρνει να απαθανατίσει τη στιγμή. Δηλαδή πώς αντιλαμβάνονται τη σχέση τους με την Ιστορία χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της κοινωνίας των Σπετσών. Με την έννοια αυτή, στο ντοκιμαντέρ επιδιώκεται μια κοινωνιολογική απογραφή. Εδώ, ίσως σε δεύτερη ανάγνωση, αισθάνεσαι το βάρος στους ώμους των κληρονόμων των «βαριών» ονομάτων. Όπως αισθάνεσαι την ελαφρότητα και σε όσους η καταγεγραμμένη ιστορία στέρησε μια αράδα με το όνομα του προγόνου τους.

Στις Σπέτσες συναντάς μια πολυπολιτισμική μεν, αλλά βαθιά συντηρητική κοινωνία με εμφανείς, στο ευαίσθητο μάτι, κοινωνικούς διαχωρισμούς, οι οποίοι εντείνονται με τη διάβρωση του κοινωνικού της ιστού από τους κάθε λογής εποίκους. Αυτές οι γκρίζες διαχωριστικές περνάνε και στον τρόπο που αντιλαμβάνεται και αναπαράγει (η δεν αναπαράγει) την ιστορία του τόπου με το δικό του τρόπο κάθε κάτοικος.

— Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον που μάθατε από τους απογόνους των αγωνιστών και σας έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση;

Ίσως η ανθρώπινη διάσταση των χαρακτήρων της Ιστορίας, όπως προκύπτει από την αύρα των εκμυστηρεύσεων των απογόνων τους. Μιλήσαμε κυρίως με τους απογόνους των καραβοκύρηδων, δηλαδή των προυχόντων της εποχής. Σχεδόν έξι γενιές μετά συντηρούν το ιστορικό αποτύπωμα των προγόνων τους. Τι τους κινεί; Τι τροφοδοτεί την καθημερινότητά τους στο επίπονο και κοστοβόρο έργο της διάσωσης και συντήρησης αυτής της άυλης, κατά κύριο λόγο, κληρονομιάς; Γιατί, πέρα από τα υλικά αγαθά, τα οποία άλλοι κληρονόμησαν και άλλοι όχι, οι άνθρωποι αυτοί ασχολούνται με πάθος με την καταγραφή και τη διάσωση της οικογενειακής τους ιστορίας.

Περισσότερα τα ερωτήματα που ήρθαν στην επιφάνεια παρά οι απαντήσεις. Ποιο είναι το βάρος της οικογενειακής ιστορίας, όταν ο ηρωικός πρόγονός σου δεν ήταν απλώς ένα ήρωας αλλά πιθανόν ένας ανελέητος πειρατής; Ζητήματα ηθικής τάξης αποκτούν άλλα χαρακτηριστικά όταν στο όνομα της εθνικής και θρησκευτικής του ιδιαιτερότητας δεν αντιδρούσε απλώς στην καταπίεση αλλά προξενούσε ο ίδιος τον πόνο. Πώς σε προσδιορίζουν αυτές οι πράξεις κοινωνικά, ψυχολογικά, υπαρξιακά και πόσες από αυτές θέλεις να μοιραστείς μαζί μας, πόσες να αποκρύψεις;

Φωτογραφία από τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ.

— Τι θα δει ο θεατής στο ντοκιμαντέρ; Ποια όψη της μη επίσημης Ιστορίας;

Αν αναζητήσει κανείς τις συνθήκες που ανέδειξαν τη σημαντικότητα των Σπετσιωτών στον ναυτικό αγώνα, δεν μπορεί να παραβλέψει τον οικονομικό παράγοντα. Η τόλμη και ο ηρωισμός των κατοίκων δεν είναι αμελητέες ιδιότητες, αλλά ήταν η οικονομική άνθηση του νησιού που το έφερε στο προσκήνιο του ’21. Έτσι, ένα μεγάλο μέρος της αφήγησης αφιερώνεται στην παρουσίαση των εξελικτικών διαδικασιών που οδήγησαν τις Σπέτσες στο να διαδραματίσουν τον τόσο σημαντικό ρόλο τους στον Αγώνα. Παράλληλα, μέσα από τις συζητήσεις, πέρα από τις σχέσεις αιτίου-αιτιατού, σκιαγραφείται και η ανθρώπινη διάσταση των πρωταγωνιστών της Ιστορίας.

Η ταινία, μια παραγωγή της Inkas Films σε συμπαραγωγή με την COSMOTE TV και την υποστήριξη του ΕΚΟΜΕ Α.Ε., τελεί υπό την αιγίδα του δήμου Σπετσών στο πλαίσιο του προγράμματος των επετειακών εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821.

Η ταινία υλοποιήθηκε με τη χορηγία των Premier Capital Ελλάς (εστιατόρια McDonald’s), Hellenic Seaways, Αναργύρειος και Κοργιαλένειος Σχολή Σπετσών.

Η ταινία προβάλλεται από το COSMOTE HISTORY HD, στο πλαίσιο του αφιερώματος του καναλιού για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821.

Βασικοί Συντελεστές

Παραγωγή: Λιλέτ Μπόταση/Inkas Films

Συμπαραγωγή με την COSMOTE TV / COSMOTE HISTORY HD

Σκηνοθεσία: Πάνος Α. Θωμαΐδης

Διεύθυνση φωτογραφίας: Ζαφείρης Επαμεινώνδας

Μουσική: Μίνως Μάτσας

Έρευνα-σενάριο: Κατερίνα Κωνσταντίνου

Επιστημονική επιμέλεια: δρ. Άδωνις Κύρου

Δημοσιογραφική έρευνα: Μαρία Μπαλοδήμου

Επικοινωνία & Στρατηγική: Μάνια Ξένου