Κυπριακή αρχαιολογία με πολλές περγαμηνές - 30 χρόνια έρευνας

Σταθμό στην ιστορία της Κυπριακής αρχαιολογίας, του αρχαίου πολιτισμού της Κύπρου, καθώς και των γειτονικών πολιτισμών της Μεσογείου, αποτέλ...

Σταθμό στην ιστορία της Κυπριακής αρχαιολογίας, του αρχαίου πολιτισμού της Κύπρου, καθώς και των γειτονικών πολιτισμών της Μεσογείου, αποτέλεσε η ίδρυση και λειτουργία, εδώ και 30 χρόνια, της Eρευνητικής Μονάδας Αρχαιολογίας (ΕΜΑ) του Πανεπιστημίου Κύπρου, το 1991, της πρώτης Ερευνητικής Μονάδας του Ιδρύματος. Τα τελευταία 30 χρόνια τα μέλη της ΕΜΑ, τα οποία αποτελούν επίσης μέλη του ακαδημαϊκού προσωπικού του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, μέσα από την πολυσχιδή και ενεργή αρχαιολογική έρευνά τους αλλά και μέσω της διδασκαλίας και της εκπαίδευσης φοιτητών τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, με αγάπη στο αντικείμενο έχουν συμβάλει τα μέγιστα στη μελέτη και προώθηση της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου.

Ιδρυτής και πρώτος Διευθυντής της ΕΜΑ υπήρξε ο διεθνώς αναγνωρισμένος Ομότιμος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας αείμνηστος Βάσος Καραγιώργης και διατελέσας Διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων της Κυπριακής Δημοκρατίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν και υπό τη διεύθυνση των Καθηγητών Δημήτριου Μιχαηλίδη (1996-2014), Βασιλικής Κασσιανίδου (2015-2019) και Αθανάσιου Βιώνη (2020 ως σήμερα), η ΕΜΑ ενδυναμώθηκε και συνέχισε να λειτουργεί ως ένα διεθνώς αναγνωρισμένο Ερευνητικό Κέντρο.

Διεθνής αναγνώριση

Στη διάρκεια των 30 ετών από την ίδρυσή της, η ΕΜΑ κατέκτησε ανταγωνιστική κατάταξη στη διεθνή αξιολόγηση της QS World University Rankings και βρέθηκε μεταξύ των 101-150 κορυφαίων πανεπιστημίων στην Αρχαιολογία για το 2019 και το 2020. Ο Διευθυντής της ΕΜΑ, Καθηγητής Αθανάσιος Βιώνης δήλωσε ότι «τα τελευταία 10 χρόνια, η ΕΜΑ έχει μπει σε μία εξαιρετικά δυναμική τροχιά ανάπτυξης. Μέσα από τον συντονισμό καινοτόμων ερευνητικών έργων που χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Κυπριακή Δημοκρατία και το Πανεπιστήμιο Κύπρου, η ΕΜΑ συνεχίζει να συμβάλλει στη μελέτη του Μεσογειακού χώρου, συμμετέχει ενεργά σε σχετικές συζητήσεις με την αρχαιολογική κοινότητα και επιδιώκει τη διεθνή δικτύωση». Η ΕΜΑ διαχειρίζεται, επί του παρόντος, 16 ερευνητικά προγράμματα μέσω των οποίων εργοδοτούνται 19 ερευνητές, ενώ αναμένεται να εργοδοτηθούν ακόμη 10 ως τις αρχές του 2022 με την έναρξη νέων ερευνητικών έργων, μεταξύ των οποίων ερευνητικό πρόγραμμα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC Starting Grant) με συντονίστρια τη δρα Άρτεμη Γεωργίου, το πρώτο στην Αρχαιολογία ERC που διαχειρίζεται το Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Ενάλια κιβωτός της ιστορίας: Υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στο ναυάγιο του Μαζωτού

Ο βυθός των κυπριακών θαλασσών αποτελεί ενάλια κιβωτό της ιστορίας μας. Φέτος συμπληρώνονται 14 χρόνια από την έναρξη της ενάλιας αρχαιολογικής έρευνας στο ναυάγιο του Μαζωτού, τον Νοέμβριο του 2007, υπό τη διεύθυνση της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Ενάλιας Αρχαιολογίας, Στέλλας Δεμέστιχα, Επιστημονικής Υπευθύνου του Εργαστηρίου Ενάλιων Αρχαιλογικών Ερευνών (ΕΡ.ΕΝ.Α.Ε.). Αποτελεί την πρώτη υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στην Κύπρο που διενεργείται από τοπικούς φορείς και που έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη της ενάλιας αρχαιολογίας στο νησί. Πρόκειται, ταυτόχρονα, για μια έρευνα με διεθνή απήχηση. Στις 12 συνολικά ερευνητικές αποστολές που έχουν διενεργηθεί, έχουν λάβει μέρος πάνω από 150 δύτες, επιστήμονες από διάφορους κλάδους, φοιτητές και εθελοντές, από 18 διαφορετικές χώρες. Το ναυάγιο εμπορικού πλοίου που εντοπίστηκε στη θαλάσσια περιοχή ανοιχτά του χωριού Μαζωτός, σε βάθος 44 μέτρων, χρονολογείται στην Κλασική περίοδο και συγκεκριμένα στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα (400 – 350 π.Χ.) Το πλοίο προερχόταν από το Αιγαίο, φορτωμένο με αμφορείς κρασιού από τη Χίο. Βυθίστηκε ανοιχτά του Μαζωτού, πριν φτάσει στον τελικό προορισμό του, ο οποίος δεν γνωρίζουμε αν ήταν η Κύπρος ή κάποιο άλλο λιμάνι της Ανατολικής Μεσογείου.

Η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ενάλιας Αρχαιολογίας Στέλλα Δεμέστιχα σημειώνει ότι «παρά τις αβεβαιότητες αυτές, η αρχαιολογική σημασία της έρευνας, η οποία συνεχίζεται, είναι μεγάλη, για πολλούς λόγους. Πρώτον, διότι ελάχιστα πλοία της εποχής αυτής έχουν ανασκαφεί σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και ακόμη λιγότερα έχουν διατηρήσει τμήματα του φορτίου και του ίδιου του πλοίου, όπως είναι η περίπτωση του Μαζωτού. Από τη μέχρι στιγμής μελέτη σκαριού προκύπτουν νέα στοιχεία, τα οποία συμπληρώνουν την πολύ αποσπασματική εικόνα που έχουμε για τη ναυπηγική της Κλασικής περιόδου στο Αιγαίο». Η σύνθεση, η ποσότητα και η προέλευση του φορτίου είναι επίσης αποκαλυπτική για τους μηχανισμούς του θαλάσσιου εμπορίου και για τον ρόλο της Κύπρου στα εμπορικά δίκτυα της Ανατολικής Μεσογείου.

Κυπριακός χαλκός και αρχαία μεταλλεία - Η μελέτη και προβολή της σημαντικής αυτής πτυχής της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου

Από τη γένεσή του το Πανεπιστήμιο Κύπρου έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην εδραίωση όχι μόνο της αρχαιολογίας, αλλά και της αρχαιομετρίας, της εφαρμογής δηλαδή των θετικών επιστημών στη μελέτη του αρχαίου κόσμου. Αυτό αποδεικνύεται από τη δημιουργία του Κέντρου Περιβαλλοντικής Αρχαιολογίας και του Εργαστηρίου Μελέτης Αρχαίων Υλικών, με Επιστημονική Υπεύθυνη την Καθηγήτρια Βασιλική Κασσιανίδου. Η Καθηγήτρια Κασσιανίδου έχει συντονίσει σωρεία ερευνητικών προγράμματων που χρηματοδοτήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ίδρυμα Προώθησης Έρευνας, με συνολική χρηματοδότηση προς το Πανεπιστήμιο Κύπρου ύψους 1,5 εκατομμύριων ευρώ.

Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στη μελέτη της παραγωγής και εξαγωγής Κυπριακού χαλκού και στην καταγραφή των αρχαίων μεταλλείων και εργαστηρίων εκκαμίνευσης χαλκού. Στο πλαίσιο αυτό διεξήχθη και το ερευνητικό πρόγραμμα “Skouriotissa: Interdisciplinary study of the archaeology and environment of Cyprus’ last operating copper mine”, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης και το οποίο έχει πρόσφατα ολοκληρωθεί, ενώ μόλις άρχισε και το ερευνητικό πρόγραμμα «ΜΕΤΑΛΛΩΝ ΤΟΠΟΙ-Σταυροδρόμια πολιτισμού στην Ανατολική Μεσόγειο» το οποίο υλοποιείται στο πλαίσιο του Προγράμματος Συνεργασίας INTERREG V-A Ελλάδα – Κύπρος 2014-2020 και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Τ.Π.Α.) και από Εθνικούς πόρους της Ελλάδας και της Κύπρου. Στόχος του προγράμματος, το οποίο υλοποιείται στα νησιά Σίφνο, Σέριφο και Κύθνο της Ελλάδας, και στην Κοινότητα Ασγάτας της Κύπρου, είναι να μελετήσει και να αναδείξει αυτές τις περιοχές εξέχουσας αρχαίας μεταλλευτικής κληρονομίας. Η Καθηγήτρια Κασσιανίδου σημείωσε ότι «απώτερος στόχος είναι η τουριστική ανάπτυξη των επιλεγμένων περιοχών και ο εμπλουτισμός του τουριστικού προϊόντος μέσω του τρίπτυχου «πολιτισμός-τουρισμός-ανάπτυξη», προσβλέποντας στη βιώσιμη ανάπτυξη και αειφορία τους».

Ανασκαφές Πανεπιστημίου Κύπρου στην Παλαίπαφο - Τα κρυμμένα μυστικά της Αρχαίας Πάφου

Οι ανασκαφές που διενεργεί η ΕΜΑ στην Παλαίπαφο από το 2006 αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του αρχαιολογικού προγράμματος, The Palaepaphos Urban Landscape Progect (PULP), υπό τη διεύθυνση της Καθηγήτριας Προϊστορικής και Πρωτοϊστορικής Αρχαιολογίας, Μαρίας Ιακώβου. Βασικοί στόχοι του PULP είναι η μελέτη της ίδρυσης και ανάπτυξης της πολιτείας της Αρχαίας Πάφου (μετέπειτα Παλαιπάφου), η διερεύνηση του αστικού της ιστού και ο προσδιορισμός των οικονομικών πόρων που την είχαν καταστήσει μια από τις μακροβιότερες και πλουσιότερες πολιτείες της αρχαίας Κύπρου.

Μετά από 16 συνεχή χρόνια ερευνών πεδίου, η επιτυχία της μεθόδου ανάλυσης τοπίου και η αφοσίωση των φοιτητών που εκπαιδεύονται στις πρακτικές της χερσαίας αρχαιολογίας οδήγησαν στην ανέλπιστη ανακάλυψη δύο εκτεταμένων και καλά διατηρημένων δημόσιων μνημείων της Κυπρο-Κλασικής περιόδου. Στο οροπέδιο Χατζηαπτουλλάς εντοπίστηκε μεγάλο εργαστηριακό σύμπλεγμα, το οποίο αναπτύσσεται δυτικά του ‘ανακτόρου’. Οι μακροσκοπικές και μικροσκοπικές αρχαιο-περιβαλλοντικές αναλύσεις, στις οποίες υποβάλλονται τα ευρήματα από την κάθε εργαστηριακή μονάδα, έδειξαν ότι ανάμεσα στα προϊόντα στα οποία είχε επενδύσει η βασιλική δυναστεία, ήταν το λάδι και η παραγωγή της ακριβότερης χρωστικής ουσίας της αρχαιότητας, της πορφύρας. Στον λόφο της Λαόνας, η αποστολή αναγνώρισε την ύπαρξη ανθρωπογενούς τύμβου μεγάλων διαστάσεων που αναγέρθηκε (μάλλον στο τέλος του 4ου αι. π.Χ.) πάνω από αρχαιότερο φρούριο, το οποίο διατηρείται στο επιβλητικό ύψος των 6 μέτρων στη βόρειά του πλευρά.

Η ανασκαφή στο Ηραίον της Σάμου συνιστά την πρώτη ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κύπρου στο εξωτερικό. Πραγματοποιήθηκε βόρεια της Ιεράς Οδού του Ηραίου υπό την αιγίδα του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών και τη διεύθυνση της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Ουρανίας Κουκά. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν για πρώτη φορά αλλεπάλληλες αρχιτεκτονικές φάσεις της Χαλκολιθικής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (ΠΕΧ Ι-ΙΙ/πρώιμης), το ανατολικό όριο του οικισμού της ΠΕΧ ΙΙ-ΙΙΙ, και πλούσια στρώματα της Μέσης Εποχής του Χαλκού, που συνθέτουν την οικιστική ιστορία του Ηραίου από το 4500 ως το 1750 π.Χ. Ήταν το εκτενέστερο πρωτοαστικό κέντρο του νησιωτικού ανατολικού Αιγαίου κατά την Πρώιμη και τη Μέση Εποχή του Χαλκού, και ένας από τους πρώτους εμπορικούς σταθμούς των Παλαιών Μινωικών ανακτόρων (1900-1750 π.Χ.).

Το 2021 η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ουρανία Κουκά εγκαινίασε σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Σάμου και Ικαρίας ένα νέο, μακρόπνοο ερευνητικό πρόγραμμα πεδίου, την «Αρχαιολογική Επισκόπηση Σάμου». Πρόκειται για την πρώτη συστηματική αρχαιολογική-τοπογραφική έρευνα στο νησί με στόχο τον εντοπισμό και την προστασία αρχαιολογικών θέσεων και τη μελέτη του οικιστικού τοπίου της Σάμου από την Εποχή του Λίθου έως και την Οθωμανική περίοδο. Όπως ανέφερε η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ουρανία Κουκά «στη Σάμο είχα τη χαρά να εκπαιδεύσω τουλάχιστον 160 φοιτητές του Πανεπιστημίου Κύπρου και ξένων πανεπιστημίων τόσο στην ανασκαφική μεθοδολογία (2009-2013) και την τοπογραφική έρευνα (2014, 2021), όσο και στη μελέτη των ευρημάτων, που εκπονείται από το 2014, για την τελική δημοσίευση των ανασκαφών στη σειρά SAMOS του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου».

Σημαντικά αρχαιολογικά πορίσματα στην κοιλάδα του Ξερού Λάρνακας

Στο πλαίσιο της αρχαιολογικής έρευνας της ΕΜΑ, ο Διευθυντής της και Επιστημονικός Υπεύθυνος του Εργαστηρίου ArtLands Lab (Artefact and Landscape Studies Laboratory), Αναπληρωτής Καθηγητής Αθανάσιος Βιώνης συντονίζει αρχαιολογικά προγράμματα πεδίου στην Κύπρο και στην Ελλάδα, συνδυάζοντας καινοτόμες μεθόδους, απασχολώντας μεταδιδακτορικούς ερευνητές και εκπαιδεύοντας φοιτητές αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου. Μία από τις σημαντικότερες ερευνητικές δραστηριότητες που βρίσκονται σε εξέλιξη είναι το αρχαιολογικό πρόγραμμα πεδίου «Οικισμένα και Ιερά Τοπία της Κύπρου» (“Settled and Sacred Landscapes of Cyprus” (SeSaLaC) που διεξάγεται από το 2014 στην κοιλάδα του ποταμού Ξερού, στις σημερινές Κοινότητες Κοφίνου, Αλαμινού και Αγίου Θεοδώρου στην Επαρχία Λάρνακας, και αποτελεί το πρώτο πρόγραμμα αρχαιολογικής έρευνας επιφανείας το οποίο συντονίζει η ΕΜΑ στην Κύπρο.

Τα ευρήματα των επτά περιόδων έρευνας πεδίου στην κοιλάδα του Ξερού αποκαλύπτουν μία μοναδική εικόνα απόλυτης συνέχειας της ανθρώπινης δραστηριότητας σε ένα αγροτικό περιβάλλον της Κύπρου από τη Νεολιθική περίοδο ως σήμερα, μέσα από τον εντοπισμό και τη μελέτη προϊστορικών οικισμών, αρχαίων νεκροταφείων, λατρευτικών χώρων-ιερών, χωριών των ιστορικών χρόνων, μικρών αγροτικών εγκαταστάσεων και ενός μοναδικού εργαστηρίου κεραμικής της πρώιμης βυζαντινής περιόδου (6ος-7ος αι. μ.Χ.), το οποίο φαίνεται ότι προμήθευε τα νοικοκυριά της νότιας περιφέρειας του νησιού με όλα τα είδη της οικοσκευής.

Ο Καθηγητής Βιώνης ανέφερε ότι «πρόσφατα ολοκληρώσαμε και θέσαμε σε λειτουργία ειδική εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα (mobile app) για την ξενάγηση σε αρχαιολογικές θέσεις και μνημεία της κοιλάδας, σε μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από εγκατάλειψη και αρνητική συλλογική μνήμη, με τη συνεργασία του αδελφού προγράμματος “Unlocking the Sacred Landscapes of Cyprus” (UnSaLa-CY), το οποίο επίσης συντονίζουμε, χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας και συνεργάζεται με το CYENS Centre of Excellence, τη SILVERSKY3D, το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κυπριακής Δημοκρατίας».

Πηγή: Φ. Παναγή, Φιλελεύθερος