Θησαυροί του Αγώνα στην Ακαδημία

Η έκθεση διοργανώνεται στην εντυπωσιακή Ανατολική Αίθουσα της Ακαδημίας Αθηνών, η οποία θα λειτουργήσει ως γέφυρα του φορέα με το ευρύτερο κ...

Η έκθεση διοργανώνεται στην εντυπωσιακή Ανατολική Αίθουσα της Ακαδημίας Αθηνών, η οποία θα λειτουργήσει ως γέφυρα του φορέα με το ευρύτερο κοινό. [Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Το όνομα του εμπόρου Γεωργίου Μαρίνογλου θα ήταν μια μικρή ψηφίδα της Ιστορίας αν δεν συνδεόταν, έστω και εξ αντανακλάσεως που λένε, με αυτό του Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Οχι, ο Μαρίνογλου δεν ήταν κάποιος έμπιστός του, φίλος ή συγγενής. Πολύ πιθανόν να μην είχε γνωρίσει ποτέ ο ένας τον άλλον. Ωστόσο, ο άγνωστος Μαρίνογλου μένει έστω και ως υποσημείωση της Ιστορίας ως ο έμπορος από τη Ζάκυνθο που έστειλε στις 23 Φεβρουαρίου 1821 μια επιστολή στους Ελληνες της Βιέννης –σε επίσης άγνωστους παραλήπτες–, πίσω από την οποία υπάρχει αντιγραμμένη η προκήρυξη του Υψηλάντη «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Την επόμενη ημέρα η επαναστατική προκήρυξη του Υψηλάντη κυκλοφόρησε παντού στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας προκηρύσσοντας την Ελληνική Επανάσταση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.

«Τα τυπογραφικά μονότυπα ήταν έτοιμα στο Ιάσιο και άρχισε η διανομή τους, ενώ χιλιάδες γραφείς αντέγραφαν όπου δεν υπήρχε η δυνατότητα εκτύπωσης και μάλιστα αντέγραφαν πιστά ακόμη και την υπογραφή του Υψηλάντη για να δείξουν τη σοβαρότητα της υπόθεσης», μας λέει η ιστορικός τέχνης Λουίζα Καραπιδάκη καθώς μας παρουσιάζει το σπάνιο ιστορικό χειρόγραφο της συλλογής της Ακαδημίας Αθηνών που βγαίνει για πρώτη φορά στο κοινό ενόψει της έκθεσης «Ελευθερίας Αφηγήσεις. Η Ακαδημία Αθηνών τιμά το 1821». Η προθήκη του χειρογράφου βρίσκεται στο μέσον της Ανατολικής Αίθουσας της Ακαδημίας και με έναν τρόπο αποτελεί το καλωσόρισμα των επισκεπτών και τη «γέφυρα» που ενώνει τις δύο μεγάλες ενότητες, τα προεπαναστατικά χρόνια και τα χρόνια του Αγώνα μέχρι τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου.

Ρολόι του 18ου αι. και έκδοση των Απάντων του Λόρδου Βύρωνα του 1830.
[Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Η έκθεση παρουσιάζει εκδόσεις και κείμενα του νεοελληνικού διαφωτισμού, του Ρήγα και του Κοραή, τη δράση της Φιλικής Εταιρείας, σπάνια χειρόγραφα, αντικείμενα που συνδέονται με το κίνημα του φιλελληνισμού και με τον Λόρδο Βύρωνα, έργα τέχνης και εκδόσεις της ίδιας της Ακαδημίας Αθηνών που μπορεί ο επισκέπτης να ξεφυλλίσει σε ένα στήσιμο που αξιοποιεί τη βιβλιοθήκη και τη μεγάλη τραπεζαρία της Ανατολικής Αίθουσας. Ενα τμήμα της έκθεσης είναι αφιερωμένο στον Διονύσιο Σολωμό με χειρόγραφα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά.

«Μέσα από την έκθεση η Ακαδημία βγάζει θησαυρούς της για πρώτη φορά στο κοινό σε ένα εκθεσιακό αφήγημα στιβαρό και μινιμαλιστικό, που καλύπτει με επιλεγμένα αντικείμενα τα χρόνια από το τέλος του 18ου αιώνα έως και το 1827», σημειώνει η κ. Καραπιδάκη που επιμελείται την έκθεση.

Ενας από αυτούς τους θησαυρούς είναι ένα αυθεντικό αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα Βελεστινλή που αποτελεί ένα από τα έξι γνωστά αντίτυπα της σπανιότατης Τυπολογίας Α του χάρτη. Το αντίτυπο της έκθεσης χρονολογείται στα 1796 και απεικονίζει την Κέρκυρα και πλαισιώνεται από παραστάσεις της μυθολογίας και της αρχαίας ιστορίας. Για όσους ψειρίζουν τα πράγματα, θα βρουν εξαιρετικά ενδιαφέρον το παράρτημα του καταλόγου της έκθεσης που περιγράφει τη διαδικασία πιστοποίησης της αυθεντικότητας της Χάρτας κατά τη δωρεά της από τον ακαδημαϊκό Βάσο Φαληρέα (1905-1979). Στην ίδια ενότητα παρουσιάζονται επίσης τα μόνα σωζόμενα αντίτυπα από την κερκυραϊκή έκδοση του 1798 του «Υμνου Πατριωτικού» και του «Θούριου» του Ρήγα, καθώς και η έκδοση «Υμνος Εγκωμιαστικός» προς τον Βοναπάρτη που τυπώθηκαν από τον εκδότη Χριστόφορο Περραιβό.

Το σπάνιο αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα που χρονολογείται στο 1796.
[Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Στα σπάνια της έκθεσης συγκαταλέγεται το θέσπισμα του ηγεμόνα της Μολδαβίας Σκαρλάτου Καλλιμάχη για τη χρηματοδότηση του Φιλολογικού Γυμνασίου Σμύρνης με 200 γρόσια ετησίως (1818), αλλά και το πατριαρχικό σιγίλλιο του Γρηγορίου Ε΄ του 1819 περί της αναγνωρίσεως του Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων ως σχολάρχη και αρχιδιδασκάλου στο Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης και γενικού ιεροκήρυκα του πατριαρχικού θρόνου. Το θέσπισμα του Καλλιμάχη μαρτυρά την πρόθεση διάδοσης της ελληνικής παιδείας και γλώσσας τη στιγμή που ακόμα δεν υπάρχει η αίσθηση του έθνους και της ενιαίας πατρίδας.

Ανάμεσα στα χειρόγραφα, στις επιστολές και στα διοικητικά έγγραφα παρουσιάζονται και επιλεγμένα όπλα του ’21 με τις παλάσκες τους.
[Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Το Σύμβολο της Πίστεως

Με απορία και έκπληξη θα σταθεί κανείς στις δύο φορητές εικόνες της Επτανησιακής Σχολής του 17ου αιώνα που παρουσιάζουν το Σύμβολο της Πίστεως σε μια ενδιαφέρουσα εικονογράφηση. Οπως μας εξηγεί η επιμελήτρια της έκθεσης, η εικονογράφηση είναι αυθαίρετη και επηρεασμένη από τη δυτική παράδοση, αλλά σίγουρα προκαλεί εντύπωση η ανάγκη να αποτυπωθούν οι στίχοι του Συμβόλου σε εικόνες.

Η έκθεση περιέχει επίσης αναφορές στους περιηγητές με μια έκδοση του Εντουαρντ Ντόντγουελ (Views of Greece), στους φιλέλληνες και στον Λόρδο Βύρωνα, παρουσιάζει ορισμένα όπλα του Αγώνα, πλήθος επιστολών και εγγράφων, ενώ κάνει αναφορές στα δημοτικά τραγούδια και στις παραδοσιακές φορεσιές.

Το κλίμα της Επανάστασης

Η έκθεση της Ακαδημίας Αθηνών παρουσιάζεται στην εντυπωσιακή Ανατολική Αίθουσα του νεοκλασικού μεγάρου, που συνήθως χρησιμοποιείται για τη διοργάνωση εκδηλώσεων. Χρυσοποίκιλτα φατνώματα στην οροφή, κίονες ιωνικού ρυθμού που στηρίζουν τις δύο πτέρυγες της αίθουσας, τοίχοι επενδεδυμένοι με μαρμαροκονίαμα κόκκινου, κίτρινου και μαύρου χρώματος, η αίθουσα δεν σχεδιάστηκε για να γίνει μουσείο, αλλά με μικρές παρεμβάσεις και φορητές προθήκες –δωρεά της εταιρείας Μuevo– η αίθουσα μετατράπηκε σε εκθεσιακό χώρο με στόχο, όπως λέει στην «Κ» ο γενικός γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών Χρήστος Ζερεφός, να αποτελέσει τη γέφυρα του φορέα με την κοινωνία. «Η έκθεση είναι μια πρώτη γνωριμία με την παράδοση που κρύβει η Ακαδημία στα σπλάχνα της», μας λέει ο ακαδημαϊκός και μας δίνει μια γεύση από τα επόμενα σχέδια της Ακαδημίας, που περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τη συνέχιση των σεμιναρίων βιολιού με τον Λεωνίδα Καβάκο και την επέκτασή τους ώστε η Ανατολική Αίθουσα, με την προσθήκη και ενός μόνιμου πιάνου, να αποκτήσει μια καλλιτεχνική ταυτότητα. «Θέλουμε να μπει μέσα στην αίθουσα η ποίηση και η μελωδία», προσθέτει.

Φορητή εικόνα του 17ου αιώνα με την εικονογράφηση του Συμβόλου της Πίστεως (Συλλογή Αμίλκα Αλιβιζάτου). [Credit: ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Στο εκθεσιακό πρόγραμμα της αίθουσας περιλαμβάνονται τουλάχιστον δύο μεγάλες εκθέσεις, μία για τον Ρήγα Βελεστινλή και μια δεύτερη για τον Διονύσιο Σολωμό και τον Νικόλαο Μάντζαρο, ενώ υπάρχει και η σκέψη για μια έκθεση με παραδοσιακές μάσκες από την Αφρική και τη Νότια Αμερική, δωρεά του συλλέκτη Νίκου Παπαγεωργίου στην Ακαδημία.

Για την έκθεση συνεργάστηκαν και έδωσαν υλικό τα ερευνητικά κέντρα της Ακαδημίας για την Ιστορία του Νεότερου Ελληνισμού, για τον Μεσαιωνικό και Νέο Ελληνισμό και για την Ελληνική Λαογραφία. Εμπλουτίστηκε επίσης με δάνεια από φορείς και συλλέκτες.

Αποχωρώντας, οι επισκέπτες θα δουν και μια άλλη, άγνωστη, πτυχή της εποχής, το κλίμα της Επανάστασης που σε αυτή την περίπτωση αποκτά κυριολεκτική σημασία. Σε μελέτη που βρίσκεται υπό εξέλιξη και παρουσίασε πρόσφατα η «Κ» (2/1/2022), ο κ. Ζερεφός μαζί με ερευνητές και ακαδημαϊκούς (Ι. Καψωμενάκης, Χ. Μαλτέζου, Π. Κιτρομηλίδης, Σ. Σολωμός, Φ. Κουντούρη κ.ά.) αναδεικνύουν τη σημασία των κλιματικών αλλαγών της εποχής που «ξεχείλισαν» το ποτήρι της λαϊκής δυσαρέσκειας και όπλισαν τα χέρια των επαναστατημένων. «Η έκρηξη δύο ηφαιστείων, στην Ισλανδία το 1783 και στην Ταμπόρα το 1815, άλλαξε τον καιρό σε όλο τον πλανήτη», μας λέει ο κ. Ζερεφός, καθηγητής της Εδρας UNESCO για τις Φυσικές Καταστροφές στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Το 1816 έμεινε γνωστό ως το «έτος χωρίς θέρος», όπως το περιέγραψε και ο Λόρδος Βύρωνας στο ποίημα «Darkness». Η έκρηξη σκίασε τον ήλιο, η μείωση της φωτοσύνθεσης προκάλεσε μεγάλη μείωση της παραγωγής σιτηρών που είχε ως αποτέλεσμα τον δεκαπλασιασμό της τιμής του σίτου μέχρι και το 1830 και μια μακρά περίοδο φτώχειας και πείνας για τους τοπικούς πληθυσμούς πριν από την έναρξη της Επανάστασης.