Ένα εικονογραφικό απάνθισμα από μνημεία της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης: Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, λεπτομέρεια από Βημόθυρα, 1798-99, Ναός Ταξιαρχών, Σιάτιστα Βοΐου. Με αφορμή τις ημέρες της Σαρακοστής η Εφορεί...

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, λεπτομέρεια από Βημόθυρα, 1798-99, Ναός Ταξιαρχών, Σιάτιστα Βοΐου.

Με αφορμή τις ημέρες της Σαρακοστής η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης προχωρά σε μια σειρά αναρτήσεων που σχετίζονται με τις εορτές του εκκλησιαστικού ημερολογίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας με σκοπό να αναδείξει τον άγνωστο ζωγραφικό, εικονογραφικό και καλλιτεχνικό πλούτο των εκκλησιαστικών μνημείων της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης.

Πρώτος σταθμός μας είναι η παράσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου,  μια εορτή που συνδέθηκε ιστορικά με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. 

Το εικονογραφικό θέμα του Ευαγγελισμού παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία και εξέλιξη τόσο στη βυζαντινή όσο και στη δυτική τέχνη. Μια γενική εισαγωγή για την εξέλιξη του θέματος προσφέρει το ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ σε κείμενα της Αγγέλας Ταμβάκη: https://youtu.be/TFjd10gua6E

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, λεπτομέρεια από Βημόθυρα, 1798-99, Ναός Ταξιαρχών, Σιάτιστα Βοΐου.
Περισσότερες πληροφορίες για τον συγκεκριμένο ναό μπορεί να αντλήσει κανείς στη μελέτη του Α. Δάρδα, Ο ιερός ναός των Ταξιαρχών και Τριών Ιεραρχών Σιάτιστας και ο κτήτορας αυτού Ιωνάς Μοναχός, διαθέσιμη για μεταφόρτωση εδώ.

Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ από την παράσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (λεπτομέρεια), τοιχογραφία, τέλος 12ου αιώνα, Ναός Αγίου Μηνά, Βελβεντό. 
Περισσότερες πληροφορίες για τη ζωγραφική του ναού μπορεί να βρει κανείς στο άρθρο του Ευθ. Τσιγαρίδα «Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Μηνά Βελβεντού» που είναι διαθέσιμο προς μεταφόρτωση εδώ.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, τοιχογραφία, 1497, Ναός Αγίων Θεοδώρων, Σέρβια.  Περισσότερες πληροφορίες και ενδεικτική βιβλιογραφία για τη ζωγραφική του συγκεκριμένου ναού μπορεί να βρει κανείς στην ιστοσελίδα Οδυσσεύς του Υπουργείου Πολιτισμού.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, λεπτομέρεια από επένδυση στάχωσης Ευαγγελίου που κοσμείται από πλακίδια με σκηνές Δωδεκαόρτου και Δέηση σε έξεργο ανάγλυφο, με φυτικά μοτίβα και πολύτιμους λίθους, β΄ μισό του 17ου αι., Συλλογή Κειμηλίων Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης (προέλευση τεκμηρίου από τους Πύργους Εορδαίας).

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα, Βημόθυρα, τέλος 16ου – αρχές 17ου αι., Ναός Αγίου Δημητρίου, Δραγασιά Βοΐου. 
Μια πανοραμική άποψη της Δραγασιάς Βοΐου μπορεί να απολαύσει κανείς στο βίντεο του πατρός Κωνσταντίνου Βασιλειάδη.

Ζωγράφος Νικόλαος από το Λινοτόπι, Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, τοιχογραφία, 1652, Καθολικό Μονής Μεταμορφώσεως, Δρυόβουνο Βοΐου. 
Περισσότερες πληροφορίες για την ζωγραφική του συγκεκριμένου ναού μπορεί να βρει κανείς στη μεταπτυχιακή εργασία του Θ. Τσάμπουρα διαθέσιμη προς μεταφόρτωση εδώ.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα, λεπτομέρεια από Βημόθυρα τέμπλου, β΄ μισό 17ου αι., Συλλογή Βελβεντού (προέλευση τεκμηρίου από τη Μονή Αγίας Τριάδας Βελβεντού). 
Περισσότερες πληροφορίες για το συγκεκριμένο έργο μπορεί να βρει κανείς στο άρθρο των Ε. Τσιγαρίδα—K. Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, «Αρχαιολογικές έρευνες στο Βελβεντό», σελ. 323, διαθέσιμο προς μεταφόρτωση εδώ.

Στη μεταβυζαντινή εποχή, στην οποία χρονολογούνται και τα περισσότερα από τα δείγματα του συγκεκριμένου θέματος από την Περιφερειακή Ενότητα Κοζάνης, το θέμα εμφανίζεται σε γενικές γραμμές αποκρυσταλλωμένο. Στην Ερμηνεία του Διονυσίου του Εκφουρνά, ένα τεχνικό εγχειρίδιο ζωγραφικής του 18ου αιώνα, η παράσταση περιγράφεται ως ακολούθως: 

«Σπίτια καὶ ἡ Παναγία ἱσταμένη ἔμπροσθεν σκαμνίου, ἔχουσα ὀλίγον κλιτὴν τὴν κεφαλήν. Καὶ μὲ τὸ ἕνα χέρι βαστᾱ μετάξι τυλιγμένον εἰς αδράκτι καὶ την δεξιὰν ἒχουσα ἁπλωμένην εἰς τὸν ἂγγελον. Καὶ ὁ ἂρχων Γαβριήλ ἔμπροσθεν αὐτῆς μὲ τὴν δεξιὰν εὐλογῶν αὐτὴν καὶ μὲ τὴν ἀριστερὰν βαστῶν κοντάρι. Καὶ ἐπάνωθεν τοῦ σπιτίου οὐρανὸς καὶ ἐξ αὐτοῦ κατερχόμενον τὸ ἅγιον πνεῡμα μὲ ἀκτῖνα εἰς τὴν κεφαλὴν τῆς Παναγίας». 

Στα έργα της μεταβυζαντινής περιόδου δεν λείπουν πάντως οι έντονες επιδράσεις από τη δυτική τέχνη, που γίνονται ιδιαίτερα εμφανείς από τα μέσα του 17ου αιώνα και έπειτα, ενώ έντονη είναι και η διείσδυση λαϊκότροπων στοιχείων στην καλλιτεχνική δημιουργία του 18ου και ιδίως του 19ου αιώνα. 

Ξεχωρίζουμε, ανάμεσα στα τεκμήρια του δημοσιεύουμε, το έργο του ζωγράφου Γεωργίου από την Εράτυρα στο καθολικό της Μονής Κοίμησης Θεοτόκου στο Σισάνι Βοΐου, που χρονολογείται με ακρίβεια τον Δεκέμβριο του έτους 1821, λίγους μήνες μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, λεπτομέρεια από φορητή εικόνα με σκηνές Δωδεκαόρτου, 18ος αι., Ναός Αγίου Νικολάου, Βλάστη. 
Σχετικά με το έργο της αποκατάστασης και συντήρησης του Ναού του Αγίου Νικολάου στη Βλάστη, στο οποίο προβλέπονται να υλοποιηθούν και εργασίες συντήρησης των φορητών εικόνων του ναού, βλ. εδώ.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Εικόνα επιστυλίου του τέμπλου, μέσα 18ου αι., Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου, Εράτυρα Βοΐου.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Βημόθυρα, β΄ μισό 18ου αι., Ναός Αγίου Ευσταθίου, Κριμήνι Βοΐου. 
Περισσότερες πληροφορίες για τον συγκεκριμένο ναό μπορεί να βρει κανείς στην ευσύνοπτη μελέτη της Λ. Συνδίκα-Λαούρδα διαθέσιμη προς μεταφόρτωση εδώ.

Γεώργιος από την Εράτυρα (ζωγράφος), Η μορφή της Θεοτόκου από την παράσταση του Ευαγγελισμού, Λεπτομέρεια από τα Βημόθυρα του τέμπλου, 1821, Καθολικό Μονής Κοίμησης της Θεοτόκου, Σισάνι Βοΐου.  
Περισσότερες πληροφορίες για το γραπτό τέμπλο του καθολικού της Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Σισάνι μπορεί να βρει κανείς στο σχετικό άρθρο της Π. Παπαδημητρίου, διαθέσιμο προς μεταφόρτωση εδώ.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Εικόνα επιστυλίου του τέμπλου, 1871, Ναός Αγίου Νικολάου, Καταφύγιο Βελβεντού.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Βημόθυρα, 1859, Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου, Λαζαράδες Δήμου Σερβίων. 
Περισσότερες πληροφορίες για την εξέλιξη του τύπου και της εικονογραφίας του βημοθύρου μπορεί να αντλήσει κανείς από την διδακτορική διατριβή της Παρασκευής Παπαδημητρίου, διαθέσιμη προς μεταφόρτωση εδώ.

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, ξυλόγλυπτο, 19ος αι., Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου, Αυγερινός Βοΐου.

Περισσότερες παρατηρήσεις σχετικά με την εικονογραφική εξέλιξη του θέματος του Ευαγγελισμού αλλά και συγκεντρωμένη την εξειδικευμένη βιβλιογραφία μπορεί να βρει κανείς στο άρθρο του Ι. Βαραλή «Παρατηρήσεις για τη θέση του Ευαγγελισμού στη μνημειακή ζωγραφική κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο», το οποίο μπορεί να μεταφορτώσει κανείς δωρεάν εδώ.  

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης