Η αρχαιολογική έρευνα στο πλαίσιο μεγάλων δημόσιων έργων ΔΕΗ: Λιγνιτωρυχείο Ποντοκώμης

Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Σουλουκιάς Ποντοκώμης (2010, 2014-2017). Η Ποντοκώμη είναι από τις πρώτες κοινότητες της Π.Ε. Κοζάνης που βρέθη...

Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Σουλουκιάς Ποντοκώμης (2010, 2014-2017).

Η Ποντοκώμη είναι από τις πρώτες κοινότητες της Π.Ε. Κοζάνης που βρέθηκαν στο επίκεντρο της σύγχρονης αρχαιολογικής έρευνας, το 1982. 

Την αφορμή έδωσε η ανάσυρση από την άροση ενός μαρμάρινου υπέρθυρου στη θέση Βρύση. Η ανασκαφή που ακολούθησε έφερε στο φως μία ρωμαϊκή οικία με εσωτερική αυλή (impluvium) και αργότερα, στο πλαίσιο κατασκευής του κάθετου οδικού άξονα Κοζάνης – Πτολεμαΐδας της Εγνατίας Οδού, έναν πλούτο οικιστικών καταλοίπων και κινητών ευρημάτων. (Βλ. σχετικά: Αρχαιολογία και Κοινωνία, Μέρος Β΄ 8, 25-2-22) 

Το 2010, στο πλαίσιο επέκτασης του λιγνιτωρυχείου της ΔΕΗ, διενεργήθηκε επιφανειακή έρευνα που οδήγησε στον εντοπισμό έξι ακόμη αρχαιολογικών χώρων. Σε τρεις από αυτούς πραγματοποιήθηκε σωστική ανασκαφική έρευνα.  

Στη θέση Ανάβρυτο, το 2014 ανασκάφηκε οικισμός της νεότερης νεολιθικής περιόδου (5.500-4.500 π.Χ.) και μία προϊστορική ταφή, με το νεκρό σε συνεσταλμένη στάση. 

Σουλουκιά Ποντοκώμης: κατάλοιπα δαπέδου οικήματος της αρχαιότερης - μέσης νεολιθικής περιόδου.

Σουλουκιά Ποντοκώμης: τάφρος που οριοθετεί στα δυτικά τον οικισμό.

Την ίδια χρονιά, στην εκτεταμένη θέση Σουλουκιά ανασκάφηκε οικισμός της πρώιμης εποχής σιδήρου, ενώ το 2016 διερευνήθηκαν κατάλοιπα κατοίκησης των χρόνων της Τουρκοκρατίας.

Στο Νεολιθικό οικισμό της Σουλουκιάς πραγματοποιήθηκε πολυετής ανασκαφική έρευνα, φέρνοντας στο φως ένα εξαιρετικά σημαντικό νεολιθικό σύνολο αρχιτεκτονικών και ταφικών καταλοίπων, και πολλά κινητά ευρήματα, κάποια από τα οποία μοναδικά για τον ευρύτερο ελλαδικό και βαλκανικό χώρο. 

Ο οικισμός ήταν έντονα διαταραγμένος, καθώς μεγάλο τμήμα του είχε καταστραφεί από τη διάνοιξη της εθνικής οδού Κοζάνης – Πτολεμαΐδας, τη σιδηροδρομική γραμμή και διάφορα άλλα τεχνικά έργα. 

Το 2010 ανασκάφηκε το ανατολικό τμήμα του οικισμού, πέρα από την υφιστάμενη τότε σιδηροδρομική γραμμή, αποκαλύπτοντας μια σειρά λάκκων και τάφρων, που συνδέονται με χρήσεις στα όριά του, όπως η εξόρυξη πηλού και η απόρριψη απορριμμάτων. 

Η εκτεταμένη ανασκαφή που ακολούθησε την περίοδο 2014-2017 αποκάλυψε μέρος του κεντρικού τμήματος του οικισμού και το δυτικό όριό του. 

Σουλουκιά Ποντοκώμης: περιοχή στο δυτικό τμήμα του οικισμού με μεγάλο αριθμό μυλόλιθων – ίσως χώρος επεξεργασίας δημητριακών.

Σουλουκιά Ποντοκώμης: πήλινο αγγείο της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου, που περιείχε ταφή βρέφους.

Ο οικισμός κατοικήθηκε στην αρχαιότερη και στις αρχές της μέσης νεολιθικής περιόδου (6.500-6.000 π.Χ. περίπου), με περιστασιακή χρήση και στη νεότερη, όπου ανάγεται ένας λάκκος με μεγάλο αριθμό κατακερματισμένων αγγείων. Είχε μορφή χαμηλής τούμπας. Η έκτασή του υπολογίζεται στα 10 στρέμματα, ενώ ο χώρος ανάπτυξης των οικημάτων στα τρία. 

Στο κεντρικό τμήμα του αναπτύσσονται τα οικήματα. Είναι κατασκευασμένα από πασσάλους και πηλό, ενώ φέρουν πήλινα δάπεδα. Διαπιστώνονται τέσσερα στρώματα κατοίκησης: Το νεότερο ανήκει στις αρχές της μέσης νεολιθικής και περιλαμβάνει δύο μεγάλες περιοχές με ψημένους πηλούς ανωδομής, που συνδέονται με καμένα πασσαλόπηκτα κτίσματα. Τα τρία πρωιμότερα στρώματα ανήκουν στην αρχαιότερη νεολιθική. Η εγκατάλειψη των οικημάτων της περιόδου δεν φαίνεται να συνδέεται να φωτιά.  

Στους εξωτερικούς χώρους των σπιτιών αποκαλύφθηκαν πέντε ταφές. Οι τρεις ήταν μέσα σε πήλινα αγγεία και ανήκαν σε βρέφη (2 μηνών περίπου), το ένα γεννημένο πρόωρα. Σε βρέφος ανήκει και η τέταρτη  ταφή, με το νεκρό σε συνεσταλμένη στάση, εντός μικρού λάκκου, ενώ η τελευταία ανήκει σε έφηβο. Τα ευρήματα είναι στο πλαίσιο των όσων γνωρίζουμε για την εποχή, για ταφή παιδιών μόνο εντός των οικισμών, αφήνοντας ανοιχτό το θέμα της ταφικής μεταχείρισης των ενηλίκων. Εντοπίστηκε επίσης μία ταφή ζώου (χοίρου) σε λάκκο. 

Νότια των οικημάτων διαπιστώθηκε περιοχή με λάκκους. 

Στα δυτικά ο οικισμός οριοθετείται με τάφρο. Στον περικλειόμενο χώρο, αποκαλύφθηκε περιοχή με συγκεντρώσεις μυλόλιθων και μικρούς λάκκους. Τα ευρήματα συνδέουν το τμήμα αυτό του οικισμού με το δυτικό όριό του και με υπαίθριες ίσως δραστηριότητες σχετικές με την οικονομία – ίσως με το άλεσμα των δημητριακών. 

Σουλουκιά Ποντοκώμης: μαρμάρινο γυναικείο ειδώλιο, της αρχαιότερης – μέσης νεολιθικής περιόδου.

Σουλουκιά Ποντοκώμης: κεφαλή πήλινου γυναικείου ειδωλίου, της αρχαιότερης – μέσης νεολιθικής περιόδου.

Σουλουκιά Ποντοκώμης: οστέινο ηχητικό αντικείμενο (σφυρίχτρα), της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου.

Κινητά Ευρήματα: Η κεραμική περιλαμβάνει γνωστά σχήματα και διακοσμήσεις. Χαρακτηριστική είναι η γραπτή κεραμική με δύο χρώματα (άσπρο και κόκκινο, πάνω σε πορτοκαλί έδαφος), γνωστή και από τον οικισμό στο Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής. Αξιοσημείωτα είναι τα ανθρωπόμορφα εδώλια που ξεπερνούν τα 700, τα ομοιώματα κτισμάτων, ένα μαρμάρινο αγγείο και μία οστέινη σφυρίχτρα, το αρχαιότερο μουσικό όργανο στον ελλαδικό χώρο. Επίσης, τα λίθινα και οστέινα εργαλεία.

Σημ.: Με τη μελέτη του υλικού της Σουλουκιάς ασχολούνται ήδη πολλοί καταξιωμένοι εξειδικευμένοι επιστήμονες όπως: η Ά. Στρούλια (τριπτή λιθοτεχνία), η Δ. Κοτσαχρήστου (αρχαιοβοτανικό υλικό), η Θ. Τσεμπερά (ανθρωπολογικό υλικό), ο Γ. Καζαντζής (ζωοαρχαιολογικό υλικό) και άλλοι. Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια αποτελούν αντικείμενο μελέτης της γράφουσας (Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη). Τα πορίσματα των επιμέρους μελετών εμφανίζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ενώ η μελλοντική σύνθεσή τους προβλέπεται εντυπωσιακή. 

Βιβλιογραφία: 

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Από το ανασκαφικό έργο της Λ΄ ΕΠΚΑ κατά το 2010», ΑΕΜΘ 24, 2010, 17-38.

Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Χ. Λόκανα, Κ. Αναγνωστοπούλου, «Δύο θέσεις της αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής στην Ποντοκώμη και Μαυροπηγή Εορδαίας», ΑΕΜΘ 24, 2010, 39-52. 

Χ. Ζιώτα, Κ. Αναγνωστοπούλου, Χ. Λόκανα, «Το σωστικό έργο της Λ΄ ΕΠΚΑ στην Ποντοκώμη και στη Μαυροπηγή Κοζάνης το 2014», ΑΕΜΘ 28, 2014,  

Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, «Κίτρινη Λίμνη 2016-2017: Τα ανασκαφικά δεδομένα από την περιοχή των λιγνιτωρυχείων της ΔΕΗ», ΑΕΜΘ 31, 2017 (υπό δημοσίευση).

Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, «Κίτρινη Λίμνη Κοζάνης: Τα χαρακτηριστικά της κατοίκησης της περιοχής, υπό το φως των νέων ανασκαφικών δεδομένων από την περιοχή των λιγνιτωρυχείων της ΔΕΗ», Πρακτικά Συνεδρίου Αρχαιολογικές έρευνες και Μεγάλα Δημόσια Έργα, 2017 (υπό δημοσίευση).

Πηγή: Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης