Θησαυροφυλάκιο βυζαντινής τέχνης

Ο Αβελ της «Ανάστασης» σε ψηφιδωτό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης. Ενα εξαιρετικό βιβλίο για τους ναούς της Θεσσαλονίκης, όπου σώζονται μο...

Ο Αβελ της «Ανάστασης» σε ψηφιδωτό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης.

Ενα εξαιρετικό βιβλίο για τους ναούς της Θεσσαλονίκης, όπου σώζονται μοναδικά έργα μνημειακής ζωγραφικής (9ος-15ος αι.).

Πλεονέκτημα μοναδικό της Θεσσαλονίκης είναι η βυζαντινή της κληρονομιά. Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες σε δεκαπέντε ναούς, κομψοτεχνήματα από τη «δευτέρα τη τάξει» πόλη της αυτοκρατορίας, επιβεβαιώνουν την εξέχουσα θέση της στον βυζαντινό κόσμο ως πνευματικό κέντρο όπου βρήκαν έκφραση όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Κωνσταντινούπολης.

Για να κατανοήσουμε την υπεροχή της Θεσσαλονίκης, αρκεί να αναφέρουμε ότι στην εικονογραφία των ναών της, μνημείων της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, αντανακλάται έμμεσα η εικόνα των ναών της βασιλεύουσας όπου –εάν εξαιρέσουμε τη ζωγραφική στο καθολικό της Μονής της Χώρας– έχουν διασωθεί ελάχιστα δείγματα. Δεδομένου ότι σήμερα, λόγω της μετατροπής των μνημείων της σε μουσουλμανικά τεμένη (Αγία Σοφία, Μονή της Χώρας, Παναγία Παμμακάριστος, Αγιοι Θεόδωροι) τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δεν είναι πλέον ορατά, οι ναοί της Θεσσαλονίκης αποτελούν μοναδικά τεκμήρια τέχνης από την αλληλεπίδραση των δύο μεγάλων κέντρων.

Φθορές είχε υποστεί η εικονογραφία και στους κύριους ναούς της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η επικάλυψη των τοιχογραφιών για τη λειτουργία τους ως τζαμιά, είχε αποτέλεσμα να μη διασωθεί το σύνολο της αρχικής ζωγραφικής. Επέζησε ωστόσο ένα εκτεταμένο τμήμα του, δίνοντας σήμερα μια πλήρη εικόνα της μνημειακής ζωγραφικής από τον 9ο έως τον 15ο αιώνα (867-1430). Σε καμία άλλη πόλη –πλην του Μυστρά και της Καστοριάς– δεν διατηρείται τόσο μεγάλος αριθμός έργων τέχνης υψηλής ποιότητας και σε τόσο μεγάλη χρονική έκταση.

Ο Αβελ από την «Ανάσταση» της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Οι ομοιότητες είναι εμφανείς.

Αυτό το πανόραμα της καλλιτεχνικής άνθησης στο Βυζάντιο συγκεντρώνει ο ογκώδης τόμος «Θεσσαλονίκη – Βυζαντινή ζωγραφική σε ναούς της πόλεως (9ος-15ος αιώνας)», μια έκδοση του υπουργείου Πολιτισμού (Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων). Η μονογραφία, μοναδική στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, αποτελεί έργο ζωής του Ευθύμιου Ν. Τσιγαρίδα από την πολυετή ερευνητική του δουλειά στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη. Ο ακαδημαϊκός δάσκαλος, ακολουθώντας τις χρονικές περιόδους, αποθησαυρίζει τη ζωγραφική στα λαμπρά εκκλησιαστικά μνημεία κατά τις περιόδους της δυναστείας των Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Παλαιολόγων – εποχές ακμής κατά τις οποίες οι ιδέες του ανθρωπισμού και της κλασικής παιδείας επηρέασαν σημαντικά την τέχνη και τη λογιοσύνη.

Η ανάπτυξη της εντοίχιας ζωγραφικής, μετά τη δίνη της Εικονομαχίας και τον θρίαμβο της Ορθοδοξίας, σε εκκλησίες που ανεγείρονται όπου ο «Χριστός είναι περιγραπτός» και ο «επουράνιος Θεός ενοικεί», σε συνδυασμό με την καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων και την επιστροφή σε πρότυπα της αρχαίας τέχνης, συνέβαλαν στην «αναγέννηση» της τέχνης την εποχή δυναστείας των Μακεδόνων (867-1056). Από την περίοδο αυτή δεν σώζονται μνημειακά σύνολα παρά μόνο μεμονωμένες παραστάσεις σε τρεις ναούς (Αγία Σοφία, Αγιος Γεώργιος Ροτόντας, Αγιος Δημήτριος).

Αγγελος από την Ανάληψη του Χριστού. Κορυφαίο ψηφιδωτό έργο (τέλος 9ου αιώνα) στην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης. Στη «δευτέρα τη τάξει» πόλη της αυτοκρατορίας βρήκαν έκφραση όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Κωνσταντινούπολης.

Από τα χρόνια της δυναστείας των Κομνηνών (1185-1204), τοιχογραφίες διατηρούνται σε περιορισμένη έκταση στους ναούς Οσίου Δαβίδ, Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στον οικισμό Χορτιάτη, καθώς και οι τοιχογραφίες που κοσμούσαν ένα ταφικό μνημείο που βρέθηκε στον ναό της Αγίας Σοφίας. Παρέχουν ωστόσο μια συνολική εικόνα της καλλιτεχνικής παραγωγής στη Θεσσαλονίκη στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, περίοδο κατά την οποία στην Κωνσταντινούπολη σώζονται ελάχιστα δείγματα. Στο διάστημα που μεσολαβεί από τη Λατινοκρατία (1204-1224) έως την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο (1263), οι ελάχιστες σωζόμενες τοιχογραφίες (Παναγία Αχειροποίητου και Αγιος Δημήτριος), δείχνουν ότι η καλλιτεχνική δραστηριότητα μπορεί να περιορίστηκε αλλά δεν ανακόπηκε.

Ο «χρυσούς αιών» της εποχής του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου

Μία από τις λαμπρές περιόδους της ιστορίας για τη Θεσσαλονίκη, ως «πόλις ποιητών και ρητόρων πατρίς και Ελικών των μουσών», ήταν η εποχή των Παλαιολόγων. «Η καλλιέργεια των ανθρωπιστικών σπουδών σε γόνιμη σύζευξη με την ορθόδοξη θεολογία και το πνευματικό ιδεώδες της ανατολικής Εκκλησίας οδήγησαν σε μια καλλιτεχνική άνθηση με ακτινοβολία στο Αγιον Ορος, στον χώρο της μείζονος Μακεδονίας και στη μεσαιωνική Σερβία. Ειδικότερα στην περίοδο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328), η οποία δικαιολογημένα θεωρείται τόσο από φιλολογική όσο και από καλλιτεχνική άποψη ως “χρυσούς αιών” της Θεσσαλονίκης, επώνυμοι κορυφαίοι ζωγράφοι (Μανουήλ Πανσέληνος, Ευτύχιος και Μιχαήλ Αστραπάς, Γεώργιος Καλλέργης κ.ά.) και ανώνυμοι καλλιτέχνες επιδίδονται στη φιλοτέχνηση φορητών εικόνων, στην εικονογράφηση χειρόγραφων κωδίκων κ.ά. Παράλληλα, πολλοί ναοί κτίζονται και διακοσμούνται με τοιχογραφίες (και σε μία περίπτωση με ψηφιδωτά), στη Θεσσαλονίκη, στη Βέροια, στην περιφέρεια της Καστοριάς, στην Αχρίδα, στον χώρο της μεσαιωνικής Σερβίας, ενώ στην αγιώνυμη πολιτεία ανανεώνεται η διακόσμηση παλαιότερων ναών».

Εννέα ναοί σώζουν τοιχογραφίες από τον «χρυσό αιώνα». Στους τρεις (Αγιος Ευθύμιος, Αγιοι Απόστολοι, Αγιος Νικόλαος Ορφανός) διατηρείται το μεγαλύτερο μέρος του αρχικού εικονογραφικού προγράμματος, σε τέσσερις (Ταξιάρχες, Αγιος Παντελεήμων, Αγία Αικατερίνη, καθολικό Μονής Βλατάδων) σε περιορισμένη έκταση, ενώ στους ναούς Οσίου Δαβίδ και Παναγίας Χαλκέων σημειώθηκε μερική ανανέωση του αρχικού διακόσμου.

Στο βιβλίο του, ο καθηγητής Τσιγαρίδας αναλύει τις εικονογραφικές συνθέσεις κάθε ναού, με ιστορικά και καλλιτεχνικά στοιχεία, τις συσχετίζει με την τέχνη συναφών μνημείων στον ευρύτερο ελληνικό χώρο και στη μεσαιωνική Σερβία. Αναζητεί την καλλιτεχνική συγγένεια με άλλα τοιχογραφικά σύνολα καθώς και τις επιρροές από τα αρχαιοελληνικά πρότυπα. Η στάση, π.χ., του Χριστού στη Βάπτιση της Μονής Λατόμου παραπέμπει εμφανώς στον Ερμή του Πραξιτέλη (ρωμαϊκό γλυπτό, Μουσείο Pio – Clementino, Ρώμη).

Η μοναδική στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία μονογραφία του Ευθυμίου Ν. Τσιγαρίδα.

Τα «αόρατα» έργα

Το ενδιαφέρον του βιβλίου είναι η αναλυτική περιγραφή κάθε μορφής των παραστάσεων, πολλές από τις οποίες δεν είναι ορατές λόγω της θέσης τους (σε θόλους, τόξα, μεγάλο ύψος από το επίπεδο του εδάφους) στους επισκέπτες των ναών. Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό (550 φωτογραφίες του Σωτήρη Χαϊδεμένου και των αείμνηστων Μάκη Σκιαδαρέση και Γιώργου Πούπη) αναδεικνύει την έξοχη τεχνική, τη ζωντάνια, την ομορφιά και την εκφραστικότητα, αυτό που αποκαλούμε «το βυζαντινό κάλος», όπως σημειώνει ο συγγραφέας. «Μιλάμε για εξανθρωπισμό της βυζαντινής τέχνης, όπου οι μορφές εκφράζουν τη συγκίνησή τους με τρόπο φυσιοκρατικό. Είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται ήδη από το τέλος του 12ου αιώνα, επανέρχεται κατά καιρούς στη βυζαντινή τέχνη και κορυφώνεται σε μνημεία της περιόδου των Παλαιολόγων όπως είναι το Πρωτάτο, το Βατοπαίδι, οι Αγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης». Οι τεχνίτες που δουλεύουν στους Αγίους Αποστόλους είναι από την Κωνσταντινούπολη, υποστηρίζει ο κ. Τσιγαρίδας. «Είναι οι ίδιοι που δούλεψαν στη Μονή της Χώρας. Παλιά μιλούσαν για τη “σχολή Θεσσαλονίκης”. Η άποψή μου είναι ότι δεν υπάρχει “σχολή Θεσσαλονίκης”. Είναι η “σχολή Κωνσταντινούπολης” όπου διαμορφώνονται τα καλλιτεχνικά ρεύματα και από εκεί διαχέονται στην ευρύτερη περιοχή. Αν υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις, αυτό οφείλεται στην προσωπικότητα κάθε καλλιτέχνη». Ενδεικτική είναι η ζωγραφική του ναού των Αγίων Αποστόλων της παλαιολόγειας αρχιτεκτονικής, όπου διατηρείται ένα λαμπρό σύνολο ψηφιδωτών και τοιχογραφιών ανάλογο με αυτό που σώζεται στη Μονή της Χώρας (Kariye Camii) της Κωνσταντινούπολης. Οι ομοιότητες, για παράδειγμα, ανάμεσα στον Αβελ από την «Ανάσταση» των Αγίων Αποστόλων και στον Αβελ της Μονής της Χώρας είναι εμφανείς. Αυτήν την καλλιτεχνική συνάφεια μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο. Αποτελεί έναν εξαίρετο οδηγό τόσο για τους ειδικούς όσο και για τους επισκέπτες των ναών, που παραμένουν θησαυροφυλάκια της βυζαντινής τέχνης εδώ και αιώνες.

Πηγή: Γ. Μυρτσιώτη, Καθημερινή