Μυθικές μορφές και αστερισμοί: Ο ζωδιακός κύκλος των αρχαίων Ελλήνων

Αρκετές ομάδες αστεριών ταυτίστηκαν με μυθικές μορφές. Παραδείγματος χάρη, ο Ησίοδος αποκαλεί τις Πλειάδες «κόρες του Άτλαντα». Από πολύ νωρ...

Αρκετές ομάδες αστεριών ταυτίστηκαν με μυθικές μορφές. Παραδείγματος χάρη, ο Ησίοδος αποκαλεί τις Πλειάδες «κόρες του Άτλαντα».

Από πολύ νωρίς οι Έλληνες έδωσαν ονόματα σε αστέρια ή αστερισμούς που ξεχώριζαν με τη λάμψη τους στον ουρανό. Ο Όμηρος μνημονεύει τις Πλειάδες, Υάδες, τον κυνηγό Ωρίωνα και τον σκύλο του (δηλαδή τον Σείριο), τον Βοώτη, την Άρκτο ή Άμαξα, τον πλανήτη Αφροδίτη ως Έσπερο και Εωσφόρο («Ιλιάδα» Σ 485 κ.ε., Χ 29, 317-8, Ψ 223). Στον Ησίοδο η άνοδος και η δύση των προηγούμενων αστερισμών σηματοδοτούν την αλλαγή των εποχών και καθορίζουν τις αγροτικές ασχολίες (π.χ., ο θερισμός πρέπει να γίνεται με την ανατολή των Πλειάδων, ενώ το όργωμα με τη δύση τους, η ανατολή του Αρκτούρου στην αρχή της νύχτας προμηνύει τον ερχομό της άνοιξης, «Έργα» 383-4 και 564-9). Γενικά, η παρατήρηση των αστεριών χρησίμευε στη γεωργία, στη ναυσιπλοΐα και στην πρόβλεψη του καιρού.

Οι Καταστερισμοί

Τον 5ο αι. π.Χ. οι αστρονόμοι Μέτων και Ευκτήμων, και αργότερα οι διάδοχοί τους, επεξεργάστηκαν το παραδοσιακό αγροτικό ημερολόγιο και το ενέταξαν στα δικά τους αστρονομικά ημερολόγια. Πριν τον 4ο αι. π.Χ. ταυτοποιήθηκαν και άλλοι καταστερισμοί: π.χ., ο Δημόκριτος αναφέρει τη Λύρα, τον Αετό και το Δελφίνι. Παρ’ όλα αυτά, η κατανομή των αστερισμών σε όλο το μήκος του ουρανού φαίνεται να έγινε από τον Κνίδιο μαθηματικό Εύδοξο (περ. 390-340 π.Χ.). Αφού επέκτεινε και κωδικοποίησε το ατακτοποίητο μέχρι την εποχή του υλικό, το κατένειμε σε όλη την ορατή από τον ελλαδικό χώρο περιοχή του ουρανού. Οι ονομαστικοί αστερισμοί του Εύδοξου επικράτησαν, με κάποιες μεταγενέστερες μικροαλλαγές.

Οι αρχαίοι Έλληνες αντιλαμβάνονταν τους καταστερισμούς όχι ως απλές ομάδες αστεριών, αλλά ως περιγράμματα μορφών οι οποίες υπήρξαν κάποτε στη Γη και τιμητικώς ανέβηκαν στον ουρανό. Καταστερίζω σημαίνει μετατρέπω κάτι σε αστέρι και το κατατάσσω μεταξύ των αστεριών. Οι Ολύμπιοι είχαν το δικαίωμα να καταστερίσουν έναν άνθρωπο, ζώο ή πράγμα. Το καλύτερο επιστημονικό σύγγραμμα, όπου οι αστερισμοί παρουσιάζονταν συνδυασμένοι με μυθολογικό υλικό, γράφτηκε από τον Κυρηναίο Ερατοσθένη (περ. 285-194 π.Χ.), διευθυντή της Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια. Οι «Καταστερισμοί» του άσκησαν μεγάλη επίδραση σε κατοπινά ελληνικά και λατινικά έργα αστρικής μυθολογίας.

Μυθικές μορφές και αστερισμοί

Αρκετές ομάδες αστεριών ταυτίστηκαν με μυθικές μορφές. Παραδείγματος χάρη, ο Ησίοδος αποκαλεί τις Πλειάδες «κόρες του Άτλαντα» και ταυτίζει την Παρθένο με τη Δίκη, κόρη του Δία και της Θέμιδας. Οι Υάδες ήταν νύμφες από την περιοχή της Δωδώνης οι οποίες ανέθρεψαν τον Διόνυσο.

Επιπλέον, ο Αετός είναι το καταστερισμένο ζώο που μετέφερε τον Γανυμήδη στον Όλυμπο για να γίνει οινοχόος του Δία. Άρκτος είναι η ωραιότατη νύμφη Καλλιστώ, που είχε ορκιστεί παντοτινή παρθενία στην Άρτεμη και συντρόφευε τη θεά στο κυνήγι· δυστυχώς, την ερωτεύτηκε ο Δίας, και όταν η Άρτεμη αντιλήφτηκε την εγκυμοσύνη της Καλλιστώς, θύμωσε και τη μεταμόρφωσε σε αρκούδα.

Ὁ Ἐγγόνασιν, δηλ. o Ηρακλής γονυκλινής, 16ος αι., Λάτιο: Villa Farnese

Δελφίν (δελφίνι) είναι το ζώο που βοήθησε τον Ποσειδώνα να βρει την κρυμμένη Αμφιτρίτη και να τη νυμφευτεί. Δίδυμοι είναι οι Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης ή, σύμφωνα με άλλους, οι Θηβαίοι ήρωες Αμφίων και Ζήθος. Δράκων είναι το φίδι που φύλαγε τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων και το σκότωσε ο Ηρακλής. Ο ἐν γόνασιν (γονατιστός) είναι ο Ηρακλής που με το γόνατό του πατά πάνω στο σώμα του Δράκοντα για να τον ακινητοποιήσει και να τον σκοτώσει με το ρόπαλο.

Καρκίνος είναι ο πελώριος κάβουρας που δάγκωσε τον Ηρακλή στο πόδι όταν ο ήρωας εξολόθρευε τη Λερναία Ύδρα. Κριός είναι το ζώο που μετέφερε τον Φρίξο και την Έλλη· το έστειλε η μητέρα τους Νεφέλη για να σώσει τα παιδιά της από τις επιβουλές της κακής μητριάς.

Λαγωός είναι το ζώο που ο Ερμής ανέβασε στον ουρανό για την ταχύτητα και την πολυτοκία του. Λέων είναι το λιοντάρι της Νεμέας (δηλαδή ο πρώτος άθλος του Ηρακλή). Σε Οφιούχο καταστερίστηκε ο Ασκληπιός και κρατεί στο χέρι του ένα φίδι, ζώο χρήσιμο στην ιατρική.

Σκορπιός είναι το θηρίο που σκότωσε τον κυνηγό Ωρίωνα. Ταύρος είναι το ζώο που μετέφερε την Ευρώπη από τη Φοινίκη στην Κρήτη· σύμφωνα με άλλη εκδοχή, πρόκειται για τη μεταμορφωμένη σε αγελάδα Ιώ.

Ο Τοξότης είναι κάποιος Κένταυρος ή ο Κρότος που επιδοκίμαζε ηχηρά το τραγούδι των Μουσών. Σε Υδροχόο καταστερίστηκε ο πανέμορφος Τρώας Γανυμήδης.

Ο Γαλαξίας προέκυψε από το χυμένο γάλα της Ήρας όταν απομάκρυνε βίαια από τον μαστό της το βρέφος Ηρακλής. Λύρα είναι το μουσικό όργανο που πρώτος ο Ερμής κατασκεύασε από καύκαλο χελώνας και δώρισε στον αδελφό του Απόλλωνα. Αργότερα, ο Απόλλων προσέφερε τη λύρα στον Ορφέα, ο οποίος τη μετέτρεψε από εφτάχορδη σε εννεάχορδη για να τιμήσει τις εννέα Μούσες. Στέφανος είναι το χρυσό στέμμα της Αριάδνης, κατασκευασμένο από τον Ήφαιστο και στολισμένο με πολύτιμα πετράδια· η λάμψη του βοήθησε τον Θησέα να βγει από τον Λαβύρινθο.

Όσοι αστέρες δεν μπορούσαν να σχηματίσουν μια μορφοποιημένη ομάδα αποκαλούνταν αμόρφωτοι, ανώνυμοι ή σποράδες (σκόρπιοι).

Ζώδια ζωγραφισμένα σε οροφή αιγυπτιακού τάφου, μέσα 2ου αι. μ.Χ., Athribis

Μεσοποταμία

Η βαβυλωνιακή προέλευση κάποιων αστερισμών (π.χ., Ταύρος, Δίδυμοι, Καρκίνος, Λέων, Ζυγός, Σκορπιός, Τοξότης) αποδεικνύεται από την εικονογραφία. Ανατολικές καταβολές έχουν τόσο η τάση διπλασιασμού των ζωδίων (π.χ., Μικρή και Μεγάλη Άρκτος, Κύων και Προκύων) όσο και η απεικόνισή τους ως μεικτών ζώων (π.χ., ο Αιγόκερος απεικονίζεται ως μισή αίγα και μισός ιχθύς). Οι αστερισμοί του ζωδιακού εισήχθησαν στον ελληνικό χώρο από τη Μεσοποταμία και το εγχείρημα αποδόθηκε στον Τενέδιο Κλεόστρατο (6ος αι. π.Χ.).

Ο Οδυσσέας παρατηρεί τ’ αστέρια

Ας κλείσουμε με μια ωραία ομηρική σκηνή που περιγράφει τον Οδυσσέα να παρατηρεί τ’ αστέρια καθώς πλέει στο πέλαγος πάνω σε μια σχεδία. Ο ήρωας έχει αφήσει πίσω του το νησί της Καλυψώς και προσπαθεί γι’ άλλη μια φορά να επιστρέψει στην πατρίδα («Οδύσσεια» ε 269 κ.ε.): «Όλο χαρά ο θεϊκός Οδυσσέας άνοιξε τα πανιά στο αεράκι, κάθισε στο τιμόνι και με τέχνη κυβερνούσε τη σχεδία. Ύπνος δεν έπεφτε στα βλέφαρά του καθώς κοιτούσε τις Πλειάδες και τον Βοώτη που έδυε αργά· την Άρκτο που την αποκαλούν και Άμαξα και διαρκώς στρέφεται γύρω απ’ τη θέση της, καραδοκώντας τον Ωρίωνα· μόνη αυτή δεν πέφτει στα λουτρά του Ωκεανού. Γι’ αυτό το αστέρι η Καλυψώ, η όμορφη θεά, του παρήγγειλε να το ’χει πάντα στ’ αριστερό του χέρι όσο πλέει στο πέλαγος».

* Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών

Πηγή: Αλ. Ροζοκόκη, Αυγή