Τις όψεις του «εχθρού» και της μουσουλμανικής κοινωνίας μέσα από τα μάτια των Ελλήνων στρατιωτών και στρατιωτικών του Μικρασιατικού πολέμου,...
Τις όψεις του «εχθρού» και της μουσουλμανικής κοινωνίας μέσα από τα μάτια των Ελλήνων στρατιωτών και στρατιωτικών του Μικρασιατικού πολέμου, από το 1919 ως το 1922, σκιαγραφεί έρευνα του εκπαιδευτικού Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Αντώνη Διακάκη, που θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, με θέμα «Η επόμενη μέρα από την Καταστροφή», το οποίο θα πραγματοποιηθεί από τις 6 ως τις 9 Οκτωβρίου στην Καλαμαριά.
Στην εισήγησή του συνυπάρχουν μαρτυρίες Ελλήνων που αναφέρονται στις βιαιότητες, τις καταστροφές και τους βανδαλισμούς που προκαλεί ο εχθρός αλλά και αναφορές σε συμπεριφορές που δείχνουν εκτίμηση και αλληλοσεβασμό, κόντρα στο μίσος και το πάθος κατά τη διάρκεια της μάχης. Χαρακτηρισμοί όπως «εξολοθρευτές του ελληνισμού», «άπιστοι», «μοχθηροί», «με βανδαλιστική, απολίτιστη, βάρβαρη φύση» περιγράφουν με ένταση τον αντίπαλο, ενώ άλλες επισημάνσεις κάνουν λόγο για ανθρώπους που τολμούν να παρενοχλούν τους Έλληνες «μη έχοντες εμπιστοσύνην, μη θέλοντες συμβιβασμόν».
Στο ίδιο πνεύμα, ο Σμυρνιός Κ. Πολίτης μιλάει για την ασέβεια των Τούρκων απέναντι στους νεκρούς αιχμαλώτους και σχολιάζει ότι «έδειχναν την καταγωγή τους, ότι ήταν λαός βάρβαρος, ανάξιος να συγκαταλέγεται μεταξύ των ανθρώπων». Ωστόσο, ο ίδιος θυμάται και κάποιους, μια μερίδα Τούρκων, που έδειξαν ανθρωπιά, όπως ο στρατιώτης που προσέφερε νερό στους πληγωμένους, ένας Τούρκος με ανθρώπινη καρδιά, αλλά και ο Τούρκος αξιωματικός που προσπάθησε να εμποδίσει τις βιαιοπραγίες εναντίον των αιχμαλώτων. Από την πλευρά του, ο γιατρός Αποστολίδης που φαίνεται να έχει μια μάλλον προνομιακή θέση στην αιχμαλωσία, φτάνει να αμφιβάλλει για το αν οι Τούρκοι είναι όντως ο προαιώνιος εχθρός.
Στα κείμενα των Ελλήνων στρατιωτών, όπως αναφέρει η εισήγηση του κ. Διακάκη που θα παρουσιαστεί στο συνέδριο, ο αξιωματικός Π. Ομηρίδης - Σκυλίτσης σημειώνει για τον εχθρό ότι «δεν έχουν οι δυστυχισμένοι τίποτα και τρέμουν από το κρύο». Στα λόγια αυτά οι συμπολεμιστές του γελούν, ωστόσο εκείνος λέει: «δεν ξέρω γιατί, αλλά εγώ τους λυπάμαι».
Μπροστά στη θέα των νεκρών στρατιωτών, ο Θ. Κιακίδης σκέφτεται ότι κάποιοι άφησαν πίσω τους χήρες και ορφανά και είναι τώρα απλά «πτώματα συνανθρώπων μας». Θυμάται, άλλωστε, με ευγνωμοσύνη τον αιχμάλωτο Ουσεΐν που του έδωσε λίγα ψίχουλα σε μια ανάπαυλα της μάχης του Σαγγαρίου.
Ο Τάκης Κόντος θυμάται το στρατιώτη που με το όπλο εμπόδισε την ιεροσυλία του πτώματος του εχθρού, ενώ ο Δ. Δανούκος σημειώνει ότι παρέδωσε ένα γράμμα Τούρκου στρατιώτη στην οικογένειά του στο Αϊδίνιο, και εκείνη του προσέφερε δείπνο.
«Κατάσταση Ελλήνων αιχμαλώτων αξιολύπητος…»: Μαρτυρίες-σοκ από Μικρασιάτες για τον ξεριζωμό
«...Kατάσταση Ελλήνων αιχμαλώτων αξιολύπητος. Είναι κεκαλυμμένοι διά σάκων, στερούνται δε παντελώς εσωτερικών ενδυμάτων και υποδημάτων, απαγορευμένης χορηγήσεως αυτοίς τούτων, τρέφονται λίαν ελλιπώς και πλείστοι απέθαναν εξαντλήσεως». Με τα λόγια αυτά, ο Έλληνας Γενικός Πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη Άγγελος Άννινος περιγράφει, τον καιρό εκείνο, τις συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων αιχμαλώτων στην Κωνσταντινούπολη μετά τη Μικρασιατική καταστροφή.
Στο ίδιο πνεύμα, Έλληνας αξιωματικός μεταφέρει τα λόγια που άκουσε από Τούρκο ανώτερο αξιωματικό για τους Έλληνες αιχμαλώτους. Η μαρτυρία, που είναι καταγεγραμμένη στη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (αρχείο Μικρασιατική εκστρατεία, φάκελος 361 -Γ1 , φύλλο 21), αναφέρει ότι σύμφωνα με τους Τούρκους, «οι αιχμάλωτοι δεν θεωρούνται άνθρωποι αλλά κτήνη, συνεπώς δεν τους προσφέρεται τίποτε». Σημειώνεται, μάλιστα, ότι «οι αιχμάλωτοι υποβάλλονται σε πολύωρες εξαντλητικές πορείες. Όταν ήταν εξαντλημένοι και δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν την υπόλοιπη πορεία εκτελούνταν από Τούρκους στρατιώτες ή από τον τουρκικό όχλο».
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Ιωάννη Βέλκου, ο οποίος λέει ότι «οι ατυχείς αιχμάλωτοι, μη προστατευόμενοι από τους φρουρούς, τρέχουν διά μέσου του λυσσούντος αυτού πλήθους, προσπαθώντας να αποφύγουν τα θανάσιμα αυτά πλήγματα. Όποιος τραυματίζεται και πέφτει δεν σηκώνεται πλέον. Τον αποτελειώνουν επί τόπου. Όποιος είχε την κακή τύχη να πέσει έπρεπε να αποτελειωθεί από τους χωρικούς ή να λογχιστεί από τους ίδιους αυτούς κατ' ευφημισμόν φρουρούς και να εκπνεύσει».
Τις μαρτυρίες αυτές παρουσιάζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, Νίκος Τόμπρος, με αφορμή την επικείμενη εισήγηση του ιδίου και του επίκουρου καθηγητή Στρατιωτικής Ιστορίας, Νίκου Κανελλόπουλου, στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα «Η επόμενη μέρα από την Καταστροφή», που ξεκινά, αύριο, στην Καλαμαριά.
Ο κ. Τόμπρος αναφέρεται συγκεκριμένα στην περίπτωση του Αντώνιου Πισσάνου, ο οποίος συνελήφθη στις 17 Αυγούστου του 1922 και απελευθερώθηκε τον Απρίλιο του 1923. «Αυτός ο άνθρωπος θέλησε να καταγράψει άμεσα τα απομνημονεύματά του, παρότι εκδόθηκαν αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1978, σε μια προσπάθεια να καταδείξει τι πέρασαν ο ίδιος και οι συστρατιώτες του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης», σχολιάζει χαρακτηριστικά και εκτιμά ότι «πολλά από αυτά είναι στην κυριολεξία ανατριχιαστικά και θυμίζουν πάρα πολύ τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Γερμανών στο Άουσβιτς».
Υπογραμμίζει δε, ότι «τα απομνημονεύματα δίνουν τη δυνατότητα στους ερευνητές και στον απλό κόσμο να διερευνήσουν τις συνέπειες της μικρασιατικής καταστροφής από το πώς βιώνουν τις καταστάσεις αυτοί οι άνθρωποι που αφηγούνται την προσωπική τους μαρτυρία».
Πού βασίστηκε η έρευνα
Τα στοιχεία που θα παρουσιαστούν στο συνέδριο βασίζονται στη μελέτη όλων των απομνημονευμάτων των Ελλήνων αιχμαλώτων που έχουν εκδοθεί από το 1923 μέχρι και το 1980. Ακολούθησε μελέτη των κ.κ. Τόμπρου και Κανελλόπουλου στη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, δεδομένου ότι όσοι επέστρεφαν, κυρίως αξιωματικοί, περνούσαν από ένα είδος ανάκρισης για να αποτυπωθούν οι συμπεριφορές τους κατά την περίοδο της αιχμαλωσίας και να διαπιστωθεί αν παρέμεναν καλοί αξιωματικοί.
Ερευνητικά στοιχεία συγκεντρώθηκαν επίσης από το υπουργείο Εξωτερικών, τα γενικά αρχεία του Κράτους, το Κέντρο Μικρασιατιών Σπουδών, το Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών του Ελευθερίου Βενιζέλου στην Κρήτη, το Μουσείο Μπενάκη, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. «Υπάρχει πολύ υλικό, το οποίο δυστυχώς δεν έχει αναδειχθεί όσο θα έπρεπε», εξηγεί ο κ. Τόμπρος.
Ο «ερυθρός» και ο «λευκός θάνατος»
Σε ό,τι αφορά την χρονική περίοδο της αιχμαλωσίας, διευκρινίζει ότι ξεκινά τον Αύγουστο του 1922 και ολοκληρώνεται τον Απρίλιο του 1924, σε διαφορετικές, βέβαια, χρονικές στιγμές, ανάλογα με το πότε απελευθερώθηκε κάθε ένας από τους αιχμαλώτους. Υπάρχουν, άλλωστε, δύο διακριτές φάσεις της αιχμαλωσίας, ο «ερυθρός θάνατος», όπως χαρακτηρίστηκε από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, λόγω της μεγάλης αιματοχυσίας και της βίας που καταγράφηκε, και ο «λευκός θάνατος», κατά τον οποίο το μοιραίο επήλθε για πολλούς αιχμαλώτους, λόγω των συνθηκών κράτησης και στρατωνισμού τους.
Η πρώτη φάση ξεκίνησε τον Αύγουστο και ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 1922, ενώ η δεύτερη ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1922 και ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 1924.
«Κατά την πρώτη φάση της αιχμαλωσίας γίνεται μια περιφορά αυτών των ανθρώπων προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας με δύο σκοπούς, αφενός να καταδειχτεί το μέγεθος της τουρκικής νίκης στην ενδοχώρα που ακόμη δεν είναι φίλα προσκείμενη στον Κεμάλ αλλά στον Σουλτάνο, αφετέρου να εξολοθρευτούν όσο το δυνατόν περισσότεροι αιχμάλωτοι, οι οποίοι αφού δεν καταγράφονται είναι σαν να μην υφίστανται», σημειώνει ο κ. Τόμπρος για την πρώτη φάση της αιχμαλωσίας.
Οι πορείες αυτές, όπως αναφέρονται, λειτουργούν καθοριστικά, σε μια εποχή όπου δεν υπήρχαν τηλεόραση ούτε ραδιόφωνο και ο σκοπός της τουρκικής πλευράς ήταν να δει ο κόσμος τους ίδιους τους αιχμαλώτους για να πειστούν οι όποιοι αμφισβητίες για το μέγεθος της τουρκικής νίκης. Για τη δεύτερη φάση της αιχμαλωσίας αναφέρει ότι χαρακτηρίζεται από εξάντληση των αιχμαλώτων λόγω έλλειψης φαγητού και νερού, ασθένειες και επιδημικές νόσους, καταναγκαστικά έργα και ενοικίαση αιχμαλώτων σε ιδιώτες.
Όσο για τον αριθμό των αιχμαλώτων διευκρινίζει ότι δεν είναι γνωστός με ακρίβεια «επειδή πάντα οι αριθμοί χρησιμοποιούνται για προπαγανδιστικούς σκοπούς και η ελληνική πλευρά θέλει να τους διογκώσει ενώ η τουρκική πλευρά να τους μειώσει». Σε γενικό, ωστόσο, επίπεδο θα μπορούσε να σημειωθεί ότι πρόκειται για 20.000-25.000 άτομα, από τα οποία τελικά επέστρεψαν στην Ελλάδα τουλάχιστον τα δύο τρίτα.
Διόγκωση του αριθμού των ασθενών στο Δρομοκαΐτειο
Ωστόσο, ακόμη και μετά την επιστροφή, τα πράγματα ήταν ιδιαίτερα δύσκολα για τους περισσότερους από τους αιχμαλώτους. Σύμφωνα με έρευνα που βρίσκεται σε εξέλιξη και επικαλείται ο κ. Τόμπρος, «οι άνθρωποι αυτοί πέρασαν μεγάλες δυσκολίες και υπέστησαν πολλά, με συνέπεια να επιβαρυνθεί ιδιαίτερα η ψυχική τους υγεία και να εκδηλώσουν σοβαρές διαταραχές προσωπικότητας. Η έρευνα δείχνει ενάμιση χρόνο μετά, μεγάλη διόγκωση του αριθμού των ασθενών στο Δρομοκαΐτειο, γεγονός ενδεικτικό της κατάστασης στην οποία βρίσκονταν»...
Η εμπειρία είναι πολύπλοκη
Αντιμετωπίζοντας συνολικά τις όψεις του εχθρού, όπως αυτές περιγράφονται μέσα από τις μαρτυρίες των Ελλήνων στρατιωτών, ο κ. Διακάκης επισημαίνει ότι η εμπειρία είναι πολύπλοκη, και εξαρτάται από τις αντιλήψεις και τα πολεμικά γεγονότα της εποχής, τα πολιτισμικά στερεότυπα, την απομάκρυνση των Ελλήνων από τις εστίες τους, τον διαρκή φόβο του θανάτου. Ταυτόχρονα, ωστόσο, η καθημερινή συμβίωση προϋπέθετε και επέβαλε πιο ψύχραιμες εκτιμήσεις και συμπεριφορές απέναντι σε ανθρώπους και καταστάσεις. Έτσι, η περιέργεια και η παρατήρηση οδήγησε και στην αναγνώριση της ανθρώπινης ιδιότητας, στην εκτίμηση, σε φιλικές συμπεριφορές, ακόμα και στη συναδέλφωση μπροστά στην κοινή μοίρα.
Οι αγκαλιασμένοι νεκροί
Σε αυτό το συμβολικό επίπεδο παρουσιάζεται η εικόνα των αγκαλιασμένων νεκρών, αμοιβαία λογχισμένων πολεμιστών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Αθανάσιος Αργυρόπουλος αφιερώνει την έκδοση του στρατιωτικού του ημερολογίου «στον Έλληνα και τον Τούρκο των υψωμάτων του Μικρασιατικού Ιντερλή», που τους δρασκέλησε νεκρούς από τις καρφωμένες λόγχες του ενός στο στήθος του άλλου. Ο ίδιος, μάλιστα, συμπληρώνει πως του φάνηκε ότι τον κοίταζαν «με τα ορθάνοιχτα παγωμένα μάτια τους» που 'τρεχε και εκείνος να συναντήσει το θάνατο σαν να του έλεγαν «γιατί τόση βιασύνη;»…
Στο αρχείο του Ηλία Βουτιερίδη, ο λοχαγός πυροβολικού Βασίλης Ασημάκης μιλά για την εικόνα του Έλληνα στρατιώτη που βρέθηκε τον Ιούλιο του 1921, «αδελφωμένος στο θάνατο με έναν Τούρκο. Αυτοί που χωρίς να γνωρίζονται, τόσο εμισούντο στη ζωή, αγκαλιάστηκαν στο θάνατο, που έδωκε ο ένας στον άλλον»…
Ογδόντα πέντε ανακοινώσεις και εκατόν πενήντα σύνεδροι στο Διεθνές Συνέδριο
Στο συνέδριο, που ξεκινά αύριο, Πέμπτη, θα παρουσιαστούν 85 ανακοινώσεις από 150 συνέδρους από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Όπως επισήμανε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο πρόεδρος του Ιστορικού Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού Ανανίας Τσιραμπίδης, το συνέδριο διοργανώνουν το ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, το Μουσείο Φωτογραφίας του Δήμου Καλαμαριάς Χρήστος Καλεμκερής, η έδρα Ποντιακών Σπουδών και η αντιδημαρχία Παιδείας και Νεολαίας του Δήμου Καλαμαριάς και το υπουργείο Εσωτερικών, Τομέας Μακεδονίας-Θράκης.
«Κατά τη διάρκεια των εργασιών του συνεδρίου θα παρουσιαστούν νέα στοιχεία και νέες πληροφορίες, καθώς ειδικοί ιστορικοί θα αναφερθούν στις σύγχρονες προσφυγικές ροές, και θα προσπαθήσουν να κάνουν μια σύγκριση των προβλημάτων των προσφύγων κατά τη Μικρασιατική καταστροφή με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σημερινοί πρόσφυγες -Σύριοι, Αφγανοί, Πακιστανοί- οι οποίοι προσπαθούν από τις ακτές της Τουρκίας, μέσω των ελληνικών νησιών, να περάσουν στην κεντρική Ελλάδα και μετά να οδεύσουν προς τις χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Δεν είναι όλοι θύματα πολέμου. Είναι και άλλοι. Εμείς, όμως, θέλουμε να απομονώσουμε εκείνους που είναι θύματα πολέμου, όπως ήταν και οι δικοί μας πρόγονοι, θύματα σφαγών και κυνηγητού, για να δούμε, αν ταιριάζουν τα στοιχεία αυτά και τα δεδομένα», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Ο ίδιος δήλωσε ότι η μητέρα της γιαγιάς του, της Άννας Αναστασιάδου, η Συμέλα, ο αδελφός της γιαγιάς του Λάζαρος και πολλά ακόμη άτομα από την οικογένειά της συγκαταλέγονται ανάμεσα στους 20.000 ανθρώπους, που πέθαναν στον καταυλισμό της Καλαμαριάς από τις μολυσματικές ασθένειες και τις κακουχίες. «Από την Καλαμαριά πέρασαν 170.000 άνθρωποι. Παρά το γεγονός ότι υπήρχε ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, υπήρχαν τα εμβόλια, οι γιατροί, ήταν τόσο μεγάλος ο όγκος των προσφύγων που έπρεπε να τους περιποιηθεί το ελληνικό δημόσιο που δεν προλάβαιναν και δυστυχώς πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους», σημείωσε.
Τόνισε, τέλος, ότι οι παρουσιάσεις που θα γίνουν στο συνέδριο βασίζονται σε υλικό από το Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού αλλά και από πολλές ακόμη πηγές. «Πρόκειται για πρωτογενές υλικό το οποίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά», πρόσθεσε.
Πηγή: Μακεδονία 1, Μακεδονία 2, με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ
Δεν υπάρχουν σχόλια