Σε κάποια άκρη του ναού των Αγίων Αποστόλων Τσαγκαράδας βρισκόταν για πολλά χρόνια ξεχασμένο ένα αμφιπρόσωπο λάβαρο σε ύφασμα, διαστάσεων 97...
Σε κάποια άκρη του ναού των Αγίων Αποστόλων Τσαγκαράδας βρισκόταν για πολλά χρόνια ξεχασμένο ένα αμφιπρόσωπο λάβαρο σε ύφασμα, διαστάσεων 97 Χ 87 εκ., το οποίο εικονίζει στη μία όψη τη Γέννηση και στην άλλη τη Βάπτιση του Χριστού. Δύο προσκυνητές των Αγίων Τόπων, πιθανόν αδέλφια, ο Ιωάννης και ο Δημήτριος, παρήγγειλαν στον άγνωστο καλλιτέχνη να ζωγραφίσει τις δύο παραστάσεις για να αφιερώσουν στη συνέχεια το έργο-άγνωστο σε ποιό ναό- ως ευλαβή δέηση για τη σωτηρία των ψυχών τους, σύμφωνα με την αφιερωματική επιγραφή που σώζεται αποσπασματικά στο κατώτερο τμήμα της Βάπτισης. Με τις εορτές της Γέννησης, στις 25 Δεκεμβρίου και της Βάπτισης, στις 6 Ιανουαρίου, ξεκινά και τελειώνει αντίστοιχα το χαρμόσυνο χρονικό διάστημα του Αγίου Δωδεκαημέρου, κατά τη διάρκεια του οποίου το λάβαρο πιθανόν είχε τη χρήση λιτανευτικής εικόνας, ιδίως κατά την πομπή για τον Αγιασμό των υδάτων της εορτής των Θεοφανείων.
Στο κεντρικό τμήμα της παράστασης της Γέννησης εικονίζονται εντός σπηλαίου γονατιστοί με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος, γύρω από τη φάτνη με το σπαργανωμένο βρέφος, η Θεοτόκος, ο Ιωσήφ και ο άγγελος-προσωποποίηση του αστέρα, που συνεικονίζεται και κυριαρχεί στο ερυθρό βάθος του σπηλαίου. Συμπληρωματικά των κεντρικών προσώπων διακρίνονται οι κεφαλές του όνου και του βοδιού και δύο ποιμένες πλαγίως της Θεοτόκου και του Ιωσήφ. Το ανώτερο τμήμα της σύνθεσης καταλαμβάνει χορός αγγέλων που κρατά ταινία με τμήμα του αγγελικού ύμνου «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ», ενώ τρεις ακτίνες του αστέρα κατέρχονται προς το σπήλαιο. Γύρω από το σπήλαιο, σε βαθμιδωτά επίπεδα, δεξιά και αριστερά, τοποθετούνται τα δευτερεύοντα επεισόδια της γέννησης: άγγελος που μεταφέρει το χαρμόσυνο νέο στους ποιμένες, οι τρεις μάγοι έφιπποι, η συνομιλία του Ιωσήφ με έναν βοσκό, η φυγή στην Αίγυπτο και τέλος η Βρεφοκτονία που απλώνεται στην κατώτερη ζώνη της εικόνας. Η παράσταση της Γέννησης ανήκει στον ανεπτυγμένο εικονογραφικό τύπο που επικρατεί από τον 14ο αι. κ.ε. στα παλαιολόγεια μνημεία, ο οποίος συνδυάζει τα βασικά εικονογραφικά θέματα (Θεοτόκος, βρέφος, φάτνη, σπήλαιο, ζώα) με τα συμπληρωματικά επεισόδια της Γέννησης και υιοθετείται μετέπειτα από την κρητική τέχνη του 15ου και 16ου αι. Συγκεκριμένα εικονογραφικά στοιχεία, όπως οι γονατιστές μορφές της Θεοτόκου και του Ιωσήφ, το πλήθος των αγγέλων με τα σχηματοποιημένα νέφη, η επιλογή της εικόνισης της Βρεφοκτονίας και ο Αιθίοπας μάγος χαρακτηρίζουν τη μεταβυζαντινή τέχνη από τον 16ο αι. κ.ε. και μαρτυρούν, αρκετά εξ’αυτών, επιρροές δυτικής προέλευσης. Ο ζωγράφος επιλέγει ωστόσο να ιστορήσει τη βυζαντινή σκηνή του λουτρού του νεογέννητου Χριστού, σε αντίθεση με την πρακτική απάλειψης του επεισοδίου κατά τον 18ο και 19ο αι.
Η σύνθεση της Βάπτισης, λιτή και ολιγοπρόσωπη, περιορίζεται στα πρόσωπα του Χριστού εντός του ποταμού Ιορδάνη, του Ιωάννη του Προδρόμου που τοποθετεί το δεξί χέρι του επί της κεφαλής του Κυρίου και ταυτόχρονα αναβλέπει προς τον ουρανό, από όπου κατέρχεται «εν είδει περιστεράς» το Άγιο Πνεύμα εντός κυκλικής δόξας. Στο ανώτερο τμήμα της παράστασης εικονίζεται ο Θεός Πατέρας να ευλογεί εντός ζώνης νεφών, ενώ από το στόμα Του εξέρχονται τρεις ακτίνες που απολήγουν στην κυκλική δόξα του Αγίου Πνεύματος. Στην άλλη όχθη του Ιορδάνη παρατίθενται ο ένας πίσω από τον άλλον τρεις σεβίζοντες άγγελοι με λεντία (πετσέτες) στα χέρια κι ένας τέταρτος κατά τομή να κοιτάζει προς τον ουρανό. Η παράσταση συμπυκνώνει τα βασικά εικονογραφικά στοιχεία της σκηνής, όπως υιοθετήθηκαν από τη μεταβυζαντινή τέχνη και παραδίδονται από την «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης» του Διονυσίου εκ Φουρνά τον 18ο αι.
Η εικονογραφία των παραστάσεων σε συνδυασμό με τον απλό και συνοπτικό σχεδιασμό των μορφών και τα ζωηρά χρώματα παραπέμπουν σε λαϊκότροπο ζωγράφο, το έργο του οποίου μπορεί να τοποθετηθεί χρονικά στο β΄μισό του 19ου αι.
Το λάβαρο μετά την εύρεσή του μεταφέρθηκε στο Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, όπου συντηρήθηκε στο Εργαστήριο εικόνων και ξυλόγλυπτων έργων του Τμήματος σε συνεργασία με εξειδικευμένο προσωπικό στη συντήρηση υφασμάτων της Υπηρεσίας Νεοτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Θεσσαλίας και Κεντρικής Στερεάς Ελλάδας.
Η συντήρηση
Πρόκειται για έργο ζωγραφικής με την τεχνική της αυγοτέμπερας πάνω σε λινό ύφασμα, με στόκο ως ενδιάμεσο στρώμα. Για τη χρήση του ως λάβαρο Λιτανείας προστέθηκε περιμετρικά του έργου διπλό βαμβακερό ύφασμα και στο εσωτερικό του τοποθετήθηκαν τμήματα ξύλου που βοηθούσαν στη σταθερότητα του υφάσματος κατά την ανάρτηση. Το αντικείμενο παρελήφθη σε κακή κατάσταση διατήρησης λόγω των ακατάλληλων συνθηκών φύλαξης και αποθήκευσης, καθώς επί δεκαετίες ήταν καρφωμένο σε τοίχο του γυναικωνίτη του Ι.Ν Αγίων Αποστόλων, εκτεθειμένο σε ασταθείς κλιματολογικές συνθήκες.
Η πάροδος του χρόνου και οι συνθήκες αποθήκευσης/φύλαξης σε συνδυασμό με τη σύνθετη φύση του έργου, καθώς αποτελείται από ανόργανα στοιχεία (ζωγραφικό στρώμα και στρώμα προετοιμασίας) και οργανικά (ύφασμα), προκάλεσαν φθορές όπως: απολεπίσεις της ζωγραφικής επιφάνειας και της προετοιμασίας της, έντονα κάθετα διαμπερή σκισίματα κατά μήκος και πλάτος του έργου, επικαθήσεις σκόνης και κεριών, σταξίματα χρωμάτων και οξείδωση του βερνικιού του. Τέλος, έντονη προσβολή εντόμων σημειώθηκε στο περιμετρικό ύφασμα και το ξύλο, τα οποία διαβρώθηκαν τόσο μηχανικά όσο και αισθητικά.
Αφού εξετάστηκε και εκτιμήθηκε η κατάσταση διατήρησης του αντικειμένου, ξεκίνησε η συντήρηση του, με φωτογραφική τεκμηρίωση όλων των σταδίων ως ακολούθως:
- Μερική αφαίρεση διαβρωμένου βερνικιού και ολική αφαίρεση επιζωγραφίσεων με οργανικούς διαλύτες (ακετόνη, οινόπνευμα, white spirit και συνδυασμό αυτών).
- Μηχανικός καθαρισμός των δυσδιάλυτων επικαθήσεων, π.χ. κεριών.
- Στερέωση του χρωματικού στρώματος και του στρώματος προετοιμασίας (π.χ. πολυβινιλικές ρητίνες). Ακολούθησε ταυτόχρονα και πρεσσάρισμα του έργου με στόχο την επιπεδοποίησή του.
- Ενίσχυση της μηχανικής αντοχής του έργου με τοποθέτηση υαλοϋφάσματος και κερί Lascaux στις περιοχές των απωλειών και των σκισιμάτων, το οποίο τοποθετήθηκε με τη χρήση θερμαινόμενης σπάτουλας.
- Εφαρμογή βερνικιού προστασίας της επιφάνειας και αισθητική αποκατάσταση των φθαρμένων σημείων με χρωστικές και πολυβινιλική ρητίνη γαλάκτωμα ως συνδετικό μέσο.
- Αποφασίστηκε να διατηρηθεί χρήση του αντικειμένου ως λάβαρο. Η υφασμάτινη περιμετρική προσθήκη που δεν αποτελούσε τμήμα της αρχικής λειτουργίας του, αλλά ήταν μεταγενέστερη παρέμβαση, είχε διαβρωθεί σε βαθμό που κατέστη αδύνατη η διατήρησή της και η επανατοποθέτησή της στο αντικείμενο. Έτσι, αντικαταστάθηκε από νέο ύφασμα υλικού ύφανσης και χρώματος εξαιρετικά παρόμοιου με το αρχικό. Εσωτερικά χρησιμοποιήθηκε βαμβακερό κάμποτο και εξωτερικά βαμμένος λεπτός χασές, τα οποία ράφτηκαν στο αντικείμενο με πολυεστερική κλωστή.
Το τελευταίο θέμα που προβλημάτισε ήταν ο τρόπος έκθεσης και ανάρτησής του, ώστε να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή διατήρησή του στο πέρασμα του χρόνου. Λαμβάνοντας υπόψη την ιδιαίτερη φύση του έργου και την ευπάθεια του αποφασίστηκε να τοποθετηθεί σε ειδικό ξύλινο πλαίσιο.
Το λάβαρο σήμερα εκτίθεται σε περίοπτη θέση εντός του ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Τσαγκαράδας.
Βιβλιογραφία:
1.Διονυσίου εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εκδ. Α. Παπαδόπουλου-Κεραμέως.
2.Κ. Καλοκύρη, Η Γέννησις του Χριστού εις την βυζαντινήν τέχνην της Ελλάδος, Αθήνα 1965.
3.Κ.Καλοκύρη, Το άστρον της Βηθλεέμ εις την βυζαντινήν τέχνην, Θεσσαλονίκη 1969.
4.Κ.Καλοκύρη, «Η απάλειψις της σκηνής του λουτρού του θείου βρέφους εκ τοιχογραφιών του Αγίου Όρους», Άθως. Θέματα αρχαιολογίας και τέχνης, Αθήνα 1963, 2-44.
5.Ν.Χατζηδάκη, «Εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων. Έργο έλληνα ζωγράφου της πρώιμης αναγέννησης», Ευφρόσυνον. Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη, 2, Αθήνα 1992, 713-740.
6. G.Millet, Recherches sur l‘iconographie de l‘Evangile aux XIVe, XVe et XVIe siècles d‘après les monuments de Mistra, de la Macédoine et du mont Athos, Paris 1960, 93-169 (Γέννηση) και 170-215 (Βάπτιση).
7. J.Lafontaine-Dosogne, «The Cycle of the Infancy of Christ», Underwood P. Α., επιμ., The Kariye Djami, τόμ. 4, Studies in the Art of the Kariye Djami and Its Intellectual Background, Princeton, New Jersey 1975, 195-241.
Δεν υπάρχουν σχόλια