Το Θαύμα της Κύλικας: Ενα παζλ με κομμάτια 2.500 ετών

H αρχαία ελληνική κύλικα από την Αττική και αριστερά, πολαρόιντς με τα θραύσματα που βρέθηκαν στα γραφεία του ιταλού Τζάκομο Μέντιτσι, κατηγ...

H αρχαία ελληνική κύλικα από την Αττική και αριστερά, πολαρόιντς με τα θραύσματα που βρέθηκαν στα γραφεία του ιταλού Τζάκομο Μέντιτσι, κατηγορούμενου για διακίνηση αρχαιοτήτων. [Credit: Christos Tsirogiannis, Metropolitan Museum of Art]

Οι ερευνητές, που κατέσχεσαν πέρυσι στο MET μια αρχαία ελληνική κύλικα από την Αττική, και άλλοι ειδικοί αμφισβητούν την ανακατασκευή της από θραύσματα που απέκτησε το μουσείο της Νέας Υόρκης, υποστηρίζοντας ότι ήταν απλώς το προϊόν ενός μεγαλοφυούς σχεδίου.

Τα δύο πρώτα θραύσματα ενός κεραμικού αγγείου χρονολογημένου περίπου το 490 π.Χ. έφτασαν στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης το 1978, αγορασμένα από έναν ελβετό έμπορο. Μερικά ακόμη αγοράστηκαν από μια γκαλερί του Λος Αντζελες ένα χρόνο αργότερα. 

Αυτά τα μικρά κεραμικά κομμάτια -μέρος του σωρού αρχαίων θραυσμάτων που συνέλεγε συστηματικά το μουσείο- έφεραν τα αναμφισβήτητα μοτίβα της αρχαίας ελληνικής κεραμικής. Και ένας ειδικός του MET θεώρησε ότι ήταν ένα μικρό μέρος ενός σημαντικού αντικειμένου, μιας κούπας που είναι γνωστή ως κύλιξ, γράφουν στους New York Times οι Γκρέιαμ Μπόουλεϊ και Τομ Μασμπεργκ. 

Τα επόμενα 16 χρόνια, συγκεντρώθηκαν και άλλα θραύσματα από τα οποία προέκυψε ένα αξιοσημείωτο μοτίβο. Από τα εκατοντάδες θραύσματα από ανόμοια  αγγεία, που έφτασαν στο μουσείο – άλλα ως αγορές, και άλλα ως δωρεές- αποδείχτηκε ότι μερικές δεκάδες ήταν μέρη της ίδιας ελληνικής κύλικας περίπου του 490 π.Χ. 

Με μεγάλη υπομονή και επιμονή, το MET ανακατασκεύασε την κύλικα και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είχε δημιουργηθεί από δύο σημαντικούς καλλιτέχνες της αρχαίας κεραμικής τέχνης: τον αγγειοπλάστη Ιέρωνα, και τον εικονογράφο Μάκρωνα. 

Μπορεί κανείς, λοιπόν, να φανταστεί τον ενθουσιασμό όταν μπήκε στη θέση του και το τελευταίο κομματάκι, το 1994. Είχε αποκατασταθεί μια κεραμική κύλικα, που είχε δημιουργηθεί στην Αθήνα πριν από 2.500 χρόνια από δύο άξιους καλλιτέχνες. Το αγγείο, διαμέτρου 33,02 εκ., που απεικονίζει έναν άνδρα και μια γυναίκα ξαπλωμένους σε ένα ανάκλιντρο, εκτέθηκε πέντε χρόνια αργότερα: μια εικόνα αρχαίας ομορφιάς καθώς και μια απόδειξη των δυνατοτήτων της σύγχρονης επιστήμης και εξειδικευμένης τεχνικής. 

Ωστόσο, οι ειδικοί της εισαγγελίας του Μανχάταν και δώδεκα αρχαιολόγοι και ιστορικοί Τέχνης δήλωσαν σε συνεντεύξεις ότι υπάρχει κάτι ύποπτο. Υποθέτουν ότι τα μεμονωμένα θραύσματα της κύλικας, τα οποία πιθανότατα είχαν βρεθεί μαζί, διασκορπίστηκαν επίτηδες μεταξύ των εμπόρων που τα πούλησαν χωριστά στο μουσείο, καθώς το μικρό τους μέγεθος δεν μπορούσε να προκαλέσει την προσοχή που θα τραβούσε ένα ολόκληρο αγγείο. 

Τον Σεπτέμβριο, αναφέρουν οι New York Times, το γραφείο του εισαγγελέα του Μανχάταν κατέσχεσε την κύλικα, η αξία της οποίας ξεπερνά τώρα το 1 εκατ. δολάρια και την χαρακτήρισε προϊόν λεηλασίας, επικαλούμενο ως αποδεικτικά στοιχεία παλιές φωτογραφίες Polaroid ορισμένων από τα θραύσματα, που είχαν τραβηχτεί πριν από την άφιξή τους στο MET και είχαν βρεθεί στη Γενεύη, στα γραφεία του ιταλού Τζάκομο Μέντιτσι, κατηγορούμενου για διακίνηση αρχαιοτήτων. 

Οι ερευνητές εντυπωσιάστηκαν από το γεγονός ότι τα θραύσματα από ένα και μόνο αγγείο –που φαινομενικά βρίσκονταν μαζί στο έδαφος για αιώνες- κατέληξαν στα χέρια διαφορετικών εμπόρων ή συλλεκτών, οι οποίοι τελικά τα πούλησαν ή τα δώρισαν στο MET. 

Τρεις από αυτούς συνδέθηκαν αργότερα με την πώληση λεηλατημένων αρχαιοτήτων, ενώ ένας τέταρτος, όπως αποδείχθηκε, ήταν ο Ντίτριχ φον Μπότμερ, ο οποίος επί δεκαετίες διετέλεσε επικεφαλής επιμελητής ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων στο MET και πέθανε το 2009 σε ηλικία 90 ετών.  Αφού αγόρασε τα άλλα θραύσματα για το μουσείο, ο φον Μπότμερ, αναπάντεχα, βρήκε θραύσματα στη δική του ιδιωτική συλλογή που σχεδόν ολοκλήρωναν το έργο, συμπεριλαμβανομένου του τελευταίου κομματιού, που έδωσε στο MET το 1994.

O Ντίτριχ φον Μπότμερ, πρώην επικεφαλής επιμελητής ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων στο MET.

Αδηφάγος συλλέκτης αρχαίων ελληνικών αντικειμένων και ο ίδιος, ο Ντίτριχ φον Μπότμερ άρχισε να ανακατασκευάζει την κύλικα το 1981 χρησιμοποιώντας τα πρώτα θραύσματα, που είχε αγοράσει το μουσείο. Είχε ήδη καθιερωθεί ως ένας από τους μεγαλύτερους γνώστες της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Γεννημένος στη Γερμανία, σπούδασε στην Οξφόρδη πλάι στον θρυλικό καθηγητή  σερ Τζον Μπίζλεϊ, που θεωρείται ο «πατέρας» της ελληνικής αγγειογραφίας, και στη συνέχεια μετακόμισε στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ωστόσο, σύμφωνα με τα αρχεία του MET, κανείς -ούτε ο φον Μπότμερ- δεν υπέδειξε πού και πώς είχαν βρεθεί τα θραύσματα.

Ο Ντέιβιντ Γκιλ, αρχαιολόγος και συνεργάτης του Κέντρου Κληρονομιάς στο Πανεπιστήμιο του Κεντ στην Αγγλία, είναι μεταξύ των ειδικών που πιστεύουν ότι η κύλικα του Μάκρωνα ανασκάφηκε παράνομα λίγο πριν αρχίσουν να εμφανίζονται τα κομμάτια της στο μουσείο. Και θεωρεί ότι είναι άλλο ένα παράδειγμα μιας μακροχρόνιας πρακτικής, που όμως σπάνια συζητιέται, να χρησιμοποιούνται θραύσματα για την εμπορία παράνομων αρχαιοτήτων, επειδή άθικτα αντικείμενα θα τραβούσαν πολύ μεγάλη προσοχή.

«Αν το MET είχε αγοράσει αυτό το πλήρες αγγείο που αποδίδεται στον Μάκρωνα, θα χοροπηδούσαν από τη χαρά τους», είπε ο Γκιλ στους New York Times. «Αντίθετα, αγοράζοντας ένα θραύσμα χάνεται ο αντίκτυπος» παρατήρησε ο βρετανός αρχαιολόγος και πρόσθεσε: «Ετσι, φαίνεται σαν να συνθέτουν απλώς ένα παζλ». 

Πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι το λαθρεμπόριο παρανόμων θραυσμάτων έγινε ρουτίνα της μαύρης αγοράς. Ορισμένοι ειδικοί προχωρούν ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας ότι οι κλέφτες κατά καιρούς έσπαζαν ανέπαφες αρχαιότητες, καταστρέφοντας δείκτες της ιστορίας που είχαν επιβιώσει για χιλιετίες.

Ο Μάθιου Μπογκντάνος, Ο (ελληνοαμερικανός) βοηθός εισαγγελέα στο γραφείο του γενικού εισαγγελέα του Μανχάταν, ο οποίος ηγείται της Υπηρεσίας Διακίνησης Αρχαιοτήτων, που κατέσχεσε την κύλικα του ΜΕΤ, δήλωσε ότι τα σπασίματα σε θραύσματα ορισμένων αγγείων φαίνεται να έχουν γίνει με στρατηγικό τρόπο, έτσι ώστε οι ζωγραφισμένες φιγούρες να παραμένουν άθικτες: «Σε κάνει να αναρωτιέσαι πόσα τεχνουργήματα κατέστρεψαν πριν γίνουν καλοί σε αυτό», είπε. 

Αλλοι ειδικοί, ωστόσο, υποστηρίζουν ότι οι αρχαιοκάπηλοι δεν έχουν την υπομονή να ακολουθήσουν ένα σχέδιο που μπορεί να χρειαστεί μια δεκαετία ή και περισσότερο για να αναπτυχθεί. Εξάλλου, ακόμη και αθροιζόμενη η τιμή των θραυσμάτων ενός αγγείου, λένε, δεν θα έφτανε ούτε κατά διάνοια την τιμή ενός ανέπαφου αντικειμένου, πράγμα που επιβεβαίωσε ο Τζ. Μάικλ Πάτζετ, πρώην επιμελητής αρχαίας τέχνης στο Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου του Πρίνστον. Τα αρχαία αντικείμενα, είπε, ανακατασκευάζονται, όχι μέσω ίντριγκας συνωμοτών, αλλά επειδή ειδικοί, μεθοδικοί ερευνητές, με πολλές επαφές και ειδικές βάσεις δεδομένων, είναι ικανοί να ταιριάξουν μεταξύ τους κομμάτια από ένα σύμπαν ορφανών θραυσμάτων. 

Αλλά, όσοι ασπάζονται τη θεωρία των θραυσμάτων υποστηρίζουν ότι έχει μικρή αξία ένα άθικτο βάζο εάν δεν μπορεί να εξαχθεί και ότι οι τιμές των θραυσμάτων εκτινάσσονται στα ύψη ειδικά εάν είναι τα τελευταία από τα κομμάτια που λείπουν. 

«Τα τρία πρώτα κομμάτια δεν έχουν μεγάλη αξία», είπε ο Μπογκντάνος. «Τώρα έρχονται περισσότερα στην αγορά και η τιμή των θραυσμάτων έχει ανέβει. Ο έμπορος λέει, “Υπάρχουν άλλα τέσσερα κομμάτια!” Οπότε πρέπει να πληρώσεις περισσότερα· το αποκαλώ “αγορά με κίνητρο”».

Η κύλικα του ΜΕΤ δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής της ελληνικής κεραμικής, δηλαδή την περίοδο περίπου από το 550 π.Χ. έως το 350 π.Χ., όταν οι ζωγράφοι απεικόνιζαν κάθε είδους σκηνές από τη μυθολογία, τους πολέμους, τα αθλήματα και τις ερωτικές περιπτύξεις ανθρώπων, σατύρων και θεών. Οι Ελληνες χρησιμοποιούσαν τις κύλικες, φτιαγμένες από τον πλούσιο σε σίδηρο πηλό της χώρας, στα συμπόσια, συγκεντρώσεις μόνο ανδρών (επιτρέπονταν οι χορεύτριες και οι εταίρες) για οινοποσία με μουσική, ποίηση και συζήτηση.

Η λεγόμενη Κύλικα του Μάκρωνα πιστεύεται ότι ταξίδεψε στην Ιταλία σε εμπόριο με τους Ετρούσκους, των οποίων ο πολιτισμός κυριάρχησε στην κεντρική Ιταλία τους αιώνες πριν από την άνοδο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Οι πλούσιοι Ετρούσκοι λάτρευαν τα αττικά κεραμικά αγγεία, τα οποία πιθανότατα χρησιμοποιούσαν σε συμπόσια, στην καθημερινή ζωή και ως προσφορές σε ιερά θεών. Ακόμη, χιλιάδες αντικείμενα όπως η κύλικα βρέθηκαν σε τάφους, όπου ίσως προορίζονταν για χρήση στη μετά θάνατον ζωή. 

Πηγή: Protagon