Το ηθικό δίλημμα του Καρόλου: Θα επιστρέψει κλεμμένα πολιτιστικά έργα;

Λεοπαρδάλεις από ελεφαντόδοντο (19ος αιώνας) από το Μπενίν. Εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο. Έχουν ηθικά διλήμματα οι βασιλιάδες; Ή είναι κ...

Λεοπαρδάλεις από ελεφαντόδοντο (19ος αιώνας) από το Μπενίν. Εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο.

Έχουν ηθικά διλήμματα οι βασιλιάδες; Ή είναι κι εκεί, υπεράνω όλων; Την ευκαιρία του να αποδείξει κατά πόσο ,είναι έτοιμος να συμπορευτεί με την νέα εποχή  –και για τους βασιλιάδες- και τα αντανακλαστικά του στα σύγχρονα αιτήματα λαών, που κάποτε υπέστησαν τη λεηλασία αποικιοκρατών έχει ο νέος βασιλιάς του Ηνωμένου Βασιλείου.

Γιατί ο Κάρολος ως ο νέος θεματοφύλακας της Βασιλικής Συλλογής, θα κληθεί τώρα αντιμετωπίσει και να απαντήσει σε ηθικά ερωτήματα σχετικά με αντικείμενα, που κατασχέθηκαν κατά τη διάρκεια αιματηρών στρατιωτικών επιχειρήσεων της Βρετανίας στην Αφρική, κυρίως από χώρες, που είναι σήμερα η Νιγηρία, η Γκάνα και η Αιθιοπία.

Ήταν η εποχή που η προ-προ-προγιαγιά του, βασίλισσα Βικτώρια βρισκόταν στο θρόνο και το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν ακόμη αυτοκρατορία. Και ως τέτοια συμπεριφερόταν ανάλογα σε κατακτημένες χώρες.

Βασίλισσα Βικτώρια (1819 – 1901)

Σε αντίθεση μάλιστα με τα περισσότερα εθνικά μουσεία του Ηνωμένου Βασιλείου, η Βασιλική Συλλογή είναι σε θέση να παραχωρήσει / επιστρέψει αντικείμενα, που κατέχει –με όποιον τρόπο-  υπό την προϋπόθεση ότι η απόφαση λαμβάνεται από τους εντολοδόχους της και εξουσιοδοτείται από τον μονάρχη. Κι αν αυτό μπορεί να ηχεί δύσκολο, στην πραγματικότητα δεν είναι, όπως έχει ήδη αποδειχθεί. Γιατί στο παρελθόν υπήρξαν  περιστασιακά επιστροφές όταν κρινόταν σκόπιμο.

Συγκεκριμένα υπήρξαν τουλάχιστον δύο περιπτώσεις, που η βασίλισσα Ελισάβετ Β΄ επέστρεψε κλεμμένα πολιτιστικά αγαθά. Σε μια κρατική επίσκεψη στην Γκάνα το 1961 παρέδωσε πέντε αντικείμενα «Ασάντε» στο Εθνικό Μουσείο της Άκρα, δύο βασιλικές καρέκλες, δύο σκαμπό και μία ομπρέλα. Ενώ κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στην Αιθιοπία είχε επιστρέψει ένα στέμμα και μια μεγάλη σφραγίδα.

Η Βασιλική Συλλογή

Πάνω από ένα εκατομμύριο είναι τα αντικείμενα της συλλογής Royal Collection Trust, με πρόεδρο σήμερα τον τραπεζίτη Τζέιμς Λι- Πέμπερτον και προστάτη, τον βασιλιά Κάρολο φυσικά. Πρόκειται για έναν θησαυρό, ελάχιστα γνωστό στο σύνολό του, παρ΄όλο ότι περιλαμβάνει έργα των μεγαλύτερων ζωγράφων του κόσμου, που ανήκουν στην τεράστια συλλογή τέχνης του βασιλιά Κάρολου Γ΄.

Κεφαλή ενός βασιλιά από το Μπενίν (γύρω στο 1650), που εκτίθεται στο κάστρο του Ουίνσδορ

Από τον Λεονάρντο ντα Βίτσι ως την Αρτεμισία Τζεντιλέσκι και από τον Ρέμπραντ ως τον Μιχαήλ Άγγελο, τον Καραβάτζιο, τον Βερμέερ, τον Ρούμπενς, τον Βαν Ντάικ, τον Μπρίγκελ τον Πρεσβύτερο, τον Αντρέα Μαντένια και πολλούς ακόμη. Συνολικά 7.000 πίνακες, 40.000 σχέδια και 150.000 εκτυπώσεις.

Τεράστιος φυσικά και ο αριθμός των αντικειμένων τέχνης, από κοσμήματα, ταπετσαρίες, περίτεχνα δουλεμένες πανοπλίες και όπλα ως εκλεκτές πορσελάνες και έπιπλα και ως επιχρυσωμένα, ασημένια  και επάργυρα επιτραπέζια σκεύη αλλά και ενδύματα και αξεσουάρ, περασμένων αιώνων φυσικά.  Άλλωστε πρόκειται για μία συλλογή, που δημιουργήθηκε τα τελευταία 500 χρόνια και πέρασε από βασιλική δυναστεία σε δυναστεία.

Ανάμεσα σ΄αυτά όμως, είναι γνωστό, ότι βρίσκονται και κλεμμένα έργα από τις χώρες, όπου ο στρατός της Βρετανικής Αυτοκρατορίας διεξήγαγε επιχειρήσεις.  Πώς λοιπόν προστέθηκαν τα αμφισβητούμενα έργα στη Βασιλική Συλλογή;

Χρυσή κεφαλή τροπαίου Ασάντε (19ος αιώνας), που εκτίθεται στο κάστρο του Ουίνσδορ.

Οι λεηλασίες

Όπως αναφέρει το «The Art Newspaper» σε έρευνά του, τα αντικείμενα της Νιγηρίας κατασχέθηκαν κατά τη διάρκεια της τιμωρητικής (!) βρετανικής  αποστολής εναντίον του Oba (βασιλιά) του Μπενίν το 1897,  μετά από σφαγή αξιωματούχων της  Royal Niger Company και των ένοπλων, αφρικανών αχθοφόρους τους.

Η επίθεση των Βρετανών συνοδεύτηκε από πυρπόληση της πρωτεύουσας Έντο (τώρα Πόλη του Μπενίν) και πλήρη καταστροφή του βασιλείου του Μπενίν. Χιλιάδες βασιλικά αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων των διάσημων μπρούτζων του Μπενίν, λεηλατήθηκαν, πουλήθηκαν ή κατέληξαν σε διάφορα ευρωπαϊκά μουσεία και συλλογές.

Ξίφος Ασάντε (19ος αιώνας), που εκτίθεται στο κάστρο του Ουίνσδορ

Τα αντικείμενα από την Γκάνα προήλθαν από το βασίλειο  Ασάντι. Κατά τη διάρκεια του τρίτου πολέμου μεταξύ των Άγγλων και του βασιλείου Ασάντι, το 1873-74 οι βρετανικές δυνάμεις κατέλαβαν την πρωτεύουσα Κουμάσι, καταστρέφοντας το βασιλικό παλάτι και λεηλατώντας τα βασιλικά εμβλήματα του Ασαντενέ (βασιλιά) Κόφι Καρικάρι. Οι βασιλικοί θησαυροί, πολλοί από αυτούς κατασκευασμένοι από χρυσό, μεταφέρθηκαν στη Βρετανία.

Η Βασιλική Συλλογή της Αιθιοπίας εξάλλου, λεηλατήθηκε  μετά τη μάχη της Μάγκνταλα, το 1868. Μετά την ήττα του μάλιστα, αντί να παραδοθεί, ο αυτοκράτορας Τεβόντρος Β΄ αυτοπυροβολήθηκε, και όπως λέγεται με ένα όπλο, που του είχε δώσει η βασίλισσα Βικτώρια. Τα βρετανικά στρατεύματα λεηλάτησαν βασιλικές περιουσίες και εκκλησίες.

Παντόφλες του αυτοκράτορα Τεβόντρος Β΄ (μέσα 19ου αιώνα)

Ζητείται αποκατάσταση                      

Πόλεμοι, μάχες, σφαγές μπορεί να αποτελούν παρελθόν, τουλάχιστον μεταξύ των χωρών αυτών και της Βρετανίας, πόσο εύκολο όμως είναι να αναγνωρισθούν ή και να αποκατασταθούν τα εγκλήματα και εναντίον του πολιτισμού;

Όπως εκτιμάται η αποκατάσταση δύσκολα θα βρεθεί στην κορυφή της βασιλικής ατζέντας και όταν τελικά εξεταστεί, ο Κάρολος θα ζητήσει συμβουλές από τον διευθυντή της Βασιλικής Συλλογής.  Ωστόσο  θεωρείται πιθανό, ότι ο Κάρολος, επιθυμώντας να ενισχύσει τις σχέσεις της Κοινοπολιτείας, μπορεί αντιληφθεί τη σημασία μιας θετικής κίνησης. Πόσο μάλλον, όταν έχοντας προσφάτως στεφθεί βασιλιάς, μπορεί να κατανοήσει περισσότερο τη σημασία των παραδοσιακών βασιλικών εμβλημάτων για τους λαούς.

Ο σημερινός Ασαντενέ της Γκάνα, ο Οτούμφουο Οσέι Τούτου Β΄ ήταν παρών στη στέψη του βασιλιά Καρόλου στο Λονδίνο.  Χωρίς αμφιβολία όμως, ο ηγεμόνας του Ασάντε θεώρησε, ότι ήταν ακατάλληλη στιγμή για  να θίξει το θέμα, αλλά επίσης θα πρέπει και να γνώριζε πολύ καλά, ότι κάποια από τα εμβλήματα των προγόνων του εκτίθενται στον μεγάλο προθάλαμο στο Κάστρο του Ουίνδσορ.

Ο Ασαντενέ συνάντησε επίσης τον διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, Χάρτγουικ Φίσερ, ζητώντας την επιστροφή των αντικειμένων του Ασάντε, που κατασχέθηκαν τον 19ο αιώνα. Αλλά το μόνο που έλαβε, όπως έγινε αντιληπτό από την ανακοίνωση του μουσείου ήταν, ότι υπάρχει το ενδεχόμενο δανεισμού!

Χειρόγραφο των Θαυμάτων της Παναγίας από την Αιθιοπία, 1766

Κομμάτια-κλειδιά της βασιλικής συλλογής

Ένα ζευγάρι σκαλιστές λεοπαρδάλεις, φτιαγμένες από δέκα χαυλιόδοντες ελέφαντα είναι ανάμεσα στα κλεμμένα από το Μπενίν, κομμάτια της Βασιλικής Συλλογής. Οι λεοπαρδάλεις θεωρούνται «βασιλείς του δάσους» και αντιπροσωπεύουν το σύμβολο της βασιλικής εξουσίας στο Μπενίν. Το 1897 όμως, αυτό το ζευγάρι «αποκτήθηκε» από τον ναύαρχο Χάρι Ρόσον, ο οποίος το παρουσίασε στη Βασίλισσα Βικτώρια ενώ το 1924 ο Γεώργιος Ε’ το έστειλε με μακροπρόθεσμο δανεισμό στο Βρετανικό Μουσείο, όπου παραμένουν και εκτίθενται ως σήμερα.

Το χάλκινο κεφάλι ενός Oba εξάλλου, αρχικά βρισκόταν σε ένα ιερό στο βασιλικό παλάτι, μέχρι που το γλυπτό κατασχέθηκε κατά τη διάρκεια της στρατιωτική επιχείρησης του 1897. Μεταφέρθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο από έναν αξιωματικό και αργότερα πουλήθηκε. Το γλυπτό αγοράστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1940 ή αρχές της δεκαετίας του 1950 για το Εθνικό Μουσείο της Νιγηρίας, έτσι επέστρεψε στην πατρίδα του.

Το 1973 όμως κατασχέθηκε εκ νέου από το Μουσείο του Λάγκος από τον πρόεδρο της Νιγηρίας, ο οποίος το παρουσίασε στη βασίλισσα Ελισάβετ κατά τη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του. Ως εκ τούτου, λεηλατήθηκε δύο φορές.

Μάσκες, ξίφη, χειρόγραφα

Ενδιαφέρον έχουν οι χρυσές, κούφιες μάσκες με ανθρώπινα χαρακτηριστικά προσώπου, που  αντιπροσώπευαν τους ηττημένους εχθρούς του Ασάντε και ήταν προσαρτημένες σε τελετουργικά ξίφη. Ένα από αυτά, που αποτελούσε μέρος των βασιλικών εμβλημάτων του Ασαντενέ (βασιλιά) Κόφι Καρικάρι είχε λεηλατηθεί από τα βρετανικά στρατεύματα στο Κουμάσι το 1874 και τρεις μήνες αργότερα αγοράστηκε από τη βασίλισσα Βικτώρια.

Ιδιαίτερα είναι και τα ξίφη, που έφεραν υψηλόβαθμα μέλη της αυλής του Ασάντε. Η ξύλινη λαβή τους είναι καλυμμένη με φύλλα χρυσού και λέγεται μάλιστα, ότι ένα από αυτά ανήκε στον βασιλιά Καρικάρι.  Μετά την κατάληψη όμως, του 1874, ο στρατηγός Πόνσομπι έγραψε στη βασίλισσα Βικτώρια λέγοντας, ότι οι Βρετανοί αξιωματικοί «θεωρούν καθήκον και τιμή τους να υποβάλουν αυτά τα αντικείμενα -ή τα καλύτερα από αυτά— στη Μεγαλειότητά σας προτού τα πουλήσουν δημόσια»…

Ακόμη και οι παντόφλες του αυτοκράτορα της Αιθιοπίας είχαν όμως, κλαπεί. Διακοσμημένες με χρυσό φιλιγκράν και σετ με αμέθυστους, ανήκαν στον Τεβόντρος Β΄ και κατασχέθηκαν από τον στρατηγό Ρόμπερτ Νέιμπιαρ στη Μάγκνταλα το 1868, μετά την αυτοκτονία του αυτοκράτορα. Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν στη βασίλισσα Βικτώρια. Για λόγους συντήρησης πάντως, οι παντόφλες δεν εκτίθενται.

Τέλος υπάρχει και ένα χειρόγραφο των Θαυμάτων της Παναγίας στην Γκεέζ (Ge’ez), αρχαία Αιθιοπική γλώσσα. Το βιβλίο περιλαμβάνει 13 ζωγραφισμένες σελίδες, συμπεριλαμβανομένης της εικόνας της Παναγίας και του Παιδιού (1766), εμπνευσμένη από τη βυζαντινή αγιογραφία. Το χειρόγραφο εκλάπη από ορθόδοξη εκκλησία στη Μάγκνταλα και αποκτήθηκε γρήγορα από τον πράκτορα του Βρετανικού Μουσείου, Ρίτσαρντ Χολμς, ο οποίος το παρουσίασε στη βασίλισσα Βικτώρια.  Επίσης, δεν εκτίθεται για λόγους προστασίας του.

Πηγή: Μ. Θερμού, MonoNews