«Οταν ξεκινάς να μελετάς τον χάρτη του Εμπστορφ είναι σαν να απολαμβάνεις έναν πίνακα ζωγραφικής που αναπαριστά ένα γεωγραφικό ειδύλλιο», ση...
 |
| «Οταν ξεκινάς να μελετάς τον χάρτη του Εμπστορφ είναι σαν να απολαμβάνεις έναν πίνακα ζωγραφικής που αναπαριστά ένα γεωγραφικό ειδύλλιο», σημειώνει ο συγγραφέας Εδουάρδ Νταλμάου. |
Αν ανήκετε σε κάποια γενιά που γεννήθηκε πριν από το 2000, θα θυμάστε ότι κάποτε για να βρούμε τον δρόμο μας χρησιμοποιούσαμε έντυπους χάρτες. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, με τις εφαρμογές γεωεντοπισμού στα κινητά μας τηλέφωνα, οι χάρτες ψηφιοποιήθηκαν, απέκτησαν τεράστιο πλήθος πληροφοριών κι έγιναν μαζικοί. Ωστόσο, ελάχιστοι από εμάς γνωρίζουν ότι αυτό το καθημερινό εργαλείο που χρησιμοποιούμε πλέον όλοι έχει μια μακρά και πλούσια ιστορία. Αυτή την εκπληκτική ιστορία αναλαμβάνει να αφηγηθεί ο Εδουάρδ Νταλμάου στο βιβλίο του «Οι χάρτες που άλλαξαν τον κόσμο – Η ιστορία της χαρτογραφίας πολύ πριν το Ιντερνετ».
Ο Ισπανός συγγραφέας ξεκινά από την έμφυτη ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να δημιουργεί νοητικούς χάρτες, γράφοντας ότι «καμία ομάδα ανθρώπων ή καμία κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει και να εξελιχθεί χωρίς τη συνδρομή αυτών των νοερών χαρτών, περισσότερο ή λιγότερο σύνθετων».
Σταδιακά, ο Νταλμάου ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας έναν δικό του πολύπτυχο χάρτη με την ιστορία των χαρτών ανά τους αιώνες. Ως παθιασμένος χαρτογράφος μάς μεταφέρει τον ενθουσιασμό του για το αντικείμενο, το οποίο ελάχιστα έχει απασχολήσει, όπως γράφει ο ίδιος, τη βιβλιογραφία.
«Οι Ελληνες, όπως συνέβη και σε πολλά άλλα γνωστικά πεδία, έθεσαν μια σειρά από χαρτογραφικές αρχές τόσο σημαντικές, ώστε δεν ξεπεράστηκαν μέχρι και τον 16ο αιώνα, δηλαδή δύο χιλιετίες αργότερα».
Σε μια σπηλιά
Το ερευνητικό του ταξίδι ξεκινά 13.660 χρόνια πριν, στο σπήλαιο Αμπαούντς της Ναβάρα στην Ισπανία. Εκεί εντοπίζεται ένας από τους πρώτους γνωστούς χάρτες της ανθρώπινης ιστορίας. Επειτα μεταφερόμαστε στην Ιταλία για να δούμε τον χάρτη με τα πετρογλυφικά της Μπεντολίνα κι από εκεί στην Τουρκία για να δούμε την τοιχογραφία στον νεολιθικό οικισμό του Τσατάλ Χουγιούκ. Στη συνέχεια ο χαρτογράφος μάς μιλάει για τις βαβυλωνιακές πινακίδες και για τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη, που φτιάχτηκε πάνω σε μια πήλινη πινακίδα το 500-600 π.Χ. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι άρχισαν να σχεδιάζουν χάρτες προκειμένου να μπορούν να επιβάλλουν φόρους και να τους εισπράττουν. Εν τω μεταξύ, οι λαοί της Πολυνησίας επινόησαν ένα πραγματικά ιδιοφυές και γοητευτικό είδος χάρτη ναυσιπλοΐας από καλάμια, το οποίο σώζεται έως τις μέρες μας. «Οι χάρτες από καλάμια δεν ήταν μια τοπογραφία της έκτασης μιας συγκεκριμένης περιοχής», γράφει ο Νταλμάου, «αλλά αναπαριστούσαν την αλληλεπίδραση των κυμάτων, των ρευμάτων και των ανέμων με τη στεριά».
Εξίσου εντυπωσιακοί, οι χάρτες του Αμασαλίκ, τυπικό δείγμα της τρισδιάστατης χαρτογραφίας των Ινουίτ της Αρκτικής, η οποία απεικονίζει την ακτογραμμή πάνω σε κομμάτια ξύλου. «Δυστυχώς, η τεχνολογία αρχίζει να κερδίζει σταδιακά έδαφος στις κοινότητες των Ινουίτ», γράφει ο Νταλμάου, «κυρίως στους νεότερους και λιγότερο προετοιμασμένους. Η γνωστική δεξιότητα του προσανατολισμού χάνεται. Ηδη καταγράφονται σοβαρά ατυχήματα στο κυνήγι, συχνά με τραυματίες και νεκρούς. Το GPS δεν προειδοποιεί για τα επικίνδυνα λεπτά στρώματα πάγου ή για τους απρόβλεπτους γκρεμούς, τα οποία ένας εκπαιδευμένος κυνηγός θα είχε αποφύγει επιστρατεύοντας την κοινή λογική και την προνοητικότητά του».
Ο Αναξίμανδρος
Βεβαίως, από την παγκόσμια ιστορία των χαρτών δεν θα μπορούσε να λείπει η συμβολή του ελληνικού κόσμου, ο οποίος έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης χαρτογραφίας. «Οι Ελληνες, όπως συνέβη και σε πολλά άλλα γνωστικά πεδία, έθεσαν μια σειρά από χαρτογραφικές αρχές τόσο σημαντικές, ώστε δεν ξεπεράστηκαν μέχρι και τον 16ο αιώνα, δηλαδή δύο χιλιετίες αργότερα».
Ο πρώτος Ελληνας χαρτογράφος ήταν ο Αναξίμανδρος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο παγκόσμιος χάρτης του Εκαταίου, ο οποίος τοποθέτησε το κέντρο του δισκοειδούς κόσμου στην πόλη του, τη Μίλητο. Βεβαίως, κάτι παρόμοιο έκαναν και πολλοί άλλοι χαρτογράφοι μέσα στους αιώνες. Ο Δικαίαρχος υπολόγισε ότι η Ρόδος ήταν ο «ομφαλός του κόσμου».
Οι Ρωμαίοι, από την άλλη, χρησιμοποίησαν τους χάρτες προκειμένου να αποτυπώσουν κυρίως το μεγαλείο της αυτοκρατορίας τους. Ο Πτολεμαίος, «ο τελευταίος Ελληνας» κατά τον συγγραφέα, έσωσε την τιμή της ρωμαϊκής χαρτογραφίας. «Ο χάρτης του Πτολεμαίου είναι η επιτομή όλων των χαρτογραφικών γνώσεων των Ελλήνων τη στιγμή της κατασκευής του», γράφει ο Νταλμάου.
Οπως θα περίμενε κάποιος, οι χάρτες του Μεσαίωνα «εγκατέλειψαν την προσπάθεια της αναζήτησης της σωστής γεωγραφικής αποτύπωσης και έδωσαν προτεραιότητα στην αναπαράσταση του συμβολισμού». Στους χάρτες αυτούς το κέντρο του κόσμου είναι η Ιερουσαλήμ. Το σημαντικότερο δείγμα μεσαιωνικού χάρτη είναι ο ψηφιδωτός χάρτης της Μαδηβά από τον 6ο αιώνα.
Ο χάρτης του Εμπστορφ
Φτάνοντας προς το τέλος της εξιστόρησης, έως τους χάρτες της εμπορικής ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο, και στο έργο του Αραβα Αλ-Ιντρίσι, ο Νταλμάου κάνει μια στάση στον χάρτη του Εμπστορφ από τον 8ο αιώνα. Η εικόνα του πράγματι κόβει την ανάσα. Φαίνεται ότι στην πορεία της ψηφιοποίησης χάσαμε την αισθητική εμπειρία. Κάποτε ο χάρτης ήταν κάτι πολύ περισσότερο από το χρηστικό αντικείμενο που ξέρουμε σήμερα. Οπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας: «Οταν ξεκινάς να μελετάς τον χάρτη του Εμπστορφ είναι σαν να απολαμβάνεις έναν πίνακα ζωγραφικής που αναπαριστά ένα γεωγραφικό ειδύλλιο. Είναι άρτιος σε ό,τι αφορά τον σχεδιασμό του και αξιοθαύμαστος στην εκτέλεσή του, ενώ σκοπός του ουσιαστικά είναι να δημιουργήσει μια σχέση, μια επικοινωνία, ανάμεσα σε εκείνον τον κόσμο και στον μελλοντικό».
ΕΔΟΥΑΡΔ ΝΤΑΛΜΑΟΥ
Οι χάρτες που άλλαξαν τον κόσμο
Η ιστορία της χαρτογραφίας πολύ πριν το Ιντερνετ
μτφρ.: Μαρία Γουρνιεζάκη
εκδ. Κάκτος, 2023, σελ. 232
Πηγή: Μ. Ανδριωτάκης, Καθημερινή
Δεν υπάρχουν σχόλια