Ανασκαφές του Πανεπιστημίου Κύπρου στη Λαόνα-Παλαιπάφου

Λαόνα: διακρίνεται το τείχος (δεξιά/βόρια). Χατζηαπτουλλάς (αριστερά/νότια): διακρίνεται το ανάκτορο και το εργαστηριακό σύμπλεγμα με προσωρ...

Λαόνα: διακρίνεται το τείχος (δεξιά/βόρια). Χατζηαπτουλλάς (αριστερά/νότια): διακρίνεται το ανάκτορο και το εργαστηριακό σύμπλεγμα με προσωρινές οροφές προστασίας. Φωτογραφία από UAV (drone) από ανατολικά προς δυτικά.

Το Τμήμα Αρχαιοτήτων του Υφυπουργείο Πολιτισμού ανακοινώνει την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης των ετήσιων ερευνών πεδίου 2023 της Archaeological Research Unit, UCY - Ερευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας, ΠΚ του Πανεπιστήμιο Κύπρου | University Of Cyprus στην Παλαίπαφο, τις οποίες διευθύνει από το 2006 η καθηγήτρια Μαρία Ιακώβου (Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Κύπρου) στο πλαίσιο του προγράμματος ανάλυσης τοπίου «Palaepaphos Urban Landscape Project» (PULP). Φέτος, η αποστολή δραστηριοποιήθηκε αποκλειστικά στη θέση της Λαόνας (Εικ. 1). 

Εικ. 1. Ορθοφωτογραφία ανάλυσης αστικού τοπίου Αρχαίας Πάφου με κύριες θέσεις ανατολικά του ιερού της Αφροδίτης.

Μετά την ολοκλήρωση της γεωμορφολογικής μελέτης και τη δημοσίευση των πορισμάτων που αφορούν στην ανέγερση του τύμβου Λαόνας, ο οποίος αποτέλεσε το επίκεντρο των ερευνών για μια δεκαετία (2012–2022), η φετινή έρευνα ήταν εξολοκλήρου αφιερωμένη στην ανασκαφή της μνημειακής φρουριακής εγκατάστασης της Κυπρο-Κλασικής περιόδου (5ος–4ος αι. π.Χ.) που εντοπίστηκε θαμμένη κάτω από τον τύμβο (Εικ. 2).

Εικ. 2. Τμήμα της ανατολικής πλευράς του τείχους (ύψος 3μ.) στο οποίο παρέμειναν εκτεθειμένοι οι πλίνθοι της εσωτερικής όψης μετά την απώλεια των αργών λίθων που επείχαν θέση προστατευτικής κάλυψης. 

Στη διάρκεια 4 βδομάδων έντονης ανασκαφικής δραστηριότητας στην οποία συμμετείχαν, εκτός από τα τακτικά μέλη της αποστολής, προπτυχιακοί φοιτητές του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου στο πλαίσιο πρακτικής εκπαίδευσης, μεταδιδακτορικοί ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Σιένας UNISTRASI με τον καθηγητή τους Δρ Jacopo Tabolli, o οποίος είχε και την ευθύνη διαχείρισης των εργασιών πεδίου, και μεταπτυχιακοί φοιτητές από το Πανεπιστήμιο Κρήτης με την καθηγήτριά τους Δρ Άρτεμη Καρναβά, αφαιρέθηκαν στρώματα του τύμβου που άπτονται της εσωτερικής όψης του μνημείου, ώστε να αναδυθεί και να αναδειχθεί το οχυρό σε ύψος περίπου 3 μέτρων (Εικ. 3). 

Εικ. 3. Σωζόμενη λίθινη κάλυψη εσωτερικών πλίνθων τείχους.

Σκοπός αυτής της επέμβασης, η οποία εκθέτει σε φυσικούς κινδύνους το ψηλότερο τμήμα του οχυρού, ήταν η ψηφιακή αποτύπωση του μνημείου, η οποία επιτεύχθηκε  στη διάρκεια της 5ης βδομάδας εργασιών από το Πολυτεχνείο του Μιλάνου, στο πλαίσιο του προγράμματος INSIGHT (Ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτεί το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη). Οι άμεσες ανάγκες προστασίας και συντήρησης που έχουν δημιουργηθεί, ιδιαίτερα των τριών κλιμάκων του φρουρίου και των υλικών κατασκευής τους (αργοί λίθοι και πλίνθοι) θα αντιμετωπιστούν στη διάρκεια της Β’ Φάσης το Φθινόπωρο 2023. 

Οι δυο αντικρυστές κλίμακες βρίσκονται στην ανατολική πλευρά (Εικ. 4), ενώ η τρίτη βρέθηκε 5μ. ανατολικά της κορυφής του τύμβου, και οι κατώτερες βαθμίδες της εξακολουθούν να βρίσκονται κάτω από τα στρώματα του τύμβου (Εικ. 5). 

Εικ. 4. Αντικριστές κλίμακες ανατολικής όψης τείχους.

Εικ. 5. Βόρεια κλίμακα, ανατολικά της κορυφής του τύμβου.

Με βάση την έρευνα που διεξήχθη για τον εντοπισμό της φυσικής επιφάνειας της Λαόνας (κυμαίνεται μεταξύ 105,5–107μ. από την επιφάνεια της θάλασσας) πάνω στην οποία αναγέρθηκε το οχυρό, το μέγιστο ύψος διατήρησης του μνημείου κάτω από την κορυφή του τύμβου (114μ.) αναμένεται ότι μπορεί να φτάσει τα 7 μέτρα (Εικ. 6). Τα προηγούμενα χρόνια, με βάση τη ψηφιακή διαίρεση του τύμβου σε ανασκαφικά τετράγωνα (4×4μ.), διερευνήθηκαν περί τα 500 τ.μ. από τα φερτά και ανθρωπογενή στρώματα του τύμβου (Εικ. 7), χωρίς να προκύψει μέχρι στιγμής ένδειξη για την ύπαρξη ταφικού θαλάμου. 

Εικ. 6. Κορυφή τύμβου, όπως σώζεται σήμερα. Διακρίνεται η ‘θόλος’ που δημιουργούν τα φερτά χώματα και τα ανθρωπογενή στρώματα με τα οποία κατασκευάστηκε ο τύμβος.

Εικ. 7. Κάτοψη Λαόνας με τα ψηφιακά τετράγωνα που καθοδηγούν τη μέθοδο διερεύνησης.

Αν και η προς τα δυτικά πορεία του οχυρού εξακολουθεί να μην είναι ορατή, το μήκος του ορατού τμήματος του τείχους της Λαόνας ξεπέρασε φέτος τα 135μ. Στη βόρεια πλευρά διερευνήθηκε η κατασκευή του τείχους στην επικλινή επιφάνεια και επιβεβαιώθηκε ότι είναι εξ ολοκλήρου κτιστή. Σε μεγάλο κατεργασμένο λίθο της εξωτερικής βάσης του οχυρού αναγνωρίστηκε από την Άρτεμη Καρναβά το συλλαβόγραμμα ‘Ε’, που μάλλον αντιπροσωπεύει το αρχικό του ονόματος του λιθοξόου (Εικ. 8α–β). 

Εικ. 8α–β. Βόρεια εξωτερική όψη - επικλινής κατασκευή.  Κατεργασμένος λίθος με αρχικά λιθοξόου (συλλαβικό Ε) απόδοση Άρτεμης Καρναβα

Προς νότο, η ανασκαφή προσέθεσε ένα ακόμη τμήμα του τείχους μήκους 35μ., το οποίο είναι κτισμένο με εντυπωσιακούς κατεργασμένους αλλά επαναχρησιμοποιημένους λίθους (Εικ. 9α–β). Σε αυτή τη νότια προέκταση, που διατηρείται σε ύψος μόλις 1–1,5μ., η κατασκευή του τείχους υλοποιείται με τρεις παράλληλες σειρές από μεγάλους ομοιόμορφους πλίνθους (κατασκευασμένους σε μήτρα), τοποθετημένους ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική λιθοδομή (Εικ. 10). 

Εικ. 9α–β. Η νότια προέκταση του οχυρού με κατεργασμένους λίθους (εξωτερική όψη).

Εικ. 10. Νότιο προέκταση τείχους Λαόνας που προχωρεί προς το ανατολικό τείχος του ανακτόρου στο Χατζηαπτουλλά.

Η προς νότο ανάπτυξη του μνημειακού αμυντικού συγκροτήματος της Λαόνας, αν και διακόπτεται βίαια (λόγω εκτεταμένης διάβρωσης που προκλήθηκε από μηχανικές επεμβάσεις ισοπέδωσης γεωργικών τεμαχίων), έχει μειώσει την απόσταση από το οροπέδιο Χατζηαπτουλλά στα 30μ. και προβλέπεται ότι θα συνδεθεί με το τείχος που προστατεύει την ανατολική πλευρά του ανακτόρου στο Χατζηαπτουλλά (Εικ. 11). Αν η προσεχής ανασκαφική περίοδος (2024), επιβεβαιώσει αυτή την πρόβλεψη, η Λαόνα και ο Χατζηαπτουλλάς θα αποτελούν ενιαίο τμήμα της ακρόπολης της Αρχαίας Πάφου. Υπενθυμίζεται ότι στο Χατζηαπτουλλά, η αποστολή του Πανεπιστημίου Κύπρου εντόπισε και ανέσκαψε εκτεταμένο εργαστηριακό σύμπλεγμα που άπτεται της δυτικής όψης του ανακτόρου. 

Εικ. 11. Νότιο τμήμα τείχους με 3 παράλληλες σειρές πλίνθων ανάμεσα στη λιθοδομή.

Τα Κούκλια-Παλαιπάφου διαθέτουν σήμερα το εκτενέστερο και μνημειακότερο βασιλικό-διοικητικό τοπίο της Κυπρο-Κλασικής περιόδου. Η ολοκλήρωση της απαλλοτρίωσης των τεμαχίων ανάμεσα στη Λαόνα και το Χατζηαπτουλλά επιτρέπει στο Τμήμα Αρχαιοτήτων να προσβλέπει στη δημιουργία ενός προστατευμένου αρχαιολογικού χώρου. 

Εικ. 12. Λαόνα: διακρίνεται το τείχος (δεξιά/βόρια). Χατζηαπτουλλάς (αριστερά/νότια): διακρίνεται το ανάκτορο και το εργαστηριακό σύμπλεγμα με προσωρινές οροφές προστασίας. Φωτογραφία από UAV (drone) από ανατολικά προς δυτικά.

Το Πανεπιστήμιο Κύπρου επιθυμεί να ευχαριστήσει θερμά το Κοινοτικό Συμβούλιο Κουκλιών για την εξαιρετικά σημαντική προσφορά της στη σίτιση της φετινής αποστολής, καθώς επίσης, και την Ασφαλιστική Εταιρεία ΤΡΑΣΤ για την ασφάλιση των φοιτητών και βασικών στελεχών του προγράμματος πεδίου Παλαιπάφου.

Πηγή: Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου