Ποτίδαια Χαλκιδικής: Ο άγνωστος ζωγράφος που έθαψε την αθανασία στο μάρμαρο πριν από 23 αιώνες

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης] Ένας σπουδαίος ζωγράφος εργάστηκε πάνω στο μάρμαρο των νεκρικών κλινών και ...

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Ένας σπουδαίος ζωγράφος εργάστηκε πάνω στο μάρμαρο των νεκρικών κλινών και απέδωσε σκηνές από την καθημερινή ζωή, τη μυθολογία, την τέχνη του 4ου π.Χ. αιώνα. Ο αείμνηστος αρχαιολόγος, Κώστας Σισμανίδης, έφερε στο φως ένα εντυπωσιακό εύρημα από τα σπλάχνα της μακεδονικής γης.

Ο Βάκχος, ένας γέρος Σιληνός κι ένας φτερωτός έρωτας, με ζωγραφιστές ταινίες, λιοντάρια, πάνθηρες και ημίγυμνες γυναίκες με λάγνο βλέμμα ξαπλωμένες σε ανάκλιντρα μπροστά σε ανδρικές μορφές που τις θαυμάζουν. Ζωγραφικές παραστάσεις εξαιρετικές τεχνοτροπίας που έρχονται από το 300 π.Χ. ανακαλύφθηκαν σε έναν μικρό μακεδονικό τάφο στην Ποτίδαια, περίπου 4 χλμ. νότια του ομώνυμου οικισμού της Χαλκιδικής. 

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Η ανασκαφή του τάφου, στα μέσα της δεκαετίας του 1980 από τον αείμνηστο, σπουδαίο αρχαιολόγο, Κώστα Σισμανίδη, ο οποίος έφυγε από τη ζωή τον Σεπτέμβριο, σε ηλικία 71 χρόνων, έδειξε πως ο τάφος είχε συληθεί πριν από χρόνια, ωστόσο οι αρχαιοκάπηλοι άφησαν στο εσωτερικό του ένα χάλκινο επίχρυσο στεφάνι με πήλινα έντομα και καρπούς μυρτιάς, δύο αλάβαστρα (σ.σ. αγγεία μεταφοράς και φύλαξης ακριβών αρωματικών ελαίων), ένα πήλινο ειδώλιο και αγγεία. Το σημαντικότερο, όμως, εύρημα ήταν δύο ζωγραφισμένες μαρμάρινες κλίνες - που σήμερα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Ήταν τοποθετημένες σε ορθή μεταξύ τους γωνία μέσα στο μνημείο, και επάνω τους βρέθηκαν τα οστά δύο νεκρών. Στα πόδια των κρεβατιών αποδίδονται με έντονο κόκκινο χρώμα έλικες, ανθέμια και άλλα φυτικά μοτίβα, ενώ η κύρια διακόσμηση της πρόσοψής τους διατάσσεται σε τρεις παράλληλες ζώνες.

«Ο ζωγράφος του τάφου της Ποτίδαιας ήταν αναμφίβολα μεγάλος καλλιτέχνης, που δούλευε με την ίδια άνεση και ταχύτητα τόσο τα περιγράμματα των μορφών, όσο και τα χρώματα με τις διαβαθμίσεις τους. Πολύ σημαντικό, ακόμη, είναι ότι γνώριζε καλά την τέχνη της προοπτικής, των συνιζήσεων και των φωτοσκιάσεων», αναφέρει στη μελέτη του τάφου, ύψους 4,25 μ. και πλάτους 3,80 μ. ο Κώστας Σισμανίδης. Η πρόσοψη του τάφου είναι απλή, δωρικού ρυθμού με δύο παραστάδες στα άκρα και αέτωμα στην κορυφή, ενώ τρεις τεράστιοι ογκόλιθοι έφραζαν την είσοδο εξωτερικά και εσωτερικά υπήρχε δίφυλλη πώρινη θύρα. 

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Οι ζωγραφισμένες μαρμάρινες κλίνες 

Μήκους 2 μέτρων η καθεμιά οι δύο κλίνες ήταν τοποθετημένες σε ορθή γωνία. Οι προσόψεις τους είναι από λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο, ενώ το υπόλοιπο τμήμα τους, παραγεμισμένο με λίγες πέτρες και πατημένο χώμα, καλύφθηκε με πώρινες πλάκες επιχρισμένες με λευκό κονίαμα για να θυμίζουν μάρμαρο. Σύμφωνα μάλιστα με ανασκαφικές ενδείξεις η κατεργασία τους είχε γίνει επί τόπου.

Οι κλίνες ξεχωρίζουν για τη ζωγραφική τους διακόσμηση που παραπέμπει στα ξύλινα έπιπλα ιδίως με τη χρήση στο φόντο αραιού καστανοκίτρινου χρώματος για την απόδοση των ποδιών και των οριζόντιων δοκών του σκελετού. Στα πόδια αποδίδονται με καστανό και κόκκινο χρώμα διακοσμητικά μοτίβα, που μιμούνται τα ανάλογα ξύλινα έπιπλα: έλικες, ανθέμια, αβακωτό κόσμημα, φύλλα άκανθας και γοργόνεια, ενώ στις κυκλικές κοιλότητες θα τοποθετούνταν γυάλινοι οφθαλμοί. 

Ο ζωγραφικός διάκοσμος εντυπωσιάζει για την πιστή απόδοση των μορφών και την προσεχτική επιλογή των χρωμάτων. 

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Στην πρώτη ζώνη εικονίζεται διονυσιακή σκηνή μέσα σε υπαίθριο ιερό. Ανάμεσα σε πεσσούς, κρήνες και κίονες αναπαύονται μισοξαπλωμένες σε βράχους έξι ημίγυμνες γυναικείες και ανδρικές μορφές συνοδευόμενες από ζώα: η Αφροδίτη δίπλα σε χήνα με ορθάνοιχτα φτερά, μια μαινάδα με πάνθηρα, ένας Παπποσιληνός με κόκκινες μπότες και ρυτό στο χέρι, ένα νεαρό ελάφι μπροστά σε δέντρο, ο Διόνυσος κρατώντας θύρσο και δίπλα του, πάνω σε βάθρο, αρχαϊστικό άγαλμα, πιθανόν της θεάς Άρτεμης, η Αριάδνη με πάνθηρα και ένας όρθιος Έρωτας, στον τύπο του Ηρακλή, που κρατά ρόπαλο. Οι μορφές αποδίδονται κυρίως με καστανόχρωμο περίγραμμα, και διάφορες λεπτομέρειες με κόκκινο, ιώδες, γαλάζιο και κίτρινο χρώμα, ενώ κατά τόπους διαπιστώθηκε χρήση του αιγυπτιακού μπλε. Ανάμεσα στα διακοσμητικά μοτίβα διακρίνονται φυτικά κοσμήματα και στο κέντρο της αριστερής κλίνης ένα κίτρινο εξάκτινο αστέρι σε ορθογώνιο πλαίσιο. Η σύνθεση εννοείται μέσα σε υπαίθριο ιερό τέμενος, που δηλώνεται με βωμούς, κρήνες, ένα δενδρύλλιο και ένα άγαλμα της θεάς Άρτεμης. 

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Στη δεύτερη ζώνη αποδίδονται, πάνω σε κόκκινο βάθος, με εγχάρακτο περίγραμμα και πλούσια χρήση διαβαθμισμένων χρωμάτων και φωτοσκιάσεων που προσδίδουν τρισδιάστατη εντύπωση, πέντε ζεύγη γρυπών να κατασπαράσσουν ελάφια σε βραχώδες τοπίο. Εντύπωση προκαλεί η διαφορετική τεχνοτροπική απόδοση αυτής της ζώνης, που επιχειρεί με τη χρήση πολλών και έντονων χρωμάτων να μιμηθεί ανάγλυφα έργα της εποχής.

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Στην τρίτη οριζόντια ζώνη με σχεδιαστικό περίγραμμα και φειδωλή χρήση χρωμάτων, εικονίζονται ζευγάρια ζώων έτοιμα να επιτεθούν το ένα στο άλλο (λιοντάρια, ταύροι, πάνθηρας, μυθικό φτερωτό ζώο και αγριόχοιρος) δίπλα σε φυτικά κοσμήματα και μεγάλους μεταλλικούς κρατήρες. 

Τέλος, στην κατώτερη ζώνη παριστάνονται, σαν να ήταν τοποθετημένα κάτω ή μπροστά από τις κλίνες, δύο επιμήκη υποπόδια στο χρώμα του ξύλου και σε μαύρο βάθος.

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Το όνομα του σπουδαίου ζωγράφου παραμένει άγνωστο, είναι βέβαιο ωστόσο πως ο καλλιτέχνης είχε μελετήσει τους μακεδονικούς τάφους και τα μνημειακά πρότυπα, που ήταν διάσπαρτα τον 4ο π.Χ. αιώνα στη γη της Μακεδονίας. Η συμμετρία στην απόδοση των θεμάτων, η λιτότητα της παλέτας, η οργάνωση της επιφάνειας σε ζωγραφικές ζώνες, η εκφραστικότητα των σωμάτων τόσο για τους ανθρώπους, όσο και για τα ζώα, έδωσαν ένα εκπληκτικό αποτέλεσμα, μοναδικό για τη ζωγραφική της εποχής, που ισορροπεί ανάμεσα στη ράθυμη γαλήνη και την ορμητική ζωτικότητα.

Ποτίδαια: Ένα ισχυρό εμπορικό κέντρο, ένα καλά εξοπλισμένο ναυπηγείο της αρχαιότητας

Η Ποτίδαια ιδρύθηκε γύρω στο 600 π.Χ. από Κορίνθιους αποίκους με οικιστή τον Ευαγόρα, γιο του Περίανδρου και ήταν η πρώτη πόλη της Χαλκιδικής από την οποία πήρε ενισχύσεις ο Ξέρξης. Ήταν ήδη από την ίδρυσή της μια ακμάζουσα εμπορική πόλη που μάλιστα έκοβε δικά της νομίσματα κι είχε ένα λαμπρό ιερό του Ποσειδώνα έξω από τα τείχη. Διατηρούσε στενές εμπορικές σχέσεις τόσο με τη μητρόπολη Κόρινθο, όσο και με την Αθήνα και ο Παυσανίας αναφέρει πως στο ιερό των Δελφών υπήρχε θησαυρός (σ.σ. ένα μικρό κτίσμα με προσφορές) ανάθημα των Ποτιδαιατών. Μετά την ήττα του Ξέρξη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.Χ. η Ποτίδαια επαναστάτησε εναντίον των Περσών, ο εχθρός κύκλωσε την πόλη και σαν από θαύμα υψώθηκαν τεράστια κύματα και έπνιξαν τους Πέρσες. Το 432-431 π.Χ. από την Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία αποτέλεσε μία από τις αφορμές του Πελοποννησιακού Πολέμου και ακολούθησαν αλλεπάλληλες καταλήψεις από τους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες μέχρι την ερήμωσή της το 356 π.Χ. από τον Φίλιππο Β’.

[Credit: Yπουργείο Πολιτισμού/Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης]

Το 316/315 π.Χ. ο Κάσσανδρος, αποφάσισε να χτίσει στη θέση της Ποτίδαιας την Κασσάνδρεια, η οποία εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα -οικονομικό, διοικητικό, εμπορικό- της εποχής, λόγω και του λιμανιού που τη συνέδεε με τη νότια Ελλάδα. Η ίδρυση της Κασσάνδρειας ήρθε ως αποτέλεσμα της φιλόδοξης προσωπικής στρατηγικής του Κάσσανδρου να προβάλλει και να εδραιώσει την κυριαρχία του και σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται τόσο η ίδρυση της Θεσσαλονίκης όσο και η αναμόρφωση της Πέλλας και του Δίου. Είναι χαρακτηριστικό πως ήταν αυτός που κατοχύρωσε το μονοπώλιο της εξαγωγής του μενδαίου οίνου μέσα σε νέου τύπου αμφορείς που ήταν έργα του γλύπτη Λύσιππου και έφεραν τη σφραγίδα της Κασσανδρείας. Αυτό ενίσχυσε ιδιαίτερα το εμπόριο της Μακεδονίας και έκανε το λιμάνι της Κασσανδρείας γνωστό σε όλο τον τότε γνωστό ελλαδικό χώρο για τον επιπλέον λόγο ότι διέθετε ισχυρά ναυπηγεία.  

Η Ποτίδαια άνθισε όλη την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους ωστόσο η πόλη είχε συρρικνωθεί σημαντικά και αναπτύχθηκε κυρίως προς την πλευρά του Θερμαϊκού κόλπου, σύμφωνα με τη μελέτη της αείμνηστης Ιουλίας Βοτοκοπούλου.   

Οι κλίνες του μακεδονικού τάφου της Ποτίδαιας, με αριθμό ευρετηρίου ΜΘ 9747, εκτίθενται στη μόνιμη έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, «Στη Μακεδονία από τον 7ο αιώνα π.Χ. έως την ύστερη αρχαιότητα».

Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria