Χτένες: Μικρή αρχαιολογική ιστορία ενός απλού καθημερινού αντικειμένου

Ένα από τα ελάχιστα αντικείμενα που πρακτικά δεν έχουν αλλάξει μορφή σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού είναι...

Ένα από τα ελάχιστα αντικείμενα που πρακτικά δεν έχουν αλλάξει μορφή σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η απλή και ταπεινή χτένα των μαλλιών, ο αρχαιοελληνικός κτείς (του κτενός, υποκορ. κτένιον) (λατιν. pecten).

Αυτή η απλή διαπίστωση ερμηνεύεται από το προφανές: ότι δηλαδή δεν υπάρχει κανείς απολύτως λόγος να αλλάξει η επιτυχημένη μορφή ενός χρηστικού αντικειμένου. Οι αρχαιότερες χτένες χρονολογούνται την 5η χιλιετία π.Χ. στη Μεσοποταμία, οι νεότερες βρίσκονται στο μπάνιο σας ή στην τσάντα σας και πιθανότατα τις χρησιμοποιήσατε σήμερα το πρωί.  

Η μόνη ουσιαστική διαφοροποίηση που παρατηρείται στην τυπολογία της χτένας είναι το αν πρόκειται για μονή ή διπλή χτένα, αν δηλαδή έχει δόντια μόνο στη μία πλευρά της λαβής ή και στις δύο. Διαφοροποίηση επίσης υπάρχει και ως προς το υλικό κατασκευής που κατά κανόνα είναι κάποια σκληρή ανθεκτική ύλη όπως το ξύλο, το οστό και το μέταλλο. Δεν αναφέρομαι βέβαια εδώ σε άλλα είδη κτενιών που χρησιμοποιούνταν ως εργαλεία, π.χ. η τσουγγράνα του κηπουρού, το κτένι του αργαλειού, το κτένι με τα αραιά δόντια για το διαχωρισμό του λιναριού και του καλαμποκιού, για το ξάσιμο του μαλλιού (γναφικός κτεις) κλπ.   

Το προσεκτικό χτένισμα των μαλλιών υπήρξε από τις σημαντικότερες φροντίδες του αρχαίου, όπως και του σύγχρονου ανθρώπου, τόσο για λόγους υγιεινής (αφαίρεση παρασίτων και βρωμιάς), όσο και για λόγους καλλωπισμού - τόσο από γυναίκες όσο και από άνδρες. Για τους αρχαίους Έλληνες ειδικά, αυτή η φροντίδα υπήρξε διαχρονικά σημαντική: θυμηθείτε τους καρηκομόοντες Αχαιούς του Όμήρου, σκεφτείτε τις περίτεχνες κομμώσεις ανδρών και γυναικών που γνωρίζουμε από την εικονογραφία. Αντίθετα, τα ατημέλητα μαλλιά ήταν δείγμα αρρώστιας και κοινωνικής έκπτωσης, όπως βλέπουμε π.χ. στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, όταν ο Πολυνείκης βρίσκει στενοχωρημένος τον πατέρα του να έχει «κόμη δι᾽ αὔρας ἀκτένιστον».   

Ο Ηρόδοτος περιγράφει ένα πολύ χαρακτηριστικό στιγμιότυπο (VII.208): όταν ο Ξέρξης είχε εισβάλει στην Ελλάδα και κατέβαινε να αντιμετωπίσει τους Έλληνες στις Θερμοπύλες, έστειλε έναν ιππέα να κατασκοπεύσει το αντίπαλο στρατόπεδο. Εκείνη τη στιγμή έξω από αυτό βρίσκονταν οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής τον Λεωνίδα κι ο κατάσκοπος εντυπωσιάστηκε («εθώμαζε») βλέποντας τους άνδρες να γυμνάζονται και να χτενίζονται («τας κόμας κτενιζομένους»). Όταν ο κατάσκοπος επέστρεψε στον Ξέρξη και αφηγήθηκε όσα είδε, ο βασιλιάς των Περσών δεν τον πίστεψε και ρώτησε επ'αυτού τον Δημάρατο, ο οποίος του επιβεβαίωσε ότι πράγματι αυτό ήταν το έθιμό τους «ἐπεὰν μέλλωσι κινδυνεύειν τῇ ψυχῇ, τότε τὰς κεφαλὰς κοσμέονται».   

Θα έλεγε κανείς ότι ένα καθημερινό χρηστικό αντικείμενο δεν έχει πολλά περιθώρια για διακόσμηση. Μέγα λάθος: τα δόντια βέβαια δεν διακοσμούνται, αλλά η λαβή της χτένας έδωσε την ευκαιρία σε αριστοτέχνες δημιουργούς να πλάσουν αντικείμενα εξαιρετικής τέχνης. Κάποια από τα χτένια άλλωστε χρησίμευαν στο να στερεώνουν στη θέση τους τα μαλλιά μιας περίτεχνης κόμμωσης. Όπως είναι λογικό, όλοι, άνδρες και γυναίκες, ήθελαν να έχουν ένα όμορφο ιδιαίτερο χτένι κι έτσι η ποικιλομορφία στη διακόσμησή τους είναι εξαιρετικά εντυπωσιακή. Υπάρχουν επίσης κάποιες περιπτώσεις όπου το κτένι φαίνεται ότι είχε τελετουργικό ή συμβολικό ρόλο και σε αυτά τα πολύ ενδιαφέροντα παραδείγματα η διακόσμηση έχει έναν ρόλο απολύτως κομβικό.   

Από το μεγάλο πλήθος των χτενών που μας είναι γνωστές από την αρχαιότητα με μεγάλη δυσκολία διάλεξα τις δέκα που σας δείχνω σήμερα.

Ετρουσκική χτένα από ελεφαντόδοντο. Η λαβή διακοσμείται
με δύο αντωπά λιοντάρια και γεωμετρικά θέματα. 6ος αι. π.Χ, Walters Art Museum.

Αιγυπτιακή χτένα από ελεφαντόδοντο, προδυναστικής περιόδου (περ. 3200 π.Χ.). Σπασμένα τα δόντια, διακρίνεται μόνον η αρχή τους. Η μεγάλη λαβή διακοσμείται και στις δύο πλευρές με σειρές ζώων: ελέφαντες που πατούν επάνω σε φίδια, ύαινες, βοοειδή, υδρόβια πτηνά. Πρόκειται μάλλον για τελετουργικό αντικείμενο. Metropolitan Museum of Art. 

Η ελεφάντινη χτένα της Modestina. Σπάνιο εύρημα ρωμαϊκής περιόδου πιθανόν από τάφο γυναίκας. Η κτένα φέρει σκαλισμένο περίτεχνα το όνομα της ιδιοκτήτριάς της και μια δεύτερη δυσανάγνωστη λέξη, ίσως ένα ανορθόγραφο vale (χαίρε) ή τα αρχικά κάποιας έκφρασης, οπότε το μήνυμα είναι κρυπτικό. 3ος-4ος αι. μ.Χ. Βρετανικό Μουσείο. 

Κτένα της περιόδου των Viking από κέρατο ελαφιού με τη θήκη της. 9ος-10ος αι.
από το York της Βρετανίας. Βρετανικό Μουσείο.

Αιγυπτιακή χτένα από ξύλο, από τάφο του Νέου Βασιλείου (1550-1458 π.Χ.). Έχει τρεις καμπύλες στην τομή της λαβής για να εφαρμόζει καλά στο χέρι. Διατηρείται σε άψογη κατάσταση και ίσως δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ, αλλά τοποθετήθηκε απευθείας ως κτέρισμα στην ταφή. Metropolitan Museum of Art.

Απλή ελεφάντινη κτένα, υστεροκυπριακής περιόδου από τάφο της Έγκωμης, τα δόντια σφηνοειδή σε τομή. 1340-1050 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο.

Αιγυπτιακή ελεφάντινη χτένα. Βρέθηκε μέσα σε ένα ξύλινο κιβωτίδιο με πώμα και εσωτερικά χωρίσματα που περιείχε είδη προσωπικής φροντίδας. Προέρχεται από τον τάφο του Ani στην Αίγυπτο που περιείχε και τον καλύτερα σωζόμενο πάπυρο που καταγράφει την αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών. Το κιβωτίδιο έχει διαστάσεις περίπου 35 επί 35 εκατ. κι εκτός από την χτένα, περιείχε και μια ελεφάντινη περόνη, ένα μικρό πήλινο αγγείο, δύο αγγεία από ασβεστίτη, ένα κομμάτι ελαφρόπετρα, μια ρηχή χάλκινη φιάλη, ένα ζευγάρι δερμάτινα σανδάλια, τρία πώματα αγγείων από φυτικές ίνες, ένα καλαμένιο σκεύος που περιείχε kohl (μαύρη βαφή ματιών) καθώς κι ένα μικρό στέλεχος για την εφαρμογή της. 13ος αι. π.Χ., Βρετανικό Μουσείο.

Ελεφάντινο χτένι μυκηναϊκής περιόδου από τάφο στα Σπάτα (13ος αι. π.Χ.). Διακοσμείται και στις δύο όψεις της λαβής με καθιστές σφίγγες σε δύο σειρές και έναν κεντρικό ρόδακα επάνω. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (φωτογραφία από το αρχείο της ΔΕΑΜ). 

Οστέινο χτένι από τον τάφο 5, τον λεγόμενο «τάφο του Έκτορα» στην Όρια της Ιταλίας (1ος αι. μ.Χ.). Η λαβή του χτενιού διακοσμείται με μια εξαιρετικά δυναμική παράσταση: ο Αχιλλέας τρέχει με το άρμα του σέρνοντας πίσω τον νεκρό του Έκτορα. Είναι εύλογη υπόθεση ότι ο Αχιλλέας ήταν το ηρωικό πρότυπο του ιδιοκτήτη της χτένας αυτής. Εθνικό Μουσείο του Τάραντα.

Η χρυσή ελληνική χτένα ενός Σκύθη βασιλιά. Ένα αντικείμενο υψηλής τέχνης, που ήταν προφανώς έργο έλληνα τεχνίτη και προοριζόταν για έναν Σκύθη μονάρχη. Η όλη μορφή του αντικειμένου θυμίζει πρόσοψη αρχαίου ελληνικού ναού: τα δεκαεννέα δόντια μοιάζουν με πυκνή κιονοστοιχία, μεσολαβεί σαν επιστύλιο η ζώνη με τα πέντε καθιστά λιοντάρια, και η τριγωνική σύνθεση θυμίζει αέτωμα που εικονίζει μια δυναμική πολεμική σκηνή με έναν έφιππο άνδρα και δύο πεζούς. Το αντικείμενο προέρχεται από τον τύμβο Solokha και χρονολογείται τον ύστερο 5ο-πρώιμο 4ο αι. π.Χ. και πιστεύεται ότι ίσως ανήκε σε έναν ελληνόφιλο Σκύθη βασιλιά που σκοτώθηκε από τα αδέλφια του. Κρατικό Μουσείο του Ερμιτάζ.

Αναδημοσίευση: Β. Πλιάτσικα, LiFO