Αναζητώντας τις ρίζες του κόμικ στην αρχαιότητα

Σκηνή από το grafic novel των Jennifer A. Rea και Liz Clarke, Perpetua’s Journey: Faith, Gender, and Power in the Roman Empire (2017) που...

Σκηνή από το grafic novel των Jennifer A. Rea και Liz Clarke, Perpetua’s Journey: Faith, Gender, and Power in the Roman Empire (2017) που εκδίδεται από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις της Οξφόρδης.

Απ' ό,τι φαίνεται οι αρχαίοι ημών πρόγονοι απολάμβαναν όσο κι εμείς την αφήγηση ιστοριών με εικόνες.

Τα εικονογραφηγήματα, ή graphic novels όπως είναι ευρύτερα γνωστά, αποτελούν εδώ και πάρα πολλά χρόνια ένα πολύ ισχυρό μέσο, αν κάποιος θέλει να απευθυνθεί στην μάζα. Οι ιστορίες που έχουν ειπωθεί μέσα από την τέχνη και τα τεχνουργήματα των αρχαίων έχουν αγγίξει πολύ περισσότερους ανθρώπους απ' ό,τι οι αρχαίοι συγγραφείς, ωστόσο ποτέ δεν αντιμετωπίστηκαν με τον σεβασμό που αποδίδεται στον Θουκυδίδη ή τον Βιργίλιο.   

Αυτό προκύπτει εν μέρει από την πεποίθηση ότι ο γραπτός λόγος και ο εγγραμματισμός είναι τα δύο στοιχεία που φανερώνουν την εκλέπτυνση του πολιτισμού. Ωστόσο, το να διευρύνουμε την έννοια του εγγραμματισμού προκειμένου να συμπεριλαμβάνει και μία οπτική εκδοχή του λεξιλογίου, προάγει τα κόμικ, τα εικονογραφηγήματα και άλλες μορφές αφηγηματικής τέχνης και μας επιτρέπει να «διαβάσουμε» τον αρχαίο κόσμο πολύ πιο επιτυχώς.

Η αρχική προέλευση των κόμικ και των graphic novels είναι ασαφής και αλλάζει σύμφωνα με το πώς ακριβώς ορίζει κανείς το μέσον. Η ετυμολογία του όρου προκύπτει από τη χρήση κωμικών σχεδίων που εισήχθησαν στις αμερικανικές εφημερίδες στα τέλη του 19ου αιώνα. Ωστόσο, αν θεωρήσουμε πως τα κόμικ είναι μία σειρά εικονογραφημένων πλαισίων των οποίων η αλληλουχία σχηματίζει μια οπτική αφήγηση, τότε η γέννηση τους τοποθετείται χρονικά κάπου στις σπηλαιογραφίες της παλαιολοθικής Γαλλίας.

Σελίδα από τον Codex Purpureus Rossanensis,
ευαγγέλιο με εικονογραφήσεις (6ος αι.)

Πρόσφατη έρευνα σχετικά με την χρήση των γραφιστικών αφηγήσεων του αρχαίου κόσμου αποκάλυψε την αξία τους για τους απλούς ανθρώπους της αρχαιότητας στην περιοχή της Μεσογείου, η οποία θυμίζει την εκτίμηση που τρέφουν οι σύγχρονοί μας για τα έργα αυτά. Ο George Kovacs, καθηγητής Αρχαίων Ελληνικών και Ρωμαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Trent, έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα που αφορούν τη χρήση γραφικών τεχνών στην αφήγηση κατά την αρχαιότητα. Τονίζει πως παρότι συχνά αυτού του είδους τα έργα θεωρούνται κατώτερα των επικών ποιημάτων ή της ιστορικής πρόζας, ωστόσο ήταν απαραίτητα για την δημιουργία περίπλοκων αφηγήσεων που υποκαθιστούσαν τον αλφαβητισμό.    

Ο κόσμος της αρχαίας Μεσογείου βασιζόταν στην προφορική και εικονογραφική επικοινωνία, δηλαδή σε έναν συνδυασμό ομιλίας, σχεδίων και γραφής, ο οποίος αποτελούσε αρκετά πιο αποτελεσματική μορφή επικοινωνίας απ' ό,τι η γραφή. Κατά την αρχαιότητα υπολογίζεται πως μόνο το 10% με 15% του πληθυσμού ήταν εγγράμματο. Παρόλ' αυτά ο εγγραμματισμός εκφράζεται στο πλαίσιο ενός ευρέως φάσματος και μπορεί να συμπληρωθεί από εικόνες.    

Ο Peter Keegan, ειδικός στα αρχαία γκραφίτι, σημειώνει πως το αν κάποιος είναι εγγράμματος αφορά μία συνέχεια και όχι μία μεμονωμένη δεξιότητα που είτε έχει, είτε δεν έχει κανείς. Το γεγονός αυτό αποκαλύπτεται και από τα εκτενή κειμενικά και εικονογραφικά γκραφίτι που επιζούν από την αρχαιότητα. 

Η «Πλάκα των Εργαστίνων» (447-432 π.Χ.) απεικονίζει έξι Εργαστίνες, τις νεαρές που είχαν ως καθήκον να υφάνουν το πέπλο της θεάς Αθηνάς για την πομπή των Παναθηναίων. Η πλάκα σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι.

Ίσως η προτίμηση και η επιμονή μας στον αλφαβητικό εγγραμματισμό να οφείλεται εν μέρει στην πεποίθησή μας πως πρόκειται για μια στενογραφία του ίδιου του πολιτισμού μας.    

Η αφηγηματική τέχνη στην αρχαιότητα διέθετε μια δομή παρόμοια με εκείνη που συναντούμε στα σύγχρονα κόμικ. Όπως ακριβώς οι καλλιτέχνες σήμερα χρησιμοποιούν τη διάταξη των τετραγωνιδίων ώστε να δομήσουν και να πλαισιώσουν τις ιστορίες τους, έτσι και οι αρχαίοι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν καταχωρήσεις, αρχιτεκτονικά στοιχεία και άλλα οπτικά όρια προκειμένου να οριοθετήσουν κάποιες σκηνές ή να τοποθετήσουν χωρικά και να εξελίξουν χρονικά μία ιστορία.  

Το «Λάβαρο της Ουρ» χρονολογείται στα 2.600 π.Χ. και προέρχεται από την πόλη της Ουρ που τοποθετείται στο σημερινό Ιράκ. Το μυστηριώδες αυτό ξύλινο κουτί αφηγείται μία συνεχόμενη ιστορία γευμάτων και στρατιωτικών εκστρατειών που εκτυλίσσονται σε τρεις διακριτές ζώνες με ένθετη ψηφιδωτή διακόσμηση από όστρακο, lapis lazuli και ερυθρό λίθο. Με παρόμοιο τρόπο οι τοιχογραφίες στους ναούς και τα ταφικά μνημεία της Αρχαίας Αιγύπτου αναμιγνύουν συχνά ιερογλυφικά και γραφικές απεικονίσεις προκειμένου να εξιστορήσουν τα πεπραγμένα των Φαραώ. 

Το Λάβαρο της Ουρ, 2.600 π.Χ.

Στην αρχαία Ελλάδα, οι καλλιτέχνες συχνά χρησιμοποιούσαν τις ζωφόρους των ναών και τα αγγεία για να απεικονίσουν θρησκευτικές τελετές, στρατιωτικούς θριάμβους ή ιστορίες από την μυθολογία. Η ζωφόρος του Παρθενώνα για παράδειγμα αναπαριστά την πομπή των Παναθηναίων. Στη ζωφόρο απεικονίζονται οι προσκυνητές που κινούνται προς τον Παρθενώνα. Σε κεραμικά αγγεία βρίσκουμε επίσης συχνά απεικονίσεις σημαντικών προφορικών επών ή μυθολογικών επιτευγμάτων, όπως οι άθλοι του Ηρακλή και σκηνές από τον Τρωικό Πόλεμο, και αν τοποθετηθούν σε μία συγκεκριμένη σειρά μπορούν να εξιστορήσουν σχεδόν το σύνολο του μύθου.

Πολλές από αυτές τις γραφιστικές αφηγήσεις που έχουν επιζήσει ως σήμερα είχαν χρηματοδοτηθεί από το κράτος ή τον ανώτατο άρχοντα, ηγεμόνα της πόλης και ουσιαστικά αποτελούσαν την προπαγάνδα της εποχής. Οι εκλεπτυσμένες σκηνές που χαράχθηκαν στις Στήλες του Τραϊανού και του Μάρκου Αυρηλίου στην Ρώμη είχαν ως σκοπό να μεταφέρουν το αφήγημα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων για τον ιμπεριαλισμό και τον πόλεμο, αλλά επίσης αναπαριστούσαν την καθημερινή ζωή των στρατιωτών στις εσχατιές της αυτοκρατορίας.   

Υπήρξε όμως και αφηγηματική τέχνη που προερχόταν όχι από την άρχουσα τάξη αλλά τον απλό λαό. Η Πομπηία και το Ερκουλάνουμ μας παρέχουν απτές αποδείξεις ότι ο μέσος άνθρωπος χρησιμοποιούσε εικονογραφηγήματα στο σπίτι, στο αμφιθέατρο και σε μέρη όπως τα εστιατόρια ή χώρους οινοποσίας. Μια σειρά νωπογραφιών και γκραφίτι σε ταβέρνα της Πομπηίας αφηγούνται μια διασκεδαστική ιστορία με θαμώνες που έπαιζαν ζάρια και έπιναν.    

Εκτός από τις νωπογραφίες και τις τοιχογραφίες, οι περίτεχνες μαρμάρινες σαρκοφάγοι αφηγούνταν γνωστές ιστορίες ή εξιστορούσαν τον βίο των τεθνεώτων αναμιγνύοντάς τον με τις ιστορίες των ηρώων. Με την επέλαση του Χριστιανισμού οι θρησκευτικές ιστορίες που συνόδευαν τη νέα θρησκεία έγιναν εξίσου σημαντικές και χρειάστηκε να ειπωθούν επίσης σε μια πλατιά μάζα ανθρώπων που δεν ήταν λόγιοι.

Νωπογραφία από ένα αναψυκτήριο στην Via di Mercurio στην Πομπηία απεικονίζει διασκεδαστικές σκηνές.

Στους «Βίους των Ηγουμένων» ο Σεβάσμιος Βέδας σημείωσε πως ένας Αγγλοσάξονας του 7ου αιώνα ονόματι Βενέδικτος Μπίσκοπ στη Νορθούμπρια αναμείγνυε σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη προκειμένου να δείξει πώς συνδέονταν. Μια εικόνα του Ισαάκ να κουβαλάει ξύλο για τη θυσία του γιου του ακολουθείται από μία εικόνα του Χριστού που κουβαλάει τον σταυρό του. Οι ζωγραφιές αυτές ήταν σημαντικές προκειμένου να εξηγηθεί στους νέους προσήλυτους της Αγγλίας το πώς οι παλαιότερες εβραϊκές ιστορίες συμπλήρωναν τις νεότερες χριστιανικές εντός του συστήματος της χριστιανικής πίστης.   

Ίσως ένας άλλος λόγος που τα εικονογραφηγήματα και τα κόμικ έχουν την φήμη χαμηλότερης ποιότητος λογοτεχνίας οφείλεται στο ότι είναι δημοκρατικότερα μέσα από πλευράς προσβασιμότητας. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρόκειται για εγγενώς απλοϊκά έργα. Τον πρώιμο Μεσαίωνα η αφηγηματική τέχνη εξακολουθούσε να επιτρέπει στους ανθρώπους να αποκτούν πρόσβαση σε νέες και παλιές ιστορίες, ενώ συχνά παρουσίαζε τις ιστορίες μαρτύρων και αγίων, πολλοί εκ των οποίων ήταν σκλάβοι ή και γυναίκες, δηλαδή πρόσωπα που σπάνια θα αποτελούσαν τους ήρωες ενός λόγιου έργου.   

Ο περίφημος Κρύσταλλος του Λοθάριου αφηγείται την ιστορία της Σουζάνα, την οποία παρενοχλούσαν και εκβίαζαν ηδονοβλεψίες και κανείς δεν την πίστευε ώσπου ένας νεαρός ονόματι Δανιήλ την υπερασπίστηκε.   

Υπάρχουν άπειρα άλλα παραδείγματα αφηγηματικής τέχνης που απευθυνόταν στον απλό λαό: τα εικονογραφημένα χειρόγραφα του Μεσαίωνα, οι ταπισερί και άλλα χειροτεχνήματα συνδύαζαν τη γραφή με την εικόνα. Είναι όμως άξιο λόγου πως πλέον οι Κλασικοί «μεταγράφονται» σε graphic novels για να προσεγγίσουν παρόμοιο κοινό και ξανά η γραφή και η εικόνα χρησιμοποιούνται για να μας μεταφέρουν τις ιστορίες της αρχαιότητας.

«Δημοκρατία», το grafic novel του Αλέκου Παπαδάτου,
Αβραάμ Κάουα και Annie di Donna.

Βιβλία όπως το Classics and Comics έχουν πλέον καταστήσει πιο σαφές το ότι ήδη από την δεκαετία του 1940 τα κόμικ αναφέρονταν πολύ συχνά στην αρχαία ελληνική μυθολογία και χρησιμοποιούσαν κλασικές φιγούρες της αρχαιότητας όπως ο Ιούλιος Καίσαρας. Ωστόσο η σύγχρονη τάση στα graphic novels έχει επιτρέψει να ειπωθούν κάποιες κλασικές ιστορίες που προκύπτουν από ιστορικά γεγονότα μέσα από αυτό το λογοτεχνικό μέσο. Κάποιες εκδοχές ήταν εξόχως ανακριβείς αλλά άλλες κατόρθωσαν να αναπαράξουν μια πιο πιστή εικόνα.

Μπορεί οι περισσότεροι μελετητές της αρχαίας Ελλάδας να ανατριχιάζουν στο άκουσμά του, αλλά η σειρά του Φρανκ Μίλερ 300 αφηγείται το ιστορικό γεγονός της Μάχης των Θερμοπυλών που έλαβε χώρα το 280 π.Χ. Η απεικόνιση του Μίλερ ήταν σε μεγάλο βαθμό ανακριβής. Επέλεξε να αγνοήσει τελείως την συμμετοχή των ειλώτων και παρουσίασε τους Πέρσες μέσα από ένα ξενοφοβικό πρίσμα. Πλέον όμως οι λόγιοι έχουν αρχίσει να προσφέρουν τα φώτα και τις γνώσεις τους στον χώρο των εικονογραφηγημάτων και έτσι η ιστορική ακρίβεια έχει αυξηθεί σημαντικά.   

Πλέον έχει αναγνωριστεί και η διδακτική αξία των graphic novels. Η σειρά Εποχή του Χαλκού χρησιμοποιεί τα ομηρικά έπη για να οπτικοποιήσει τα γεγονότα του Τρωικού Πολέμου για ένα νέο κοινό. Άλλοι έχουν ασχοληθεί με την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο. Το 2015, το εικονογραφήγημα Democracy των Αλέκου Παπαδάτου, Αβραάμ Κάουα και Annie di Donna εξιστόρησε τα πολιτικά τεκταινόμενα στην Αθήνα το 490 π.Χ. στις αρχές των συρράξεων με τους Πέρσες.

Ο Κρύσταλλος του Λοθάριου (855-869 μ.Χ.) είναι τεχνούργημα της Καρολιγγιανής Αυτοκρατορίας και αφηγείται την ιστορία της Σουζάνα, όπως αυτή εξιστορείται στο Βιβλίο του Δανιήλ. Το κρύσταλλο ανήκει στην συλλογή του Βρετανικού Μουσείου. 

Η σειρά κόμικ Three αποπειράθηκε και κατόρθωσε να διορθώσει την κατάφωρη πλαστογράφηση της ιστορίας εξιστορώντας την εξέγερση των ειλώτων στην Σπάρτη το 364 π.Χ. και την ήττα της Σπάρτης από την Θήβα.   

Πολλές από αυτές τις ιστορίες επιλέγουν να αφηγηθούν τα γεγονότα από την οπτική καθημερινών ανδρών και γυναικών που ζούσαν τότε. Οι μελετητές της αρχαιότητας παρέχουν την εμπειρογνωμοσύνη τους στους καλλιτέχνες κι αυτοί με την σειρά τους εμπνέουν τους αναγνώστες τους να μάθουν περισσότερα για την αρχαιότητα και ίσως ακόμα να αναζητήσουν τα πρωτότυπα κείμενα του Ομήρου και του Ηροδότου.     

Όπως και στο παρελθόν τα σημερινά graphic novels αφηγούνται και θρησκευτικές ιστορίες. Η πλούσια εικονογράφηση του Τομ Γκολντ στον Γολιάθ παρουσιάζει την γνωστή ιστορία από την πλευρά του Γολιάθ. Επιπλέον, η πρόσφατη έκδοση του εικονογραφηγήματος Perpetua's Journey εξιστορεί την ιστορία της μάρτυρος Περπέτουα που δολοφονήθηκε στο αμφιθέατρο της Καρχηδόνας το 203 π.Χ. μαζί με την σκλάβα της Φελίσιτας και πολλούς ακόμα χριστιανούς.   

Η Oxford University Press, ένας από τους πιο διακεκριμένους πανεπιστημιακούς εκδοτικούς οίκους, επέλεξε να τυπώσει την ιστορία όπως την έγραψε η Τζένιφερ Ρία, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, και την εικονογράφησε η Λιζ Κλαρκ, ως μέρος μιας νέας σειράς graphic novels όπου χρησιμοποιούν και αρχαία κείμενα ώστε να κάνουν την ιστορία πιο ζωντανή.

Σκηνή από την ταπισερί του Μπαγιέ.

Μπορεί τα εικονογραφηγήματα και τα κόμικ που εστιάζουν στην αρχαιότητα να φαντάζουν ως νέο και επαναστατικό είδος στις πανεπιστημιακές εκδόσεις, αλλά ο συνδυασμός λόγου και εικόνας δεν θα ξένιζε τους κατοίκους της λεκάνης της Μεσογείου κατά την αρχαιότητα. Αυτές οι εικονογραφημένες ιστορίες είναι εντυπωσιακές και συγκρατούν το ενδιαφέρον ενός νέου, νεότερου και ευρύτερου αναγνωστικού κοινού.    

Ωστόσο αν η τάση αυτή δεν υποχωρήσει η ιντελιγκέντσια θα πρέπει να αναγνωρίσει την αξία των graphic novels και των κόμικ και να τα θεωρήσει ισάξια των άλλων λογοτεχνικών ειδών όπως η ποίηση, η μυθοπλασία και η ιστορική πρόζα, υπέρμαχοι των οποίων είναι εδώ και χρόνια οι πανεπιστημιακοί. 

Πηγή: LiFO