Στη ΜΕΘ οι ναοί του πολιτισμού

Μοιάζουν μακρινές οι μέρες που τα μουσεία ήταν γεμάτα επισκέπτες. Άραγε μπορούν να επιστρέψουν στην κανονικότητα; Η πανδημία προκάλεσε τεράσ...

Μοιάζουν μακρινές οι μέρες που τα μουσεία ήταν γεμάτα επισκέπτες. Άραγε μπορούν να επιστρέψουν στην κανονικότητα;

Η πανδημία προκάλεσε τεράστια προβλήματα στα μουσεία όλου του κόσμου – Κάποια κινδυνεύουν ακόμη και με λουκέτο.

Το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) χρόνια τώρα ασχολείται με τα προβλήματα των μουσείων, την ανάπτυξη του κλάδου μουσειολογίας, την παράνομη διακίνηση των πολιτιστικών αγαθών, την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στις περιπτώσεις ένοπλης σύρραξης, αλλά και τις φυσικές καταστροφές που πληθαίνουν χρόνο με τον χρόνο στον πλανήτη. O τελευταίος εχθρός ήταν η κλιματική αλλαγή. Κανείς δεν φανταζόταν ότι ο καινούργιος θα ήταν ένας ιός. 

Το lockdown εξαιτίας της COVID-19 διέκοψε τις δραστηριότητες των μουσείων, προκάλεσε τεράστια απώλεια εσόδων από τα εισιτήρια, τα πωλητήρια και τα καφέ, σκορπίζοντας ανασφάλεια στην κοινότητά τους. Παράλληλα, έδειξε ότι πρέπει να επιταχύνουν τη μετάβασή τους στην ψηφιακή εποχή. Η αλήθεια είναι ότι και την περίοδο της καραντίνας στήριξαν το κοινό (και της Ελλάδας) που έμεινε σπίτι, αύξησαν τις υπηρεσίες τους και μας έκαναν να περιηγηθούμε εικονικά (VR) εκθέσεις κυρίως μεγάλων μουσείων του εξωτερικού, να ψάξουμε προσεκτικά τα φτωχικά στην πλειονότητά τους σάιτ των δικών μας μουσείων.

Στο δεύτερο πια κύμα της πανδημίας που διανύουμε, τα μουσεία είναι πάλι κλειστά και κάποια εκπέμπουν SOS γιατί διακυβεύεται το μέλλον τους. Αραγε μπορούν να επιστρέψουν στην κανονικότητα; 

«Ζούμε μια νέα πραγματικότητα για την οποία θα συζητήσουμε όταν καταλαγιάσει η πανδημία. Τότε θα μετρήσουμε τις απώλειες», λέει στην «Κ» η επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού και πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM), Τέτη Χατζηνικολάου. Λέει ακόμη ότι οι σοβαρές συνέπειες της πανδημίας μάς υποχρεώνουν να σκεφθούμε διαφορετικά τη λειτουργία των μουσείων στο άμεσο, αλλά και στο απώτερο μέλλον. «Είναι κοινή διαπίστωση ότι το μουσείο του αύριο δεν θα είναι το ίδιο με εκείνο του χθες. Η ψηφιακή στροφή είναι γεγονός, εντούτοις η ισορροπία μεταξύ πραγματικού και ψηφιακού είναι το ζητούμενο και εμείς τώρα πρέπει να αναζητήσουμε το κατάλληλο μείγμα μεταξύ άυλου και υλικού κόσμου». 

Η κ. Χατζηνικολάου επισημαίνει ότι τα μουσεία έχασαν μεγάλο μέρος από το κοινό τους –όπως προκύπτει από την παγκόσμια έρευνα του ICOM–, και πρέπει να το ξανακερδίσουν, συζητώντας τα προβλήματα του σήμερα, με δράσεις που αφορούν την καθημερινότητα. Πιστεύει ότι η πανδημία δεν είναι η μοναδική πρόκληση, ότι η κλιματική αλλαγή και οι φυσικές καταστροφές, οι ένοπλες συρράξεις, η δημογραφική έκρηξη, οι μεταναστευτικές ροές, η διατροφική ανεπάρκεια, «είναι παγκόσμιες προκλήσεις που απαιτούν αποτελεσματικές λύσεις. Στο πλαίσιο αυτό τα μουσεία καλούνται και πάλι να επαναπροσδιορίσουν τον κοινωνικό τους ρόλο». 

Ψηφιακές ξεναγήσεις στο Σμιθσόνιαν Μουσείο Φυσικής Ιστορίας.

Επιπλέον, «η ψηφιακή καταγραφή και διαχείριση των συλλογών, η ευαισθητοποίηση των πολιτών, η συνεχής επιμόρφωση και η ανάπτυξη δεξιοτήτων, η ανταλλαγή απόψεων και η συνεργασία με τους διεθνείς οργανισμούς, η κατάρτιση σχεδίων έκτακτης ανάγκης και η προσαρμογή τους σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, η ενεργειακή αναβάθμιση των μουσείων, η ενδυνάμωση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, σε συνδυασμό πάντοτε με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι ζητήματα που πρέπει να απασχολήσουν άμεσα τη μουσειακή κοινότητα. Είναι προφανές ότι για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών είναι αναγκαία η διεπιστημονική συνεργασία σε όλους τους τομείς».

Δυστυχώς, τα στοιχεία της πρώτης έρευνας του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM) –τώρα διεξάγεται νέα– που πραγματοποιήθηκε από τις 7/4 έως τις 7/5 σε 107 χώρες σε πέντε ηπείρους, με 1.600 απαντήσεις, για το πώς επηρέασε η πανδημία τον πολιτιστικό τομέα, είναι απαισιόδοξα. Στο lockdown η πλειονότητα του προσωπικού στο 84% των μουσείων εργάστηκε εκ περιτροπής. Σχεδόν όλα τα μουσεία μείωσαν τις δράσεις, ενώ αυξήθηκε η ψηφιακή τους δραστηριότητα. Οι ερωτηθέντες απάντησαν ότι σχεδόν το ένα τρίτο θα συρρικνωθεί και περισσότερα από ένα στα δέκα μουσεία μπορεί να υποχρεωθεί να κλείσει μόνιμα. Στις αφρικανικές, ασιατικές και αραβικές χώρες το 24%, το 27% και το 39% αντίστοιχα απάντησαν ότι φοβούνται το κλείσιμο των μουσείων, σε σύγκριση με μόνο το 12%, στη Λατινική Αμερική και Καραϊβική, το 10% στη Βόρεια Αμερική και το 8% στην Ευρώπη.

Σε άλλη έρευνα που πραγματοποίησε το Δίκτυο των Ευρωπαϊκών Οργανισμών Μουσείων (ΝΕΜΟ) στο πρώτο απαγορευτικό, τονίστηκε η ανάγκη «να διαθέσουν οι κυβερνήσεις επειγόντως κονδύλια» για το μέλλον των μουσείων. Ενώ αναμένονται τα αποτελέσματα της δεύτερης έρευνας του δικτύου, η πρώτη κατέγραψε μείωση εσόδων ύψους 75%-80% στα μουσεία της Ευρώπης και σε κάποια μεγάλα απώλειες 100.000 έως και 600.000 ευρώ την εβδομάδα.

Στην εποχή του εικονικού   

Η νέα κρίση προκάλεσε πολλές διαδικτυακές συναντήσεις για τις συνέπειες του υποχρεωτικού κλεισίματος στην κοινότητα των μουσείων. Σε κάποιες περιπτώσεις υπήρξε προβληματισμός για την υπερπληθώρα των online επισκέψεων και ότι αυτές δεν μπορεί να υποκαταστήσουν τη φυσική παρουσία του κοινού. Η πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του ICOM, Τ. Χατζηνικολάου, θυμίζει ότι φέτος για πρώτη φορά η Διεθνής Ημέρα Μουσείων στις 18 Μαΐου γιορτάστηκε ψηφιακά, και ότι μόλις πέρυσι Διεθνής Επιστημονική Διημερίδα στο Μουσείο Ακρόπολης συζητούσε το θέμα «Στην εποχή του εικονικού: τα ευρωπαϊκά μουσεία ανταποκρίνονται στην ψηφιακή πρόκληση». Στις 14 Νοεμβρίου με πρωτοβουλία του ICOM Γερμανίας (σε συνεργασία των Εθνικών Επιτροπών Ελλάδος και Κύπρου), πραγματοποιήθηκε η συνάντηση που επρόκειτο να γίνει στην Αθήνα, με θέμα τα μουσεία σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Επίσης σοβαρό θέμα.

Η φτωχή διαδικτυακή παρουσία είναι ο κανόνας στη χώρα μας 

Ενδιαφέρουσα ήταν η έρευνα που παρουσίασε στη συνάντηση του ICOM η Νάσια Χουρμουζιάδη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Μουσειολογίας στο τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, για τη διαδικτυακή εικόνα των ελληνικών μουσείων  στο υποχρεωτικό κλείσιμο. Συγκεκριμένα, 272 μουσεία βρίσκουμε στο επίσημο σάιτ του υπουργείου Πολιτισμού, δημόσια και ιδιωτικά, αν και υπάρχουν και κάποια ιδιωτικά που δεν έχουν ενταχθεί στον κατάλογο. Όπως λέει στην «Κ», «εξετάσαμε τη διαδικτυακή εικόνα τους. Αν θεωρήσει κανείς ότι το σάιτ ενός μουσείου είναι η έδρα του στον χώρο του Διαδικτύου, καταγράψαμε τις αναρτήσεις και τις δραστηριότητες που πρόβαλε στο lockdown, τι πρόσφερε ειδικότερα και τι γενικότερα στους επισκέπτες του. Δυστυχώς, τα αποτελέσματα είναι πολύ αρνητικά. Στα ελληνικά μουσεία η ύπαρξη ενός website δεν είναι κανόνας, αφορά ένα μικρό ποσοστό. Τα περισσότερα μουσεία στεγάζονται στο πόρταλ του υπουργείου Πολιτισμού, τον “Οδυσσέα”, με μία αντίληψη Διαδικτύου ξεπερασμένη. Επομένως, αν μιλάμε για οποιοδήποτε πολυμεσικό υλικό, οποιασδήποτε μορφής ή για κάποια άμεση επικοινωνία και αλληλεπίδραση, πρέπει να εξετάσουμε website τα οποία έγιναν με πρωτοβουλία του κάθε μουσείου. Αυτό δεν αποτελεί πολιτική του υπουργείου. Ήταν κάτι γνωστό, αλλά τώρα καταμετρήθηκε. 

Τμήμα του Μουσείου Τέχνης του Κλίβελαντ.

»Η πρωτοβουλία κάθε μουσείου εξαρτάται από τον προϊστάμενο και την ομάδα που έχει. Συνήθως η δημιουργία ενός website εντάσσεται σε κάποιο χρηματοδοτικό πλαίσιο (ΕΣΠΑ) και δεν είναι αποτέλεσμα  συγκεκριμένης πολιτικής. Η διαφορά ανάμεσα στην ψηφιακή έδρα και τη φυσική έδρα, είναι ότι ενώ έχουμε αποδεχθεί (κακώς βέβαια) την αντίληψη φτιάχνω ένα μουσείο και για 40 χρόνια δεν κουνιέται φύλλο, στο Διαδίκτυο αν ακολουθήσεις αυτή τη λογική το πρόβλημα γίνεται τερατώδες».  

Η κ. Χουρμουζιάδη υποστηρίζει ότι η πλειονότητα των ελληνικών μουσείων προσφέρει πρακτικές οδηγίες και λίγα δίνουν επιπλέον πληροφορίες. «Σε πολλές περιπτώσεις κάνουν το site κράχτη, για παροχή πρακτικών πληροφοριών ή προώθησης μιας εκδήλωσης. Δεν υπάρχει η αντίληψη ότι η επίσκεψη στο ψηφιακό μουσείο μπορεί να έχει αυτάρκεια και να είναι ξεχωριστή εμπειρία, τόσο για αυτούς που βρίσκονται μακριά όσο και για εκείνους που είναι κοντά. Πρέπει να υπάρχει το δικαίωμα της επιλογής και να αντιμετωπίσουμε το ψηφιακό ως κάτι που μπορεί να προσφέρει ουσιώδη εμπειρία».

Στο εξωτερικό μουσεία όπως το πρωτοπόρο Λούβρο, έχουν πολιτική χρόνων στα ψηφιακά προγράμματα και υποδομή, ενώ στην Ελλάδα υπάρχει έλλειψη στρατηγικής. «Για αυτό στην κρίση φάνηκε αμέσως το κενό. Κυρίως ανέβηκαν ανακοινώσεις όπως “Καλή αντάμωση όταν τελειώσει το lockdown”, και άλλα σχετικά. Από τα 272 μουσεία, αυτά που είχαν να ανακοινώσουν κάτι περισσότερο, ήταν μόλις 10! Τα μεγάλα μουσεία όπως της Ακρόπολης, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου διαπιστώνουμε με συναδέλφους της Πληροφορικής ότι υπάρχει τεράστια πρόοδος όσον αφορά τα προσφερόμενα εργαλεία και ελάχιστη όσον αφορά τη μελέτη του τι να τα κάνουμε, ποια και γιατί τα θέλουμε. Πρέπει να δούμε τα ποιοτικά στοιχεία που θέλουμε να κυνηγήσουμε μέσα στο ψηφιακό περιβάλλον».

Την ίδια ώρα κατά την οποία η ψηφιακή δραστηριότητα των ελληνικών μουσείων μοιάζει φτωχή και αμήχανη, μεγάλοι μουσειακοί οργανισμοί όπως το Μπενάκη πραγματοποιούν ηλεκτρονική δημοπρασία έργων και αντικειμένων για την εξεύρεση πόρων. Το lockdown το τετράμηνο Μαρτίου – Ιουνίου και τώρα του Νοεμβρίου προκαλεί οικονομική ασφυξία στα μουσεία, ενώ παραμένει θολό πότε θα γίνει η επανεκκίνησή τους.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή