Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στην Κύθνο - Μέρος 1ο

Μέριχας. Το λιμάνι της Κύθνου Αυτή την εβδομάδα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων μας ξεναγεί στο νησί της Κύθνου. Η Ιστορία του νησιού Κύθνος,...

Μέριχας. Το λιμάνι της Κύθνου

Αυτή την εβδομάδα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων μας ξεναγεί στο νησί της Κύθνου.

Η Ιστορία του νησιού

Κύθνος, νῆσος πρὸς τῇ Δρυόπιδι τῶν Κυκλάδων, ἀπὸ Κύθνου κτίσαντος. ἐκαλεῖτο δὲ καὶ Ὀφίουσα καὶ Δρυοπίς. ὁ νησιώτης Κύθνιος. καὶ Κύθνιος τυρὸς καὶ Κυδίας ὁ ζωγράφος.

Στέφανος Βυζάντιος

Η Κύθνος είναι νησί των δυτικών Κυκλάδων. Το τοπίο της είναι ημιορεινό, με χαμηλούς λόφους. Στην ενδοχώρα η εύφορη κοιλάδα της Μεσαριάς αποτελεί το πεδινότερο τμήμα της.  Εύφορη γη για καλλιέργεια προσφέρουν ακόμα οι μικρές παράκτιες πεδιάδες  πάνω από τους πολυάριθμους μικρούς όρμους (92 στον αριθμό), που αποτελούν και ασφαλή φυσικά λιμάνια. 

Αρχαίες θέσεις Κύθνου

Η Κύθνος στις Κυκλάδες

Οι δύο βασικοί οικισμοί της, η Χώρα και η Δρυοπίδα, βρίσκονται στην ενδοχώρα ενώ υπάρχουν και οι μικρότεροι παραθαλάσσιοι οικισμοί όπως ο Μέριχας (λιμάνι), τα Λουτρά, η Κανάλα, κ.α. Πρόκειται για ένα νησί με ήπια ανάπτυξη που έχει διατηρήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου του. 

Εκτός από τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία υπάρχουν στο νησί παλιά βιομηχανικά κτήρια από την νεώτερη μεταλλευτική δραστηριότητα, οικότοποι, χώροι με γεωλογικό ενδιαφέρον (σπήλαιο καταφύκι, θερμές πηγές) παραδοσιακοί οικισμοί, θρησκευτικά μνημεία, ξωκλήσια,  και ένα ιδιαίτερα δυναμικό αγροτικό τοπίο με αναβαθμίδες, ξερολιθιές, πετρόκτιστα κελιά (αγροικίες), αλώνια και εκτεταμένο δίκτυο μονοπατιών. 

Όλα τα παραπάνω ευνοούν την ανάπτυξη εναλλακτικών και θεματικών μορφών τουρισμού στον οποίο έχει αρχίσει να προσανατολίζεται τα τελευταία χρόνια το νησί.

Εργαστήριο κεραμικής στη Χώρα Κύθνου

Kythnos 1528 BORDONE, Benedetto

Kythnos 1658 BOSCHINI, Marco

Οι κάτοικοι ωστόσο δεν ασχολούνται μονάχα  με τον τουρισμό αλλά εξακολουθούν να παράγουν ως μελισσοκόμοι, γεωργοί, και κτηνοτρόφοι, μεταποιώντας τα προϊόντα τους (κρασί, τυρί, μέλι), έχοντας μάλιστα συνείδηση της παράδοσης που εμπεριέχουν αυτές οι δραστηριότητες. Το περίφημο «Θερμιώτικο τυρί» ήταν φημισμένο και στην αρχαιότητα όπως και η μελισσοκομία. 

Από γεωλογική άποψη η Κύθνος, όπως και όλες οι Κυκλάδες, ανήκει στην Αττικοκυκλαδική Μάζα. Στο νησί υπάρχει ποικιλομορφία πετρωμάτων κυρίως μεταμορφωμένων ενώ κυριαρχούν διάφοροι τύποι σχιστόλιθου. Όπως σε όλα τα νησιά των δυτικών Κυκλάδων,  έντονη είναι η παρουσία μεταλλευμάτων (κυρίως σίδηρου και χαλκού). 

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο οποίος μας παραδίδει τον ιδρυτικό μύθο για το νησί (Ηρόδοτος VIII, 46) οι Δρύοπες μετανάστευσαν από την Εύβοια στην Κύθνο κατά το τέλος της εποχής του Χαλκού (δηλ. προς το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής, στο τέλος της 2ης χιλιετίας π. Χ) και ήταν οι πρώτοι που το κατοίκησαν. 

Δρυοπίδα

Ο λόφος με το ξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη πάνω από το Σιμουσί

Λουτρά. Σκάλα φορτοεκφόρτωσης μεταλλευμάτων

Το όνομά του το νησί και η πόλη το οφείλει (κατά τον  Στέφανο Βυζάντιο)  στον Κύθνο, τον ηγέτη των Δρυόπων. Στους Βυζαντινούς χρόνους επικράτησε το όνομα Θερμιά από τις θερμές πηγές στην περιοχή των Λουτρών. Οι πηγές  έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην  αρχαιότητα. Από τους  περιηγητές του 18ου αιώνα υπάρχουν μαρτυρίες  για την ύπαρξη στην περιοχή  λουτρικών εγκαταστάσεων, πήλινου αγωγού, δεξαμενής, καθώς και τάφων. Οι υπόλοιπες αρχαιότητες στις οποίες αναφέρονται oι χαρτογράφοι (13ος – 17ος  αιών.) και οι περιηγητές του  18ου κυρίως αιώνα περιορίζονται στο  Βρυόκαστρο ή Ρηγόκαστρο, στο Μεσαιωνικό κάστρο της Ωριάς, στον Κάστελλα, στον πύργο στη θέση Πύργος (Μεσαριά), σε μια θολωτή κατασκευή στη θέση Θόλος στην Αγία Ειρήνη και στα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται ενσωματωμένα στην τοιχοδομία της Εκκλησίας  της Θεοτόκου.

Η αρχαιότερη ανασκαφικά τεκμηριωμένη κατοίκηση της Κύθνου ανάγεται στη Μεσολιθική εποχή. Η ανασκαφή του μεσολιθικού Μαρουλά (9η χιλιετία π.Χ ), προσέφερε πολλά νέα στοιχεία στη μελέτη της προϊστορίας του Αιγαίου. Επιπλέον αποτελεί τον πρώτο μεσολιθικό υπαίθριο χώρο κατοίκησης στον Ελλαδικό χώρο.

Eκτός από τον Μαρουλά και άλλες προϊστορικές θέσεις (μεσολιθικές, νεολιθικές και εποχής χαλκού) έχουν εντοπισθεί σε διάφορες περιοχές του νησιού.

Κολώνα . Αγροτική εγκατάσταση με πήλινες παραδοσιακές κυψέλες

Σωροί. Ξερολιθιά

Το σπήλαιο «Καταφύκι» στη Δρυοπίδα

Η φυσιογνωμία της Κύθνου από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. όμως και εξής  καθορίζεται από την παρουσία μεταλλευμάτων. Έχουν ερευνηθεί πρωτοκυκλαδικές θέσεις εξόρυξης ή εκκαμίνευσης χαλκού (Άσπρα Κελιά, Πέτρα, Πούντα, Σιδερή, Παλιόπυργος/Άσπρα Σπίτια, Σκουριές, Λεύκες) και κοντά σ΄ αυτές έχουν εντοπισθεί  μικρές εγκαταστάσεις της εποχής του χαλκού (πρωτοκυκλαδική περίοδος).

Επιφανειακή κεραμική της Μέσης και Ύστερης εποχής του χαλκού επίσης, έχει βρεθεί σε λόφο ανάμεσα στην Άγια Ειρήνη και το Αρκούδι, στο Κάστρο της Ωριάς, στο Στεφάνι του Γερώνυμου.

Παραδοσιακό κελί (αγροικία) στο Βρυόκαστρο

Το κάστρο της Ωριάς

Ο αρχαίος πύργος στη θέση «Πύργος»

Μαρουλάς. Θέση μεσολιθικής εγκατάστασης

Η αρχαία πόλη της Κύθνου (Βρυόκαστρο) /αεροφωτογραφία: Κώστας Ξενικάκης.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους (10o αι. π.Χ. - 6o/7o αι. μ.Χ )  αναπτύσσεται η ομώνυμη αρχαία πόλη στο σημερινό Βρυόκαστρο που αποτελεί τον πιο εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο του νησιού. Ωστόσο υπήρχαν κι άλλοι σημαντικοί οικισμοί κατά τους  ιστορικούς χρόνους,  όπως η πρώιμη οχυρωμένη ακρόπολη του Κάστελλα, πύργοι και αγροικίες που συνδέονταν με τη μεταλλουργία και τη γεωργία. 

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων