Η τουαλέτα των αρχαίων

Ρωμαϊκό αποχωρητήριο που κατασκευάστηκε από πέτρα γύρω στο 124 μ.Χ., σε τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Βρετάνης. Ιστορίες μπόχας και τρόμου...

Ρωμαϊκό αποχωρητήριο που κατασκευάστηκε από πέτρα γύρω στο 124 μ.Χ., σε τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Βρετάνης.

Ιστορίες μπόχας και τρόμου από τις ιδιωτικές τουαλέτες των Μινωιτών ως τις κοινόχρηστες τουαλέτες στην αρχαία Αθήνα και την αρχαία Ρώμη.

Η πρώτη φορά που πρόσεξα πόσο εξελιγμένα ήταν τα υδραυλικά συστήματα στην αρχαία Ρώμη ήταν στη Βίλα Ρομάνα ντελ Καζάλε, έξω από την Πιάτσα Αρμερίνα της Σικελίας.

Στο πολυτελές κτίριο του 4ου αιώνα, εκτός από το περίτεχνο ψηφιδωτό και μαρμαροθετημένο δάπεδο, που εκτείνεται σε περισσότερα από 3.500 τετραγωνικά μέτρα, με υποδαπέδια συστήματα θέρμανσης και ψύξης, μαγειρεία με φούρνους και ψησταριές και απίστευτα χλιδάτες αίθουσες υποδοχής των ξένων και σάλες για συμπόσια, υπάρχουν και τουαλέτες που θυμίζουν αρκετά τις σύγχρονες. Πολλές τουαλέτες. Ξεχωριστές για τους καλεσμένους, άλλες για τους δούλους, άλλες για την κυρία του σπιτιού και άλλες για τον κύριο. 

Οι τουαλέτες της βίλας του 4ου αιώνα μ.Χ. είναι πολύ πιο πρόσφατες, συγκρινόμενες με τις τουαλέτες της αρχαίας Αθήνας ή, ακόμη περισσότερο, με τις τουαλέτες των Μινωιτών της αρχαίας Κρήτης, οι οποίες ήταν αδιανόητα προηγμένες τεχνολογικά, με σύστημα καθαρισμού που έμοιαζε με τα σημερινά καζανάκια. 

Η αναφορά στον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων και στα έργα τους –που είναι όντως θαυμαστά– δεν περιλαμβάνει σχεδόν ποτέ τις συνθήκες ζωής εκείνη την εποχή, κι η εντύπωση που σχηματίζεται στους περισσότερους είναι μιας κοινωνίας που ζούσε μέσα στην μεγαλοπρέπεια, τη δημοκρατία και την ομορφιά, περιτριγυρισμένη από εντυπωσιακούς ναούς και κτίρια, χτισμένα με ακόμα πιο εντυπωσιακούς τρόπους.

Αυτό που απασχολεί, όμως, ανθρώπους όπως την αρχαιολόγο Ann Koloski-Ostrow και τη δημοσιογράφο Lina Zeldovich –οι οποίες έχουν γράψει ολόκληρα βιβλία για τις τουαλέτες των αρχαίων– είναι το πόσο θα άντεχε ένας άνθρωπος του 21ου αιώνα στις συνθήκες που επικρατούσαν σε πόλεις όπως η αρχαία Αθήνα ή η αρχαία Ρώμη.

Η Αθήνα ήταν σίγουρα όμορφη, αλλά ήταν και μια πόλη που μύριζε άσχημα – με τα σημερινά κριτήρια το πιο πιθανό είναι να βρομούσε ανυπόφορα, παρότι οι Αθηναίοι είχαν αρκετά εξελιγμένες τουαλέτες, σε σχέση με άλλους λαούς, και πολύ καλή σχέση με την καθαριότητα.

Ωστόσο, αν και υπήρχαν δημόσιες τουαλέτες και οι πολίτες μπορούσαν να κάνουν την ανάγκη τους σε συγκεκριμένους χώρους, οι συνήθειές τους σήμερα φαίνονται αηδιαστικές. Και, φυσικά, όσο πιο φτωχοί και χαμηλότερης κοινωνικής τάξης ήταν οι άνθρωποι τόσο χειρότερες συνθήκες είχαν να αντιμετωπίσουν.

Ψηφιδωτό σε αποχωρητήριο στη Βίλα Ρομάνα ντελ Καζάλε. Φωτ.: DeAgostini/Getty Images/Ideal Image

Πηγαίνοντας ακόμα πιο πίσω, την τρίτη χιλιετία π.Χ., οι Μινωίτες της αρχαίας Κρήτης (2700-1450 π.Χ.) είχαν αποχετευτικό σύστημα, τουαλέτες με λεκάνη παρόμοια με τη σημερινή και τρεχούμενο νερό και ο τρόπος που φρόντιζαν την καθαριότητά τους ήταν εκπληκτικός. Ήταν ο πρώτος λαός που χρησιμοποίησε αποχετευτικό σύστημα. Στο παλάτι της Κνωσσού υπήρχε ένα σύστημα υπόγειων σωληνώσεων από πηλό που περνούσαν από το δωμάτιο της βασίλισσας, κι εκμεταλλευόμενοι την κλίση του εδάφους ξεφορτώνονταν τα νερά της βροχής και τα νερά που χρησιμοποιούνταν για όλες τους τις ανάγκες.

Υπήρχαν επίσης κανάλια από πέτρα που ξεκινούσαν από τα πάνω επίπεδα του παλατιού και διοχέτευαν νερό σε όλο το παλάτι. Έστελναν το νερό της βροχής σε δεξαμενές και πηγάδια, αλλά ξεφορτώνονταν και τα βρόμικα νερά. Όσο μεγάλωνε ο πληθυσμός στο παλάτι, κατασκευάζονταν όλο και περισσότεροι αγωγοί και αποχετευτικοί σωλήνες, που φρόντιζαν για την υγιεινή των κατοίκων και την αποφυγή ασθενειών. 

Στο παλάτι της Κνωσσού οι αρχαιολόγοι βρήκαν και το πρώτο καζανάκι. Σωλήνες που ήταν χτισμένοι στον τοίχο του μπάνιου διοχέτευαν νερό στη λεκάνη, από μία δεξαμενή, ενώ μια τρύπα χαμηλότερα στον τοίχο επέτρεπε στα βρομόνερα να μεταφερθούν σε έναν σωλήνα που οδηγούσε στο κοντινό ποτάμι, πιθανόν στον ποταμό Καίρατο. Το μπάνιο ξεχώριζε από τον υπόλοιπο χώρο με ένα παραβάν ή έναν τοίχο με μικρό παραθυράκι. 

Παρόμοιο αποχετευτικό σύστημα, με δεξαμενές και υδραγωγεία, βρέθηκε στη Δήλο, στην οικεία των Τριτώνων. Και ο ναός των Αθηναίων περιλάμβανε ένα δημόσιο αποχωρητήριο, πισίνες και μπάνια. 

Το να κάνεις την ανάγκη σου δημόσια ήταν κάτι συνηθισμένο στην αρχαία ελληνική κουλτούρα. Υπήρχαν δημόσιες τουαλέτες για την ελίτ, καθώς το να χρησιμοποιείς το μπάνιο μπροστά στους άλλους ήταν σημάδι αριστοκρατίας. Αυτές οι τουαλέτες ήταν χτισμένες με μαρμάρινες πλάκες (για την ελίτ) ή από ασβεστόλιθο (για τους πολίτες των κατώτερων τάξεων), οι οποίες ήταν επίπεδες και είχαν μεσοδιαστήματα με τρύπες σε όλο το μήκος τους.

Στην ουσία ήταν μακριά παγκάκια χτισμένα σε ανοιχτό χώρο, πάνω από αγωγούς νερού, που μετέφεραν τα λύματα σε άλλο μέρος. Για να σκουπιστούν οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν βότσαλα ή κομμάτια από αγγεία. Για το πλύσιμο των χεριών υπήρχαν κρήνες με τρεχούμενο νερό, ή ένα ρηχό αυλάκι. Τουαλέτες έχουν βρεθεί σε γυμναστήρια της αρχαίας Ελλάδας (αρκετά καλοδιατηρημένες είναι στην αρχαία Μέσσήνη). Αυτού του είδους οι κοινόχρηστες τουαλέτες εξαπλώθηκαν παντού στην Ευρώπη και χρησιμοποιούνταν από τους γαλαζοαίματους μέχρι τον 18ο αιώνα.

Αρχαία αποχωρητήρια στην Έφεσο, Τουρκία. Φωτ.: Karen via Flickr

Ακόμα πιο πολλές λεπτομέρειες για την καθημερινή ζωή των αρχαίων Ρωμαίων αποκαλύπτουν τα ερείπια ανασκαφών στη Ρώμη της ρωμαϊκής περιόδου. Το ψηλοτάβανο κτίριο μπροστά από ένα από τα πιο χλιδάτα παλάτια της Ρώμης ήταν μέρος με πολλή κίνηση και μεγάλη βρόμα. Μέσα στην υγρή αίθουσα υπήρχε ένα παγκάκι με 50 περίπου τρύπες στο μέγεθος ενός πιάτου, το οποίο εκτεινόταν από τοίχο σε τοίχο και το πιθανότερο είναι να φιλοξενούσε τους πισινούς των χαμηλότερης κοινωνικής τάξης πολιτών της ρωμαϊκής κοινωνίας. 

Σήμερα το δωμάτιο είναι κλειστό για το κοινό, αλλά το 2014 οι αρχαιολόγοι Ann Koloski-Ostrow και Emma Jansen είχαν μια σπάνια ευκαιρία να μελετήσουν την αρχαία κοινόχρηστη τουαλέτα στον Παλατίνο λόφο – τον πιο κεντρικό από τους επτά λόφους της Ρώμης. Το ύψος της πέτρινης βάσης του πάγκου είναι 43 εκ., η απόσταση ανάμεσα στις τρύπες είναι 56 εκ. και το βάθος (η απόσταση από τον υπόνομο) στο πιο βαθύ σημείο είναι 380 εκ. Το νερό που κυλούσε με φόρα και καθάριζε τον υπόνομο πιθανότατα να προερχόταν από τα γειτονικά λουτρά.

Τα γκράφιτι που είναι σκαλισμένα έξω από την κύρια είσοδο δείχνουν ότι οι άνθρωποι περίμεναν σε μεγάλες ουρές για αρκετή ώρα, κι είχαν χρόνο να γράψουν ή να σκαλίσουν ένα μήνυμα πριν κάνουν την ανάγκη τους. Η υπόγεια θέση σε συνδυασμό με τον μονόχρωμο κόκκινο τοίχο (χωρίς καθόλου διακοσμητικά σχέδια) υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν την τουαλέτα ήταν χαμηλής τάξης ή σκλάβοι. 

Η Koloski-Ostrow από το πανεπιστήμιο Brandeis στο Waltham της Μασαχουσέτης και η Jansen, μια ανεξάρτητη αρχαιολόγος με βάση την Ολλανδία, είναι μεταξύ των αρχαιολόγων και των ειδικών στις μεταδοτικές ασθένειες που μελετούν τις χαμένες τουαλέτες της ιστορίας, από την αρχαία Μεσοποταμία μέχρι τον Μεσαίωνα, με επίκεντρο των αρχαίο ρωμαϊκό κόσμο. Η έρευνά τους αποκάλυψε πολλά στοιχεία για τη διατροφή, τις αρρώστιες και τις συνήθειες των πληθυσμών του παρελθόντος, ειδικά των χαμηλών κοινωνικών τάξεων, που συνήθως δεν γίνονται αντικείμενο μελέτης.

Από τα ευρήματά τους συμπέραναν ότι οι κάτοικοι της Ρώμης πήγαιναν στις τουαλέτες με τρόμο, εν μέρει εξαιτίας της προκατάληψης, κι επίσης λόγω των πραγματικών κινδύνων από τα ποντίκια και τα άλλα πλάσματα που ζούσαν στους υπονόμους. Παρότι η αρχαία Ρώμη ήταν διάσημη για τα περίπλοκα συστήματα ύδρευσης, οι σύγχρονες μελέτες των παλιών περιττωμάτων δείχνουν ότι οι εγκαταστάσεις υγιεινής δεν πρόσφεραν και πολλά στην υγεία των κατοίκων. 

«Οι τουαλέτες έχουν πολλά να μας πουν – πολύ περισσότερα από το πώς πήγαιναν οι άνθρωποι στην τουαλέτα», λέει ο Hendrik Dey, ένας αρχαιολόγος από το κολέγιο Χάντερ της Νέας Υόρκης. 

Ερείπια του δημόσιου αποχωρητηρίου στη Ρωμαϊκή Αγορά στην Αθήνα (1ος αιώνας μ.Χ.). Ένα κανάλι τρεχούμενου νερού γύρω από το κτίριο και κάτω από τα καθίσματα παρείχε το καζανάκι. Φωτογραφία του Giovanni Dall'Orto, 9 Νοεμβρίου 2009.

Σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών, οι πρώτες απλές τουαλέτες εφευρέθηκαν στη Μεσοποταμία στο τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. Αυτές οι τουαλέτες ήταν τρύπες με βάθος 4,5 μέτρα, παραταγμένες σε κούφιους κεραμικούς κυλίνδρους με διάμετρο περίπου ένα μέτρο. Οι χρήστες γονάτιζαν πάνω από τις τουαλέτες ή κάθονταν πάνω τους και τα περιττώματα έμεναν στους κυλίνδρους.

«Ωστόσο, αυτές οι τουαλέτες δεν ήταν και πολύ συνηθισμένες, παρότι ήταν βολικές στη χρήση, φτηνές και εύκολο να εγκατασταθούν», λέει η Augusta McMahon, μια αρχαιολόγος από το πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, η οποία μελέτησε τον αριθμό των τουαλετών σε μια γειτονιά και πρόσφατα κυκλοφόρησε την έρευνά της σε βιβλίο. «Ο αριθμός των σπιτιών που είχαν τουαλέτα είναι πολύ μικρός, περίπου το ένα στα πέντε, όλοι οι υπόλοιποι Μεσοποτάμιοι έκαναν την ανάγκη τους σε πήλινα γιογιό ή απλά έτρεχαν στα χωράφια». 

«Περίπου χίλια χρόνια αργότερα, οι Μινωίτες βελτίωσαν την τουαλέτα προσθέτοντας και “καζανάκι”, ένα σύστημα με νερό που ερχόταν υπό πίεση από μία δεξαμενή και ξέπλενε τα περιττώματα, στέλνοντας τα βρομόνερα στο αποχετευτικό σύστημα του παλατιού. Στη συνέχεια η τεχνολογία της τουαλέτας απογειώθηκε. Τον πρώτο αιώνα π.Χ. οι αρχαίοι Έλληνες της κλασικής και, ιδιαίτερα, της ελληνιστικής περιόδου που ακολούθησε ανέπτυξαν μεγάλης κλίμακας δημόσιες τουαλέτες –βασικά μεγάλα δωμάτια με θέσεις σε παγκάκια που συνδέονταν με ένα σύστημα αποχέτευσης– και έβαλαν τις τουαλέτες στα σπίτια των ανθρώπων της μεσαίας τάξης.

Την ίδια περίπου περίοδο οι δημόσιες τουαλέτες έγιναν ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των ρωμαϊκών έργων υποδομής, όπως και τα λουτρά», λέει η Koloski-Ostrow. «Και σχεδόν όλοι οι κάτοικοι της πόλης είχαν πρόσβαση σε ιδιωτικές τουαλέτες στα σπίτια τους. Ωστόσο, οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ελάχιστα για το πώς λειτουργούσαν αυτές οι τουαλέτες, επειδή, στη ρωμαϊκή περίοδο, κανείς δεν έγραψε για τις τουαλέτες, και όταν το έκαναν, έγραφαν σατιρικά, χωρίς ξεκάθαρο νόημα».

Η Koloski-Ostrow και η Jansen επιμένουν ότι αξίζει να πάρει κανείς το θέμα στα σοβαρά. Στο βιβλίο που έγραψαν μαζί με άλλους είκοσι αρχαιολόγους έχουν αναλύσει πάνω από εξήντα τουαλέτες διασκορπισμένες παντού στη Ρώμη, οι περισσότερες από τις οποίες δεν έχουν περιγραφεί ξανά. Ανάμεσά τους και τουαλέτες για τους φύλακες στα τείχη της πόλης και μια τουαλέτα για δύο πρόσωπα σε ένα συγκρότημα διαμερισμάτων. Αρκετά από τα ρωμαϊκά κτίρια που έχουν διασωθεί έχουν τουαλέτες.

Οι ρωμαϊκές δημόσιες τουαλέτες έμοιαζαν αρκετά με τις προγενέστερες ελληνικές: ήταν δωμάτια με ξύλινους ή πέτρινους πάγκους, με τρύπες, πάνω από έναν υπόνομο. Οι τρύπες εκτείνονταν προς τα μπρος, φτάνοντας το άνοιγμα μέχρι την άκρη, αφήνοντας στο κάτω μέρος μία σχισμή, για να μπορούν να χρησιμοποιούν το ξύλο με το σφουγγάρι και να καθαρίζονται.

Μπροστά από τις τουαλέτες, και παράλληλα με τους πάγκους, έτρεχαν αυλάκια κατά μήκος του εδάφους, όπου πιθανότατα ξέπλεναν τα σφουγγάρια στο τρεχούμενο νερό. Δεν υπήρχαν σημάδια για χωρίσματα μεταξύ των θέσεων, αλλά τα μακριά ρούχα που φορούσαν τους επέτρεπαν κάποιου είδους κάλυψη και ιδιωτικότητα. Επίσης, οι χώροι είχαν ελάχιστα και μικρά παράθυρα, σε ψηλά σημεία. 

Ένα ρωμαϊκό ψηφιδωτό του δεύτερου αιώνα δείχνει τον Γανυμήδη να δέχεται βοήθεια για την υγιεινή του από ένα πουλί. Photo courtesy the Antiochia ad Cragum Archaeological Research Project.

Οι ιδιωτικές τουαλέτες ήταν διαφορετικές. Στα σπίτια οι τουαλέτες-καρέκλες βρίσκονταν συχνά μέσα ή κοντά στην κουζίνα, για πρακτικούς λόγους, για να πετάνε εκεί και τα άχρηστα φαγητά. Αν και οι άνθρωποι ξέπλεναν τις τουαλέτες με κουβάδες με νερό, οι τουαλέτες σπανίως ήταν συνδεδεμένες με τους υπονόμους. Όταν οι τρύπες γέμιζαν, τις άδειαζαν στον κήπο ή στα χωράφια έξω απ’ την πόλη. 

Στους Ρωμαίους άρεσε να κάνουν την ανάγκη τους με άνεση. Το αν έπλεναν τα χέρια τους μετά είναι ένα ζήτημα. Ίσως βουτούσαν τα δάχτυλά τους σε έναν αμφορέα δίπλα στην πόρτα, τουλάχιστον σε κάποια μέρη της αυτοκρατορίας.

Οι υπόνομοι, παρότι ως έργα υποδομής ήταν πολύ χρήσιμοι και θεωρούνται ένα από τα επιτεύγματα του ρωμαϊκού πολιτισμού, δεν ήταν και τόσο διαδεδομένοι όσο πιστευόταν μέχρι πρόσφατα, και σίγουρα δεν ήταν και τόσο αποτελεσματικοί, συγκρινόμενοι με τη σύγχρονη μηχανική και τα σημερινά μέτρα υγιεινής. Δεν αερίζονταν, τα στερεά λύματα συσσωρεύονταν και, χωρίς ροή, η βρόμα ήταν ανυπόφορη.

Η μελέτη του αποχετευτικού συστήματος της Ρώμης έδειξε ότι πολλά κανάλια του μπλόκαραν εντελώς από λάσπη και περιττώματα μέσα σε μερικούς μήνες και χρειάζονταν συνεχές καθάρισμα, κάτι που ήταν και πολύ δύσκολο και επικίνδυνο. 

Και οι ρωμαϊκές τουαλέτες είχαν πολλές ατέλειες. Ένα βασικό πρόβλημα ήταν ότι δεν υπήρχε τρόπος να αποφύγουν τις μύγες, οι οποίες γεννούσαν μέσα στο νερό του υπονόμου και με άφθονη τροφή από τα περιττώματα πολλαπλασιάζονταν ανεξέλεγκτα, γεμίζοντας τον χώρο των δημόσιων τουαλετών και μεταφέροντας παθογόνα μικρόβια στους ανθρώπους.

Επίσης, τα παράσιτα στα έντερα των ανθρώπων ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο εκείνη την εποχή, κι αυτό οφειλόταν στην χρήση των κοπράνων ως λίπασμα στα χωράφια, από όπου τα αυγά των παρασίτων μεταφέρονταν στην τροφή. Το χειρότερο απ’ όλα είναι ότι ο τρόπος που σκουπίζονταν, με ένα κομμάτι φυσικό σφουγγάρι δεμένο στην άκρη ενός ξύλου, ήταν ο βασικός λόγος που μεταδίδονταν αρρώστιες και σκουλήκια των εντέρων.

Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούσαν τον ίδιο ξυλόσπογγο κάθε μέρα ήταν δεκάδες, ίσως και εκατοντάδες. Χωρίς τη γνώση για τον τρόπο που εξαπλώνονται οι αρρώστιες, οι τουαλέτες ήταν ένα μέρος που πρόσφερε ανακούφιση, αλλά με τα σύγχρονα στάνταρ υγιεινής ήταν ένα επικίνδυνο μέρος. 

Ο ξυλόσπογγος (tersorium) ήταν φτιαγμένος από ένα ξύλινο ραβδί με έναν θαλάσσιο σπόγγο στερεωμένο στο ένα άκρο και ήταν κοινόχρηστος. Για να τον καθαρίσουν, απλά τον έπλεναν σε έναν κουβά με νερό και αλάτι ή ξύδι. Στην κλασική αρχαιότητα τον χρησιμοποιούσαν και ως βούρτσα τουαλέτας.

Στα μέσα του πρώτου αιώνα, ο Σενέκας στο «Epistulae morales» ανέφερε ότι ένας Γερμανός μονομάχος είχε αυτοκτονήσει με ένα σφουγγάρι σε ένα ραβδί. Ο Γερμανός μονομάχος κρύφτηκε στην τουαλέτα ενός αμφιθεάτρου και έσπρωξε το ξύλινο μπαστούνι στον οισοφάγο του και πνίγηκε μέχρι θανάτου.

Ο ξυλόσπογγος (tersorium) ήταν φτιαγμένος από ένα ξύλινο ραβδί με ένα θαλάσσιο σπόγγο στερεωμένο στο ένα άκρο και ήταν κοινόχρηστος. Για να τον καθαρίσουν, απλά τον έπλεναν σε ένα κουβά με νερό και αλάτι ή ξύδι.

Ο Ρωμαίος συγγραφέας Κλαύδιος Αιλιανός γράφει στο «Περί ζώων ιδιότητος» για ένα χταπόδι που κολυμπούσε μέσα από τον σωλήνα μιας τουαλέτας και κάθε βράδυ έβγαινε και έτρωγε τα παστά ψάρια απ’ το κελάρι μιας οικογένειας. Τρωκτικά, έντομα και άλλα πλάσματα έβγαιναν από τις τουαλέτες και εισέβαλαν στα σπίτια. Και κάθε φορά που γινόταν μια πλημμύρα λόγω βροχής, το νερό που ξεχείλιζε έβγαζε στα σπίτια το περιεχόμενο των υπονόμων. Εκτός από όλα αυτά, το μεθάνιο από την αποσύνθεση των λυμάτων που συσσωρευόταν στους υπονόμους και έβρισκε διέξοδο στην τρύπα μιας τουαλέτας, μπορούσε να προκαλέσει εκρήξεις και πυρκαγιές, γιατί ξαφνικά, όταν υπήρχε κοντά φλόγα, η τρύπα μπορούσε να πάρει φωτιά!    

Όλα αυτά είχαν δημιουργήσει στους ανθρώπους φόβο για τις τουαλέτες κι εξηγούν και τον λόγο για τον οποίουπάρχουν ελάχιστα γκράφιτι μέσα στους χώρους των δημόσιων τουαλετών – ενώ οι Ρωμαίοι σκάλιζαν και ζωγράφιζαν παντού. Κανείς δεν ήθελε να περάσει περισσότερο χρόνο από αυτόν που ήταν αναγκαίος μέσα στις τουαλέτες. Γι’ αυτό και πολλές τουαλέτες είχαν μικρούς βωμούς στη θεά Τύχη, για να προστατέψει τους ανθρώπους που πήγαιναν εκεί από τους δαίμονες που προκαλούν αρρώστιες, ατυχήματα και όλα τα κακά πράγματα που θα μπορούσαν να συμβούν σε μια τουαλέτα.

Και παρότι οι δημόσιες τουαλέτες φαίνονται προηγμένες για έναν αρχαίο πολιτισμό, η εικόνα τους ήταν πολύ διαφορετική από αυτή που φαίνεται σήμερα στα ερείπια. Οι λευκοί, μαρμάρινοι ή πέτρινοι πάγκοι –που σήμερα φαίνονται καθαροί– ήταν πολύ διαφορετικοί όταν χρησιμοποιούνταν όλη μέρα. Τα κτίρια είχαν συνήθως χαμηλές οροφές και λίγα και μικρά παράθυρα, για να αφήνουν να περάσει ελάχιστο φως. Που σημαίνει ότι ο φωτισμός δεν ήταν επαρκής για να βρουν όλοι τον στόχο και συχνά λέρωναν τον πάγκο (και το πάτωμα) και η μυρωδιά ήταν ανυπόφορη.

Το καθάρισμα γινόταν νωρίς το πρωί, «και πόσο συχνό σχολαστικό τρίψιμο να έκανε κάποιος σε αυτά τα μάρμαρα;» αναρωτιέται η Koloski-Ostrow. Στην πραγματικότητα, ήταν τόσο άθλιες οι συνθήκες που η ελίτ χρησιμοποιούσε τέτοιες τουαλέτες μόνο αν ήταν τεράστια ανάγκη. 

Οι Ρωμαίοι της ανώτερης τάξης, οι οποίοι πλήρωναν για να ανεγερθούν δημόσιες τουαλέτες (foricae), δεν πατούσαν το πόδι τους ποτέ εκεί μέσα. Τις κατασκεύαζαν για τους φτωχούς και τους σκλάβους, αλλά όχι επειδή τους λυπούνταν. Τις έφτιαχναν για να μην περπατούν στους δρόμους και αναγκάζονται να πατούν σε ούρα και περιττώματα. Όπως και κάθε άλλος λαός που συγκεντρώθηκε σε μεγάλο αριθμό σε πόλεις, οι Ρωμαίοι είχαν μεγάλο πρόβλημα με το τι θα κάνουν με τα περιττώματα.

Οι δημόσιες τουαλέτες ήταν μια λύση για να μην τα έχουν οι πλούσιοι και ευγενείς μπροστά τους, τουλάχιστον σε μεγάλες ποσότητες. Τα ρωμαϊκά λουτρά, επίσης χτισμένα από δωρεές πλουσίων, είχαν το όνομα του ευεργέτη σκαλισμένο πάνω τους, σε επιγραφή, ενώ οι δημόσιες τουαλέτες δεν είχαν καμία επιγραφή. «Κανένας Ρωμαίος δεν ήθελε να σχετιστεί το όνομά του με τουαλέτες» εξηγεί η Koloski-Ostrow. 

Στο βιβλίο της δημοσιογράφου Lina Zeldovich «The Other Dark Matter: The Science and Business of Turning Waste into Wealth and Health» το οποίο μόλις κυκλοφόρησε, αναφέρονται πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για το αποχετευτικό σύστημα και τις τουαλέτες της αρχαίας Ρώμης. 

Στους Ρωμαίους άρεσε να κάνουν την ανάγκη τους με άνεση. Το αν έπλεναν τα χέρια τους μετά είναι ένα ζήτημα. Ίσως βουτούσαν τα δάχτυλά τους σε έναν αμφορέα δίπλα στην πόρτα, τουλάχιστον σε κάποια μέρη της αυτοκρατορίας.

Οι δημόσιες τουαλέτες δεν ήταν φτιαγμένες για να τις χρησιμοποιούν γυναίκες. «Μέχρι τον δεύτερο αιώνα χτίζονταν σε περιοχές της πόλης που σύχναζαν άντρες για δουλειές» λέει. «Ίσως μια σκλάβα που έστελναν στην αγορά να τολμούσε να μπει σε μεγάλη ανάγκη, αλλά πάντα υπήρχε ο φόβος να τη ληστέψουν ή να τη βιάσουν. Μια γυναίκα της ανώτερης τάξης δεν θα έμπαινε ποτέ, όμως, εκεί μέσα, ακόμη και αν ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου».  

Στις άνετες βίλες των πλούσιων πολιτών οι τουαλέτες (latrinas) κατασκευάζονταν πάνω από βόθρο, ωστόσο προτιμούσαν τα πήλινα γιογιό, τα οποία άδειαζαν οι σκλάβοι στον κήπο. Η αριστοκρατία δεν ήθελε να συνδέονται οι σωλήνες της αποχέτευσής τους με τους υπονόμους της πόλης, για να μην φτάνουν στο σπίτι τους οι αρουραίοι, τα έντομα, αλλά και η βρόμα. Πλήρωναν εργάτες για να αδειάσουν τον βόθρο, τους stercorraii. «Σε μία περίπτωση που έχει καταγραφεί, έντεκα εργάτες πληρώθηκαν για να αδειάσουν τον βόθρο ενός πλούσιου Ρωμαίου». 

Τα μεγέθη στη Ρώμη, ωστόσο, ήταν τεράστια και οι υπόνομοι ήταν πολύ δύσκολο να καθαριστούν. Στο απόγειο της δύναμής της, η Ρώμη είχε πάνω από ένα εκατομμύριο κατοίκους. Αν υπολογίσει κανείς ότι ο κάθε άνθρωπος παράγει μισό κιλό περιττώματα την ημέρα, περισσότεροι από 500 τόνοι περιττωμάτων συγκεντρώνονταν μέσα στους αγωγούς. Σε μία ημέρα!

Από αυτά, κάποια χρησιμοποιούνταν από τους αγρότες ως λίπασμα στις καλλιέργειες και ανακυκλώνονταν στα χωράφια, αλλά δεν ήταν δυνατό να ανακυκλωθεί όλη αυτή η ποσότητα. Χρειαζόταν ένα τεράστιο σύστημα για να ξεπλυθούν τόσα περιττώματα από τους αγωγούς, έτσι δανείστηκαν το σύστημα των Ελλήνων, και το εφάρμοσαν σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Κατασκεύασαν το Cloaka Massima, τον μεγάλο υπόνομο, που επέτρεπε τη ροή εκατομμυρίων γαλονιών νερού κάθε μέρα. Ήταν τόσο μεγάλων διαστάσεων, που ο Στράβων, Έλληνας γεωγράφος, φιλόσοφος και ιστορικός, έγραψε πως «οι υπόνομοι είναι τόσο μεγάλοι που μπορεί να τους διασχίσει ένα κάρο φορτωμένο με άχυρο».

Ο μεγάλος υπόνομος επέτρεπε στα νερά της βροχής να βρουν διέξοδο για να μην πλημμυρίσει η πόλη, να μεταφέρει όλα τα λύματα και οτιδήποτε άχρηστο πετούσαν οι κάτοικοι, τα οποία κατέληγαν στον ποταμό Τίβερη. Για να λειτουργεί το σύστημα δαπανούσαν ένα μεγάλο ποσό κάθε χρόνο για να καθαρίζεται και να μη φρακάρουν τα κανάλια, και παρ’ όλους τους σεισμούς και τις πλημμύρες, άντεξε για αιώνες.

Βέβαια, μπορεί να έσωσε την πόλη από τα περιττώματα, αλλά δεν την έσωσε από τις αρρώστιες. Η βρόμα μέσα στη Ρώμη ήταν σίγουρα πιο υποφερτή, αλλά το νερό του ποταμού, που χρησιμοποιούσαν πολλοί άνθρωποι για να ποτίσουν, να πιουν και να πλυθούν, μολύνθηκε και ένα άλλο τεράστιο πρόβλημα προέκυψε.  

Τα λύματα και τα σκουπίδια είναι διαχρονικά προβλήματα και δύο χιλιάδες χρόνια μετά δεν έχουν γίνει και τεράστια βήματα για να λυθούν.

Πηγή: M. Hulot, LiFO