Τα βασανιστήρια στην Ύστερη Αρχαιότητα

Από τη ρωμαϊκή εποχή και ύστερα, ο πιο συνηθισμένος τρόπος βασανισμού ήταν η σταύρωση, η οποία οδηγούσε στον θάνατο. Πίνακας του Sebastiano ...

Από τη ρωμαϊκή εποχή και ύστερα, ο πιο συνηθισμένος τρόπος βασανισμού ήταν η σταύρωση, η οποία οδηγούσε στον θάνατο. Πίνακας του Sebastiano Mazzoni.

Η παπυρολόγος Αγγελική Ι. Σύρκου αποκαλύπτει στο βιβλίο της τις μεθόδους τιμωρίας στον αρχαίο κόσμο και τον τρόπο που η εξουσία χρησιμοποιεί τα βασανιστήρια και τη βία για να επιβάλει την κοινωνική τάξη.

Η Αγγελική Ι. Σύρκου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Παπυρολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Η αφορμή για να συναντηθούμε ήταν το βιβλίο της «Τρομοδρόμιο - Το πανόραμα των βασανιστηρίων στην Ύστερη Αρχαιότητα» που μόλις κυκλοφόρησε. Σε αυτό παρουσιάζονται οι μορφές και τα όργανα βασανισμού που χρησιμοποιήθηκαν συστηματικά κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, τη μεταβατική περίοδο από την κλασική αρχαιότητα στον Μεσαίωνα, περίπου από το 200 μέχρι το 800 μ.Χ.

Στο βιβλίο γίνεται εκτενής αναφορά στους διαφορετικούς τρόπους βασανισμού, που στην ουσία δεν άλλαξαν καθόλου από την αρχαϊκή εποχή, και αποκαλύπτεται το αυστηρό πρόσωπο της εξουσίας κατά την Ύστερη Αρχαιότητα και τη βυζαντινή περίοδο, που δεν επηρέασε καθόλου η επιβολή του χριστιανισμού ως νέας θρησκείας. Τα υποψήφια θύματα κάλυπταν ένα ευρύτατο κοινωνικό φάσμα, από το οποίο δεν εξαιρούνταν ούτε οι αυτοκράτορες.

Αγγελική Ι. Σύρκου, «Τρομοδρόμιο - Το Πανόραμα των Βασανιστηρίων στην Ύστερη Αρχαιότητα», Ινστιτούτο του Βιβλίου-Καρδαμίτσα. Μπορείτε να το αγοράσετε εδώ.

Η κ. Σύρκου σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά στράφηκε προς την Κλασική Φιλολογία και ιδιαίτερα στην Παπυρολογία. «Στο University College London είχα την τύχη να γνωρίσω τον καθηγητή μου Herwig Maehler που με μύησε στον γοητευτικό κόσμο των παπύρων», λέει.

«Η ερευνά μου επικεντρώνεται στην εποχή της Ύστερης Αρχαιότητας. Εκτός από τις εκδόσεις παπύρων, η σημαντικότερη ερευνητική εργασία μου είναι το βιβλίο “Τρομοδρόμιο” που κυκλοφορεί από το Ινστιτούτο του Βιβλίου-Καρδαμίτσα». Έχει ασχοληθεί επίσης με την ιστορία του τόπου της, των Μεγάρων. Το 2013 εξέδωσε τα «Μεγαρικά Έγγραφα» και το 2006 το «Μεγαρικό Γλωσσικό Ιδίωμα - Λεξικογραφική Μελέτη».

— Με ποια αφορμή ασχοληθήκατε με το θέμα των βασανιστηρίων και των μηχανισμών βασανισμού;

Αφορμή για την ενασχόλησή μου με το θέμα των βασανιστηρίων αποτέλεσαν κάποιες αρχαίες ελληνικές επιγραφές στις οποίες εμφανιζόταν μια διαφορετική αντιμετώπιση των παραβατών του νόμου: οι ελεύθεροι πολίτες πλήρωναν πρόστιμο, ενώ οι δούλοι βασανίζονταν.

— Ποιες περιόδους καλύπτει η έρευνά σας;

Το επίκεντρό μου είναι η Ύστερη Αρχαιότητα∙ όμως η αφετηρία μου τοποθετείται στην αρχαϊκή και στην κλασική εποχή, επειδή ήθελα να εξετάσω το θέμα διαχρονικά. Τελικά αποδείχτηκε το διαχρονικό συνεχές στα τιμωρητικά μέσα και τις μεθόδους.

Μερικές περιπτώσεις τιμωρίας από την ελληνική αρχαιότητα είναι χαρακτηριστικές. Τον 6ο αι. π.Χ. στους Θουρίους της Κάτω Ιταλίας, σύμφωνα με τη νομοθεσία του Χαρώνδα, οι λιποτάκτες και οι αρνητές στράτευσης έπρεπε να παραμείνουν καθισμένοι για τρεις μέρες στην Αγορά ντυμένοι με γυναικεία ρούχα. Με τον ίδιο τρόπο τιμωρούσε τους δειλούς στρατιώτες ο Ιουλιανός. Ο Πλούταρχος στα «Αίτια», ρωμαϊκά και ελληνικά, παραδίδει ότι οι κάτοικοι της Κύμης οδηγούσαν τη μοιχαλίδα στην Αγορά και την υποχρέωναν να καθίσει σε μια πέτρα ώστε να τη βλέπουν όλοι.

Στη συνέχεια την κατέβαζαν, την έβαζαν να καθίσει σε ένα γαϊδούρι και την περιέφεραν στην πόλη. Μετά το τέλος της περιφοράς τη θεωρούσαν ατιμασμένη, ανήθικη και την ονόμαζαν «ονοβάτιν».

Στα Λακωνικά Αποφθέγματα αναφέρεται το έθιμο σύμφωνα με το οποίο οι Σπαρτιάτες έβαζαν τον ένοχο να γυρνάει γύρω από έναν βωμό και να λέει συνέχεια ένα σατιρικό τραγούδι με υβριστικά για τον ίδιο λόγια. Όταν αποκαλύφθηκε η συνωμοσία του Κινάδωνα, του φόρεσαν ένα περιλαίμιο και τον έσερναν σε όλη την πόλη, μαστιγώνοντάς τον.

Από την πρωτοβυζαντινή εποχή η διαπόμπευση είναι συνήθης τιμωρία, ανεξαρτήτως φύλου ή κοινωνικής τάξεως του διαπομπευόμενου. Η αρχαιότερη γνωστή περίπτωση διαπόμπευσης στον χριστιανικό χώρο προέρχεται από την Αίγυπτο με θύμα τον Μακάριο τον Αιγύπτιο (300-390), κορυφαία φυσιογνωμία του πρώιμου μοναχισμού, ο οποίος κατηγορήθηκε ψευδώς για διακόρευση παρθένας. Του πέρασαν μια μεγάλη καπνισμένη κατσαρόλα στον λαιμό και χερούλια από αγγεία και τον περιέφεραν στους δρόμους.

Κατά τη διαπόμπευση το πλήθος τιμωρούσε τον περιφερόμενο με ποικίλους τρόπους: τον χτυπούσαν με πέτρες και ξύλα, τον έφτυναν, του πετούσαν κάτουρα, αίμα, κόπρανα, χώμα, στάχτη, πίσσα. Οι διαπομπευόμενοι ήταν συνήθως ληστές, τζογαδόροι, παιδεραστές, μοιχαλίδες, πόρνες, ανήθικες χήρες, μάγοι, αστρολόγοι, παγανιστές, λιποτάκτες, μοναχοί παιδεραστές ή διακορευτές, ακόμα και νεκροί.

— Ποιες ήταν οι πηγές σας;

Τα λογοτεχνικά έργα, οι επιγραφές και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Επικεντρώθηκα κυρίως σε κείμενα της περιόδου από τον 2ο έως τον 6ο αιώνα μ.Χ. Τα περισσότερα κείμενα είναι έργα χριστιανών συγγραφέων.

— Τι εννοούμε με τον όρο «βασανιστήριο»;

Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, ο όρος «βασανιστήριο» περιλαμβάνει κάθε πράξη με την οποία προκαλείται σκόπιμα σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη σε ένα πρόσωπο με σκοπό να αποκτηθούν απ’ αυτό πληροφορίες ή ομολογίες, ή να τιμωρηθεί για μια πράξη του.

Οι πηγές μου είναι τα λογοτεχνικά έργα, οι επιγραφές και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Επικεντρώθηκα κυρίως σε κείμενα της περιόδου από τον 2ο έως τον 6ο αιώνα μ.Χ. Τα περισσότερα κείμενα είναι έργα Χριστιανών συγγραφέων.
[Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

— Διέφεραν οι τρόποι τιμωρίας στην αχαϊκή και κλασική εποχή απ' ό,τι γνωρίζετε;

Οι ίδιοι τρόποι τιμωρίας χρησιμοποιούνταν διαχρονικά. Και στην αρχαϊκή και στην κλασική εποχή υπάρχουν, αλλά δεν είναι το πεδίο μου, είπα να εστιάσω στην Ύστερη Αρχαιότητα γιατί το πέρασμα από τις άλλες θρησκείες στον χριστιανισμό νόμιζα ότι θα επηρέαζε τους ανθρώπους, δυστυχώς, όμως, δεν άλλαξε τίποτα. Οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν τα ίδια βασανιστήρια που χρησιμοποιούνταν και πριν.

Υπάρχουν μαρτυρίες για την Ύστερη Αρχαιότητα, αλλά υπάρχουν και για την αρχαία Αθήνα. Δηλαδή οι νεκροί του Φαλήρου, αυτοί που είχαν αποτυμπανιστεί τον 6ο π.Χ. αιώνα, δείχνουν πόσο σκληρό ήταν το κράτος. Ο αποτυμπανισμός ήταν μια μορφή σταύρωσης, τους έβαζαν πάνω σε μια σανίδα, τους ακινητοποιούσαν, έστηναν όρθια τη σανίδα και τους άφηναν εκτεθειμένους στα όρνια, τη ζέστη, τους ληστές, τις καιρικές συνθήκες.

Μιλάω για τους νεκρούς που ήρθαν στο φως με τις ανασκαφές του '20-'23, του Κεραμόπουλου και του Πελεκίδη. Αυτοί, λοιπόν, οι αποτυμπανισθέντες δείχνουν ότι τα βασανιστήρια ήταν ίδια, απλώς η σανίδα που τότε είχε μακρύ ορθογώνιο σχήμα στη συνέχεια έγινε σταυρός και μετά φούρκα. Δεν άλλαξε επί της ουσίας. Το βασανιστήριο είναι ίδιο, η αιώρηση, κατά το οποίο ο νεκρός πέθαινε από την πίεση που ασκούσαν τα όργανά του.

Οι τρόποι βασανισμού είναι ίδιοι σε κάθε εποχή, άλλαξαν λίγο τα μέσα και οι τεχνικές. Όλοι οι λαοί της Μεσογείου πάνω-κάτω χρησιμοποιούσαν τα ίδια βασανιστήρια.

— Ποιοι ήταν οι πιο συνηθισμένοι τρόποι βασανισμού;

Από τη ρωμαϊκή εποχή και ύστερα ο πιο συνηθισμένος τρόπος ήταν η σταύρωση, η οποία οδηγούσε στον θάνατο. Αποτυμπανισμός, σταύρωση, φούρκα. Χρησιμοποιούσαν επίσης την παλούκωση, τον ανασκολοπισμό, όπως θανατώθηκε ο Αθανάσιος Διάκος, τον τροχό, το αλεξίτροφο προσωπείο (που ακινητοποιούσε το σαγόνι και οδηγούσε σε θάνατο από την πείνα), τον πυρακτωμένο ταύρο και την πυρακτωμένη κλίνη, το ξύλινο άλογο – κατά κόρον όμως χρησιμοποιήθηκε η σταύρωση.

Και αργότερα, στη βυζαντινή εποχή, είχαμε τους ακρωτηριασμούς. Οι ακρωτηριασμοί ήταν κάτι πολύ σημαντικό για την πολιτεία, γιατί ο λαός έβλεπε τους ακρωτηριασθέντες και παραδειγματιζόταν επειδή φοβόταν. Ήταν, μάλιστα, τόσοι οι ακρωτηριασμοί, που ο Ιουστινιανός αναγκάστηκε να αλλάξει κάποιον νόμο, γιατί πλέον δεν υπήρχαν άνθρωποι να εργαστούν, υπήρχε έλλειψη εργατικού δυναμικού!

— Με ποιον τρόπο μεταχειρίζεται η εξουσία κατά την Ύστερη Αρχαιότητα τα βασανιστήρια και τη βία;

Χρησιμοποιεί τα βασανιστήρια και τη βία για να επιβάλει την κοινωνική τάξη και πειθαρχία. Βασανίζει δημόσια τους παραβάτες του νόμου, τους διαπομπεύει, τους εξευτελίζει και στις περισσότερες περιπτώσεις τους θανατώνει με έναν ταπεινωτικό τρόπο∙ συνηθέστεροι τρόποι θανάτωσης αυτή την περίοδο, όπως είπα, ήταν η σταύρωση, η φούρκα. Ο φόβος και ο τρόμος των υπηκόων για τις επιπτώσεις ενδεχόμενων παράνομων πράξεών τους τούς καθηλώνει.

— Τι σήμαινε για την εξουσία η επιβολή βασανιστηρίων;

Τα βασανιστήρια επιβάλλονταν σε δημόσιους χώρους, γιατί αποτελούσαν μια πολιτική πράξη με την οποία η εξουσία αποσκοπούσε στη συντριβή των εγκληματιών και εκείνων που αμφισβητούσαν την ισχύ των κρατούντων.

Τα βασανισμένα κορμιά παρέμεναν εκτεθειμένα στον κόσμο, ο οποίος συγκλονιζόταν από το θέαμα και λάμβανε το προειδοποιητικό μήνυμα έναντι παρόμοιων υπονομευτικών δράσεων – αυτός άλλωστε είναι και ο επιδιωκόμενος σκοπός. Η δημόσια εκτέλεση έχει τελικό αποδέκτη τις μάζες. Στο τελετουργικό των δημόσιων εκτελέσεων η παρουσία του λαού είναι προαπαιτούμενο, επειδή οι μάζες χρειάζεται να δουν την τιμωρία.

Το βασανιστήριο του αποτυμπανισμού προέρχεται από το βιβλίο του Αντωνίου Κεραμόπουλου "Ο Αποτυμπανισμός. Συμβολή Αρχαιολογική εις την ιστορίαν του ποινικού δικαίου και την λαογραφίαν", Αθήνα 1923.

— Πώς μεταχειρίζονταν τους καταδικασθέντες για ποινικά αδικήματα μετά τη διάδοση του χριστιανισμού;

Δυστυχώς, η καθιέρωση του χριστιανισμού ως της επικρατούσας θρησκείας δεν επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τη νομοθεσία ή τις απόψεις της κοινωνίας ούτε οδήγησε σε αλλαγή του τρόπου βασανισμού ή εκτέλεσης, όπως θα υπέθετε κάποιος. Ενώ η κρατική νομοθεσία από τον 4ο μέχρι και τον 9ο αι. μ.Χ. σταδιακά μεταβαλλόταν και γινόταν περισσότερο ανθρωπιστική, οι μέθοδοι βασανισμού έμεναν απαράλλαχτοι, αποτέλεσμα εδραιωμένης, μακραίωνης παράδοσης και βαθύρριζης λαϊκής ηθικής: ακρωτηριασμοί, λιθοβολισμός, σταύρωση, διαπόμπευση.

Να σας επισημάνω ότι η διαπόμπευση κατά την Ύστερη Αρχαιότητα εφαρμοζόταν ως συμπλήρωμα της δημοσίως εκτελουμένης τιμωρίας – η ίδια δεν λειτουργούσε ως τέτοια.

— Ποιος ήταν το ρόλος της φυλακής;

Από νομικής απόψεως οι φυλακές δεν ήταν μέσο τιμωρίας. Στην κλασική Αθήνα οι φυλακές λειτουργούσαν ως χώροι βασανιστηρίων και κράτησης για τους μελλοθάνατους, τους χρεοφειλέτες και τους αδυνατούντες να πληρώσουν τα επιβληθέντα πρόστιμα.

Στη Ρώμη χρησίμευαν για την προφυλάκιση των κατηγορουμένων, παρόλο που αρκετοί κρατούμενοι παρέμεναν στη φυλακή για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς δίκη. Στην Ύστερη Αρχαιότητα λειτουργούσαν ως προσωρινά κρατητήρια για τους προφυλακισμένους μέχρι να δικαστούν και για τους μελλοθανάτους μέχρι να εκτελεστούν

— Ποιες ήταν οι συνθήκες κράτησης σε μια φυλακή της εποχής;

Οι φυλακές ήταν σκοτεινά μπουντρούμια χωρίς φως και αέρα, όπου στοιβαζόταν πλήθος κρατούμενων που παρέμεναν συχνά αλυσοδεμένοι, χωρίς αρκετή τροφή και νερό. Οι φυλακισμένοι, ντυμένοι με κουρέλια χειμώνα-καλοκαίρι, υπέφεραν από ψείρες, ψύλλους, κοριούς και κοιμούνταν συνήθως στο έδαφος. Συχνά πέθαιναν στη φυλακή από κακομεταχείριση, κακή διατροφή και ασθένειες.

— Πόσο διέφεραν οι συνθήκες κράτησης και το είδος των βασανιστηρίων, των επιβαλλόμενων ποινών, στους καταδικασθέντες ανάλογα με την κοινωνική τους θέση;

Οι πλουσιότεροι απολάμβαναν καλύτερες συνθήκες. Ήταν αυτοί που μπορούσαν να προσφέρουν στον διευθυντή των φυλακών «δωράκια» για να τους επιτρέπει να κινούνται χωρίς αλυσίδες ή για να βάζουν λαθραία στη φυλακή ό,τι τους έστελναν οι οικογένειές τους, που μπορούσαν να δωροδοκούν τους δεσμοφύλακες για να τους επιτραπεί το επισκεπτήριο ή η παραλαβή ρούχων, φαγητού και χρημάτων.

Το γκράφιτι του Αλεξαμένου είναι μάλλον η αρχαιότερη απεικόνιση της σταύρωσης.

— Πόσων ειδών δικαστήρια υπήρχαν και πόσων ειδών ποινές;

Η δικαιοσύνη αποδιδόταν σε δύο είδη δικαστηρίων, τα κρατικά, που επέβαλλαν αυστηρότερες ποινές, και από το 318 μ.Χ. και μετά στα εκκλησιαστικά. Επέβαλλαν δύο ειδών ποινές: χρηματικές και σωματικές (ακρωτηριασμός ή αποκεφαλισμός). Κρατικά και εκκλησιαστικά δικαστήρια χρησιμοποιούσαν τα βασανιστήρια για την απόσπαση ομολογίας από τον κατηγορούμενο. Όμως από το 452 μ.Χ. ο νόμος περιόριζε τη δικαιοδοσία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων αυστηρά σε θέματα θρησκευτικής φύσης.

— Πείτε μου για τη θανατική ποινή.

Η θανατική ποινή ήταν ο συνήθης τρόπος τιμωρίας και επιβαλλόταν σε πολίτες όλων των κοινωνικών τάξεων. Ο τρόπος εκτέλεσης, όμως, της θανατικής ποινής ποίκιλλε, αναλόγως της βαρύτητας και της ανηθικότητας του εγκλήματος. Από τον 2ο αι. μ.Χ. ο ποινικός κώδικας διαχώριζε τους honestiores (εντιμότατους- αξιοσέβαστους) από τους humiliores (ταπεινότατους) και οι δικαστές προσάρμοζαν τις ποινές αναλόγως.

Για τους πιο αξιοσέβαστους (honestiores) η θανατική ποινή σήμαινε αποκεφαλισμό με ξίφος ή τσεκούρι. Αντιθέτως, για τους ταπεινότατους (humiliores) γινόταν δημόσιο θέαμα κατά τη διάρκεια του οποίου εξευτελιζόταν το θύμα.

Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι υπάρχει ταξικός διαχωρισμός στην απόδοση της δικαιοσύνης: η τιμωρία για τις ανώτερες τάξεις δεν συνεπαγόταν καταισχύνη και ταπείνωση.

— Πώς συνδέονται τα βασανιστήρια με την οδύνη;

Τα βασανιστήρια προκαλούν αφόρητο πόνο που γίνεται αντιληπτός και στην επιφάνεια του δέρματος και υποδορίως – είναι εσώτερος και βαθύς. Το σώμα βιώνεται ως σάρκα και αίμα, ευεπίφορο στην οδύνη και στην ηδονή, υποκείμενο και ευάλωτο στις αρρώστιες και τον θάνατο.

Το σώμα είναι επίσης έκφανση ταυτότητας: ο εαυτός εγγράφεται στο σώμα (ηλικία, κοινωνική αναγνώριση, τρόπος θανάτου). Και ας μην ξεχνάμε την ενότητα σώματος και ψυχής μέχρι την εκδημία. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι στο ανθρώπινο σώμα εγγράφονταν και οι σχέσεις εξουσίας: είτε ελευθέρου είτε δούλου, το ανδρικό σώμα καθόριζε την κοινωνική θέση και κατ’ επέκταση τον κοινωνικό εαυτό.

— Οι χριστιανοί γιατί βασανίζονταν;

Ενώ ο σκοπός των βασανιστηρίων ήταν να ομολογήσει ο παραβάτης του νόμου την τέλεση του αδικήματος, οι χριστιανοί βασανίζονταν και εκτελούνταν επειδή ομολογούσαν την ιδιότητα του χριστιανού, αρνούνταν να προσκυνήσουν τους θεούς των Ρωμαίων, να υπακούσουν στις ρωμαϊκές αρχές και θεωρούνταν ύποπτοι για αντικοινωνική συμπεριφορά. Οι μάρτυρες υπέφεραν και πέθαιναν επειδή είχαν επιλέξει να υπερασπίσουν και να μην αποκηρύξουν τις αρχές τους.

Οι χριστιανοί υπομένουν με αξιοπρέπεια σκληρές σωματικές δοκιμασίες: δημόσιο, εξευτελιστικό και σκληρό τρόπο θανάτωσης, σχεδιασμένο να υποβιβάζει και να προκαλεί μόνιμη μεταμόρφωση στο ανθρώπινο σώμα∙ πέθαιναν για την πίστη τους και γίνονταν ένδοξοι μάρτυρες στα μάτια των ομοθρήσκων τους. Τα σώματα των μαρτύρων κομματιάζονταν, θρυμματίζονταν, ακρωτηριάζονταν και καίγονταν. Η Εκκλησία κατάφερε να επανερμηνεύσει τον διαμελισμό του σώματος και τον ατέλειωτο πόνο ως νίκη του σώματος επί του μαρτυρίου και του θανάτου.

— Για ποιον λόγο η Αίγυπτος αναφέρεται ξεχωριστά;

Η Αίγυπτος είναι ειδική περίπτωση λόγω του πολυπολιτισμικού της χαρακτήρα, της ανταγωνιστικής συνύπαρξης διαφορετικών θρησκειών, της έντονης πνευματικής και φιλοσοφικής δραστηριότητας και της ανάπτυξης και διάδοσης του μοναχισμού. Η Αίγυπτος υπήρξε το θέατρο συγκρούσεων, αντιπαραθέσεων και ένοπλων συρράξεων μεταξύ χριστιανών και παγανιστών, με την άσκηση βίας και βασανιστηρίων εκατέρωθεν.

Δυστυχώς, οι πάπυροι δεν μας παρέχουν λεπτομερείς μαρτυρίες για τα είδη των βασανιστηρίων που ασκήθηκαν, όμως αποτυπώνουν εναργώς τη συστηματική βία από την πλευρά των μεγαλογαιοκτημόνων, πλουσίων και με μεγάλη πολιτική επιρροή, προς τον λαό.

Οι νεκροί του Φαλήρου, αυτοί που είχαν αποτυμπανιστεί τον 6ο π.Χ. αιώνα, δείχνουν πόσο σκληρό ήταν το κράτος. Ο αποτυμπανισμός ήταν μια μορφή της σταύρωσης, τους έβαζαν πάνω σε μια σανίδα, τους ακινητοποιούσαν, έστηναν όρθια τη σανίδα και τους άφηναν εκτεθειμένους στα όρνια, τη ζέστη, τους ληστές, τις καιρικές συνθήκες.

— Μιλήστε μου για τα βασανιστήρια που υφίσταντο οι γυναίκες, για τη σεξουαλική κακοποίηση και τις μάρτυρες της πίστης, τη βία εντός και εκτός οικογένειας και τον βιασμό.

Οι γυναίκες υπήρξαν συχνά θύματα της βίας και των βασανιστηρίων εντός και εκτός σπιτιού. Οι χριστιανές υφίσταντο φρικτά βασανιστήρια και επιπλέον σεξουαλική κακοποίηση. Για παράδειγμα, οι θρησκευτικές δοξασίες των Ρωμαίων όριζαν ότι οι μελλοθάνατες παρθένες έπρεπε να χάσουν την παρθενία τους. Αυτό δεν θεωρούνταν πράξη εξευτελισμού και δεν αφορούσε μόνο τις χριστιανές.

Επειδή ο θάνατος παρθένας στη φυλακή θεωρούνταν ανοσιούργημα, ανέθεταν τη διακόρευσή της σε έναν εκτελεστή, ο οποίος αναλάμβανε το «ιερό» χρέος πρώτα να αφαιρέσει την παρθενία από τα κορίτσια και μετά να τα στραγγαλίσει. Πολλές χριστιανές, υπερασπιζόμενες την πίστη τους στον Χριστό, υπέστησαν ανομολόγητα βασανιστήρια.

Τα παραδείγματα είναι πολλά: στο σώμα της Αγίας Τατιανής έριξαν καυτό λίπος επειδή αρνήθηκε να θυσιάσει στην Άρτεμη, τρεις παρθένες μαρτύρησαν αφού υπέστησαν το βασανιστήριο των ξυστήρων (οργάνων τα οποία γδέρνουν το σώμα και προξενούν τον θάνατο), η Αγία Βαρβάρα βασανίστηκε άγρια και στο τέλος καταδικάστηκε στον δι’ αποκεφαλισμού θάνατο, ποινή που εκτέλεσε ο πατέρας της. Η Αγία Βλανδίνα μαρτύρησε αφού τοποθετήθηκε σε πυρακτωμένη σχάρα, παγιδεύτηκε σε δίχτυ και ρίχτηκε μπροστά σε άγριο ταύρο, ο οποίος την τίναξε στον αέρα με τα κέρατά του.

Η ενδοοικογενειακή βία ενσωματώνει διάφορες μορφές επιθετικότητας, πράξεις που ενσπείρουν τον φόβο και προξενούν τραυματισμούς, συχνά και τον θάνατο: από τη σωματική και σεξουαλική κακοποίηση, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού, μέχρι την εκφοβιστική και χειριστική συμπεριφορά, τις απειλές, τον ξυλοδαρμό.

Κατά τη γνώμη μου, η ενδοοικογενειακή βία συνιστά βασανιστήριο, κάτι που τεκμηριώνω στο βιβλίο. Η βία εντός του οίκου εναντίον γυναικών, παιδιών, δούλων, ακόμη και απελεύθερων υπήρξε κοινή πρακτική. Οι γυναίκες που αμφισβητούσαν την εξουσία του ανδρός υφίσταντο τη βία, μέσω της οποίας οι άνδρες επιχειρούσαν να τις «διδάξουν» και να τις πειθαρχήσουν. Η βία, η οποία επιβαλλόταν στην επαναστατημένη γυναίκα, γινόταν αποδεκτή από την κοινωνία ως η κατάλληλη τιμωρία.

— Τι συνέβαινε με τα μη θανατηφόρα βασανιστήρια.

Τα μη θανατηφόρα βασανιστήρια ήταν ποικίλα∙ κάποια οδηγούσαν συχνά τον καταδικασθέντα στον θάνατο. Στη βυζαντινή περίοδο ο ακρωτηριασμός, συνήθως συνοδευόμενος από βασανιστήρια, εξορίες και δημεύσεις περιουσιών, αποτελούσε σύνηθες βασανιστήριο.

Οι Βυζαντινοί είτε ακρωτηρίαζαν το εμπλεκόμενο στο αδίκημα μέλος του σώματος του δράστη είτε τον πλήρωναν με το ίδιο νόμισμα. Για παράδειγμα, κατά τη βασιλεία του Ιουστινιανού μια ομάδα παιδεραστών, συμπεριλαμβανομένων και δύο επισκόπων, τιμωρήθηκε ως εξής: τους έκοψαν τα γεννητικά όργανα, έβαλαν ακίδες στην ουρήθρα τους και τους διαπόμπευσαν γυμνούς στους δρόμους της πόλης μέχρι να πεθάνουν.

— Και με τα θανατηφόρα;

Αυτά επιδιώκουν να οδηγήσουν τον κατάδικο σε επαίσχυντο θάνατο˙ να αμαυρώσουν την υστεροφημία του μέσῳ του μεθοδικής μείωσης της αξιοπρέπειάς του, ακόμα και να του αρνηθούν την εσχάτη τιμή της ταφής. Τέτοια βασανιστήρια ήταν ο αποτυμπανισμός, ο ανασκολοπισμός, ο θάνατος στη φούρκα, η σταύρωση, ο λιθοβολισμός, ο απαγχονισμός, η καταβαράθρωση, ο αποκεφαλισμός, η πυρπόληση.

Να σημειώσουμε ότι τα καταναγκαστικά έργα στα ορυχεία συνιστούσαν βασανιστήριο ισοδύναμο της θανατικής ποινής. Άλλωστε, αψευδής μάρτυρας είναι οι ανασκαφέντες σοροί των κρατουμένων.

— Πού σκόπευαν τα βασανιστήρια; Ποια ήταν η επίπτωση του βασανισμού στο σώμα και στην ψυχή ενός/μιας καταδικασθέντος;

Το βασανιστήριο κακοποιεί το σώμα και ταυτόχρονα ταπεινώνει και εξευτελίζει τον δράστη, στερεί από τον ίδιο την υστεροφημία και από τους οικείους του μια αξιοπρεπή ζωή. Ο δημόσιος βασανισμός προκαλούσε τρόμο, φόβο, οδύνη, ταπείνωση και καταισχύνη. Σκόπευε στην αφαίρεση της αξιοπρέπειας του δράστη και στον εκφοβισμό των πολιτών.

Χρησιμοποιούσαν επίσης την παλούκωση, το ανασκολοπισμό, όπως θανατώθηκε ο Αθανάσιος Διάκος.

— Ποια ήταν η στάση της κοινωνίας έναντι του θεσμοθετημένου βασανισμού;

Η κοινωνία όχι μόνο αποδεχόταν τα θεσμοθετημένα βασανιστήρια αλλά συμμετείχε στο τελετουργικό τους: οι πολίτες παρακολουθούσαν τα βασανιστήρια και συμμετείχαν σε αυτά.

Για παράδειγμα, κατά τη διαπόμπευση ο λαός συμμετείχε είτε πετώντας αντικείμενα είτε εκστομίζοντας ύβρεις προς τους διαπομπευόμενους∙ στην περίπτωση του λιθοβολισμού αναλάμβανε τον ρόλο του δήμιου: πλήθος ανδρών και γυναικών συμμετείχε στην κάθαρση της κοινωνίας από τους εγκληματίες. Έτσι η ευθύνη της εκτέλεσης επιμεριζόταν και οι ίδιοι ένιωθαν ικανοποίηση για την παραχωρηθείσα σε αυτούς εξουσία.

— Πόσο σας επηρέασε αυτή η έρευνα όσο μαζεύατε τα στοιχεία; Σας άλλαξε καθόλου ως άνθρωπο; 

Η έρευνα μου έδωσε την ευκαιρία να περάσω λίγα χρόνια ασχολούμενη με την επιβολή της βίας και των βασανιστηρίων από τους έχοντες οποιασδήποτε μορφής εξουσία επί των ασθενέστερων. Εκτός από τα φοβερά βασανιστήρια, γνώρισα έναν κόσμο όπου η κοινωνική ανισότητα υπήρξε εμφανής ακόμα και στην περίπτωση της τιμωρίας και του θανάτου, γεγονός που με επηρέασε και με ευαισθητοποίησε ως άνθρωπο.

Έγινα πιο ένθερμη υποστηρίκτρια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επειδή συμμεριζόμουν τους αδύναμους και συχνά αδίκως καταδικασμένους, αποφάσισα μέσα από την επόμενη ερευνητική μου εργασία να τους δώσω βήμα και λόγο, να αναδείξω τον κοινωνικό τους ρόλο, να μην τους αφήσω στην αφάνεια.

Το συμπέρασμα που έβγαλα είναι ότι το κράτος βασανίζει ανελέητα για να παραδειγματίζει τον λαό και απ' την άλλη για να του δείχνει ότι, ξέρεις, εγώ τηρώ το συμβόλαιο που κάναμε.

Ο λαός τι περιμένει από το κράτος; Να τιμωρήσει τους κακούς, αυτούς που επιβουλεύονται την ασφάλειά του, την περιουσία του, την ακεραιότητά του. Και το κράτος λέει «αυτοί είναι οι κακοί που εγώ τιμωρώ, εδώ θέλω να είσαι εσύ, παρών, να βλέπεις, αλλά να τιμωρείς κιόλας». Και ο λαός νομίζει ότι έχει εξουσία εκείνη την ώρα, δεν καταλαβαίνει πόσο παγιδευμένος είναι…

Πηγή: M. Hulot, LiFO