Οι νησιωτικές ταυτότητες της Μεσογείου στο πέρασμα των αιώνων

Χάλκινο ειδώλιο βάρκας (navicella), Σαρδηνία (περ. 1000-700 π.Χ.) © Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Κάλιαρι Η δρ. Αναστασία Χριστοφιλοπούλου...

Χάλκινο ειδώλιο βάρκας (navicella), Σαρδηνία (περ. 1000-700 π.Χ.) © Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Κάλιαρι

Η δρ. Αναστασία Χριστοφιλοπούλου μας «ξεναγεί» στη θαυμάσια έκθεση «Islanders: The making of a Mediterranean», η οποία φιλοξενείται μέχρι τις 4/6 στο Μουσείο Fitzwilliam του Πανεπιστημίου του Cambridge, και που, εκτός από υψηλή επισκεψιμότητα, παρουσιάζει και ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον.

Τι σημαίνει και πώς διαμορφώθηκε η νησιωτική ταυτότητα; Τι συνδέει τα νησιά της Μεσογείου με τους πληθυσμούς που τα κατοίκησαν και τα κατοικούν, παρά τις διαφορετικές ιστορικές και πολιτισμικές τους καταβολές; Τι μέλλον μπορεί να έχουν κοινότητες που επιβίωσαν επί αιώνες χάρη στη συνεργασία και στη συνετή διαχείριση περιορισμένων πόρων και γαιών (κάποιες διακρίθηκαν επίσης στη ναυτοσύνη και το εμπόριο), πέρα από τη μονοκαλλιέργεια της τουριστικής ανάπτυξης και του real estate; Επιπλέον, πώς θα διαχειριστούν τις απειλητικές συνέπειες της κλιματικής κρίσης;

Σε αυτά και άλλα ανάλογα ερωτήματα εστιάζει η έκθεση «Islanders: The making of a Mediterranean» που εστιάζει στις νησιωτικές ταυτότητες όπως διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων με σημεία αναφοράς την Κρήτη, την Κύπρο και τη Σαρδηνία. Καρπός ενός πρότυπου ερευνητικού προγράμματος το οποίο αναφέρεται τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν και στο μέλλον της «νησιωτικότητας», γνωρίζει μεγάλη επιτυχία και πλαισιώνεται από διάφορες παράλληλες εκδηλώσεις και δράσεις.

Διακόσια εκθέματα από τα τρία αυτά μεγάλα νησιά ενσωματώσουν ευρήματα από επιστημονικά πεδία της αρχαιολογίας, π.χ. μελέτες κεραμικής, την αρχαιοβοτανική και την αρχαιομεταλλουργία, καθώς και από τις πολυκλιμακωτές προσεγγίσεις της σχετικά με την ανθρώπινη αλληλεπίδραση σε αυτά περιβάλλοντα. Περιλαμβάνει επίσης έργα σύγχρονων καλλιτεχνών πάνω σε αυτή την προβληματική. Η συνομιλήτριά μου, επιμελήτρια ελληνικών, κυπριακών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων στο Μουσείο Fitzwilliam και συνδημιουργός με τον Δημήτρη Μπούρα του ντοκιμαντέρ «Being an Islander» που γυρίστηκε στη Σίφνο στο πλαίσιο της εν λόγω έρευνας και κέρδισε ένα από τα βραβεία κοινού στο φετινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, μας είπε μερικά ενδιαφέροντα πράγματα σχετικά.  

Η Αναστασία Χριστοφιλοπούλου παίρνει συνέντευξη από τον ντόπιο κεραμοποιό Αντώνιο Ατσώνιο στο Βαθύ της Σίφνου, κατά τη διάρκεια της παραγωγής του ντοκιμαντέρ «Being an Islander», Οκτώβριος 2022.

— Πώς προέκυψε η ιδέα γι' αυτή την έκθεση και ποιο είναι το σκεπτικό της;

Η έκθεση αυτή αποτελεί καρπό ενός ερευνητικού προγράμματος στο Πανεπιστήμιο του Cambridge που ξεκινήσαμε το 2019, έχοντας στόχο να αναδείξουμε τα στοιχεία που καθορίζουν τις νησιωτικές ταυτότητες στη Μεσόγειο. Διερευνήσαμε πώς η νησιωτικότητα επηρέασε την καθημερινή ζωή, την τέχνη και τη δημιουργία, την οικοδόμηση της κοινότητας και τις μετακινήσεις πληθυσμών. Παράλληλα, δημιουργήσαμε μια πλατφόρμα μελέτης και συζήτησης της πολιτιστικής εξέλιξης στα νησιά σε αντιδιαστολή με την ηπειρωτική χώρα.

Το ερευνητικό πρόγραμμα, η έκθεση «Islanders: The making of a Mediterranean» και το ντοκιμαντέρ «Being an Islander» υλοποιήθηκαν χάρη σε ένα διακρατικό δίκτυο συνεργασιών. Οι συνεργάτες μας στην Κρήτη, στην Κύπρο και στη Σαρδηνία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ερευνητική διαδικασία και στη μορφοποίηση των αφηγημάτων της έκθεσης. Σε μια εποχή αυξημένης ευαισθητοποίησης σχετικά με τον πολιτισμό και συστηματικών προσπαθειών για επαναπατρισμό αντικειμένων με αρχαιολογική και ιστορική αξία στους τόπους προέλευσής τους, η σύσταση μιας κοινότητας ισότιμων εταίρων από τρεις χώρες-δανειστές, οι οποίες είχαν τον ίδιο βαθμό συμμετοχής και επιρροής στη διαμόρφωση των αποτελεσμάτων του έργου, ήταν βασικό μας μέλημα.

Οι επισκέπτες καλούνται να λάβουν μέρος σε ένα συναρπαστικό ταξίδι 5.000 ετών το οποίο ξεκινά από τη μακρινή αρχαιότητα και φτάνει στο σήμερα, επιχειρώντας αφενός να καταδείξουμε πώς η νησιωτική ταυτότητα διαμόρφωσε τον μεσογειακό κόσμο και αφετέρου ότι η θάλασσα δεν είναι (μόνο) στοιχείο που χωρίζει αλλά αποτελεί συνδετικό κρίκο λαών, πολιτισμών και αντιλήψεων. Τα σπάνια τεχνουργήματα που εκτίθενται στο Cambridge αποκαλύπτουν πτυχές της μεταβαλλόμενης με την πάροδο του χρόνου  ταυτότητας των νησιών, αφηγούμενα την ιστορία της Μεσογείου από την πρώιμη Εποχή του Χαλκού έως την Υστερορωμαϊκή Περίοδο. Για παράδειγμα, ένα ορειχάλκινο αγγείο που εντοπίστηκε σε αρχαίο νεκροταφείο στην Πάφο αποτελεί τεκμήριο τόσο για τις πολιτισμικές και κοινωνικές διαφορές όσο και για τα κοινά στοιχεία και τις καταβολές των νησιωτών.

Ειδώλιο μωρού που μπουσουλάει 1600 π.Χ.-700 π.Χ. © Ashmolean Museum

Ωοειδές ρυτό σπονδής με μαύρη διακόσμηση από κοράλλια και ναυτίλλους σε σχέδιο διχτυού, που ίσως αναπαριστά τον βυθό, βράχους και φύκια, πάνω σε στιλβωμένη στιλβωμένη στιλπνή επιφάνεια. Βρέθηκε στο Παλαιόκαστρο της Ανατολικής Κρήτης. Κεραμικό περ. 1500-1450 π.Χ., ύψος 28 εκ. Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Χάλκινος πολεμιστής με τέσσερα μάτια (περ. 1000- 700 π.Χ.) © Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Κάλιαρι

— Κρήτη, Κύπρος και Σαρδηνία είναι τα «τιμώμενα» νησιά της έκθεσης. Υπάρχει κάποιο νήμα που τα συνδέει, ανεξάρτητα από τους πληθυσμούς που τα κατοίκησαν και τις επικράτειες στις οποίες εντάχθηκαν στη διάρκεια των αιώνων; Υπάρχει κοντολογίς μια ιδιαίτερη «μεσογειακή ταυτότητα» και ποια θα λέγαμε ότι είναι αυτή;

Τα αντικείμενα που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση, η πραγματοποίηση της οποίας χρειάστηκε τριάμισι χρόνια έρευνας, συμμετοχής της κοινότητας και ενεργής αρχαιολογικής και ανθρωπολογικής πρακτικής, καταδεικνύουν ότι το «να είσαι νησιώτης» είναι μια εξαιρετικά ρευστή κατάσταση ύπαρξης, είτε συνειδητά είτε όχι, τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν.

Οι μεσογειακές νησιωτικές ταυτότητες παρουσιάζουν πράγματι πολλά κοινά στοιχεία, παρά τις διαφορετικές ιστορικές και πολιτισμικές τους καταβολές. Πρώτες ύλες, σκεύη, εργαλεία, τελετουργικά αντικείμενα και σύμβολα αποκαλύπτουν επίσης πόσο δημιουργικοί, προσαρμοστικοί και εφευρετικοί είναι οι νησιώτες. Τα διακόσια μοναδικά αντικείμενα και οι τόποι προέλευσής τους «μιλούν» για τις ξαφνικές ή σταδιακές, έντονες ή ανεπαίσθητες αλλαγές που συνέβαλαν στη δημιουργία και στη διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητάς τους, η οποία βρίσκεται σε ένα διαρκές γίγνεσθαι, ένα ταξίδι στον τελικό προορισμό του οποίου δεν φτάνουμε ποτέ.  

— Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν σήμερα τα νησιά της Μεσογείου; Πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί δημιουργικά προς τούτο η κουλτούρα και η πολιτιστική κληρονομιά τους;

Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής όσο και η πολιτισμική ομογενοποίηση εξαιτίας του μαζικού τουρισμού και των αρχιτεκτονικών και αναπτυξιακών επιλογών που επιφέρουν είναι οι κορυφαίες σύγχρονες προκλήσεις. Τα νησιά βιώνουν τα αποτελέσματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη περισσότερο από άλλες γεωγραφικές ενότητες γιατί αποτελούν οικοσυστήματα τα οποία επιβίωναν για αιώνες μέσω της μεθοδικής χρήσης του νερού, που συνήθως σπάνιζε, και άλλων πολύτιμων φυσικών πόρων, όπως είναι η μάλλον περιορισμένη καλλιεργήσιμη γη, και ξαφνικά αντιμετωπίζουν δυσμενείς κλιματικές συνθήκες αλλά και ανθρώπινες παρεμβάσεις (αλόγιστη σπατάλη νερού, υπερβολική δόμηση κ.ά.) οι οποίες δεν είναι βιώσιμες σε βάθος χρόνου.

Μοντέλο ιππήλατου άρματος και αναβάτη (750-600 π.Χ.) από το Ιερό της Αγίας Ειρήνης, Κύπρος © Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου

Ελλειψοειδής ταφική λάρνακα από το μινωικό νεκροταφείο της Παχειάς Άμμου. Κατά την τελευταία προπαλατιανή περίοδο η χρήση τέτοιων ταφικών δοχείων επισημοποιήθηκε και υιοθετήθηκε ευρέως. Το μοτίβο είναι μια πρώιμη μορφή της "τρεχούμενης σπείρας" που συνήθως συνδέεται συμβολικά με τα κύματα της θάλασσας, ενώ τα καμπύλα τρίγωνα που σχηματίζουν οι γραμμές συνδέονται με τα μοτίβα στην επιφάνεια του νερού. Κεραμικό περ. 2000-1800 π.Χ., μέγιστη διάμετρος 0,67 μ.), Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Τα εξαιρετικά ευρήματα στο Ιερό της Αγίας Ειρήνης, Κύπρος. © Världskulturmuseerna, Σουηδία

Nuraghe Sebrissi, Osini, Σαρδηνία, που χρονολογείται περίπου στο 1800-1000 π.Χ.

— Ποιες εκδηλώσεις και δρώμενα περιστοιχίζουν την έκθεση;

Διαλέξεις και σεμινάρια από την ερευνητική ομάδα, ένα διεθνές συνέδριο με τη συμμετοχή ερευνητών από τέσσερις χώρες, το οποίο πραγματοποιήθηκε τέλη Μαρτίου στο Cambridge, το ειδικό πρόγραμμα «Contemporary Queer Art», μέσω του οποίου έχουμε υλοποιήσει πολλές δράσεις σε συνεργασία με μια ομάδα νέων queer καλλιτεχνών με επικεφαλής τον υπέροχο συνεργάτη μας Γιώργο Πέτρου, ο οποίος έχει αναπτύξει με την υποστήριξή μας την περφόρμανς «Dust or Butterflies» («Σκόνη και Πεταλούδες») επίσης. Η διερεύνηση της κληρονομιάς, της πολιτιστικής ταυτότητας και του υλικού πολιτισμού μέσα από μια queer οπτική υπήρξε εξαρχής στόχος του «Being an Islander».

 Κανάτα σε σχήμα βαρελιού. Κύπρος, άγνωστο σημείο εύρεσης, περίπου 750-600 π.Χ. Κεραμικό, Μουσείο Fitzwilliam, Cambridge. Μακροχρόνιος δανεισμός από το Corpus Christi College.

Κεφαλή άνδρα από τερακότα από κολοσσιαίο άγαλμα. Σαλαμίνα, Τούμπα, Κύπρος, περ. 750-600 π.Χ. Κεραμικό, ύψος 23,8 x πλάτος 26,3 x μήκος 39 εκ. © Ashmolean Museum

 Ειδώλιο από κράμα χαλκού με την Αστάρτη όρθια πάνω σε πλινθίο, 1200 - 1100 π.Χ. Κύπρος, © Μουσείο Ashmolean

Κνωσός, Κρήτη. Οι Μινωίτες αναδείχθηκαν σε μία από τις σημαντικότερες ναυτικές δυνάμεις της Ανατολικής Μεσογείου κατά τη Νεοανακτορική Περίοδο (1700-1450 π.Χ.).

Αγαλματίδιο προερχόμενο από το σημαντικό ιερό Santa Vittoria Serri της Νουραγικής Εποχής του Σιδήρου, που απεικονίζει μια καθισμένη γυναικεία μορφή η οποία κρατάει ένα γυμνό παιδί στην αγκαλιά της. Η γυναίκα κρατά το δεξί της χέρι υψωμένο σε στάση προσευχής. Το παιδί, πιθανότατα νεκρό, στηρίζει τα πόδια του σε ένα σκαμνί. Πρόκειται για μια μοναδική αναπαράσταση που απεικονίζει την αίσθηση της απώλειας και του πένθους, προσφέροντας ταυτόχρονα μια ισχυρή υπενθύμιση της σημασίας της οικογενειακής ομάδας στις κοινότητες των Νουράγκι. Χαλκός, 1000-700 π.Χ. (διαστάσεις: υ. 10,4 x μ. 4,6 x δ. 5,8 εκ.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Κάλιαρι, Σαρδηνία

Έχουμε επίσης αναπτύξει μια σειρά αισθητικών σεμιναρίων και workshops για μαθητές και νέους με βάση τον υλικό πολιτισμό των νησιών που παρουσιάζονται στην έκθεση (sensory archaeology activities).

H ανταπόκριση του κοινού είναι καταπληκτική, μέχρι στιγμής έχουμε υποδεχτεί ήδη πάνω από 20.000 επισκέπτες. Μας χαροποιεί πολύ το ότι το κοινό που μας επισκέπτεται είναι νέοι κυρίως άνθρωποι, μέλη σε μεγάλο βαθμό της ιταλικής, ελληνικής και κυπριακής διασποράς στη Μεγάλη Βρετανία αλλά και της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας.

Πηγή: LiFO