Η επανάσταση του χρόνου στον ελληνιστικό κόσμο: Πώς εξαπλώθηκε η χρήση της ώρας του ρολογιού τον 3ο αιώνα π.Χ.

Ο Πύργος των Ανέμων, στην αγορά της Αθήνας, φιλοξενούσε ένα υδραυλικό ρολόι. [Credit: Guillermo Carvajal / labrujulaverde.com] Σε μια εποχή ...

Ο Πύργος των Ανέμων, στην αγορά της Αθήνας, φιλοξενούσε ένα υδραυλικό ρολόι. [Credit: Guillermo Carvajal / labrujulaverde.com]

Σε μια εποχή που το πέρασμα του χρόνου υπαγορευόταν από την κίνηση του ήλιου και τις εποχές, η εισαγωγή του «ρολογιού» στην Ελληνιστική Ελλάδα, γύρω στον 3ο αιώνα π.Χ., σηματοδότησε μια ριζική αλλαγή στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η ιστορικός Sofie Remijsen, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, έχει εμβαθύνει σε αυτό το φαινόμενο και στη μελέτη της, που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο περιοδικό Klio, περιγράφει λεπτομερώς πώς η χρήση των ρολογιών επεκτάθηκε γρήγορα στις μεγάλες ελληνιστικές πόλεις, μεταμορφώνοντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι οργάνωναν την καθημερινότητά τους, ιδίως σε μέρη όπως η Αθήνα, η Αλεξάνδρεια και η Ρώμη.

Σύμφωνα με την έρευνα της Remijsen, η έννοια της ώρας με ρολόι άρχισε να εδραιώνεται στην Αλεξάνδρεια γύρω στο 300 π.Χ. Χάρη στην πρόοδο της αστρονομίας, η ελληνική επιστήμη προσάρμοσε και τελειοποίησε τις αιγυπτιακές γνώσεις για να δημιουργήσει ένα σύστημα ώρας που χώριζε την ημέρα σε ώρες μεταβλητής διάρκειας, ανάλογα με την εποχή. Αυτά τα πρώιμα ρολόγια επέτρεψαν την ακριβέστερη μέτρηση του χρόνου και δημιούργησαν ένα σύστημα όπου οι δραστηριότητες μπορούσαν να ρυθμίζονται και να συντονίζονται σύμφωνα με συγκεκριμένες ώρες, ένα πρωτόγνωρο μέχρι τότε φαινόμενο.

Ο χρόνος του ρολογιού ή η «ώρα» διέφερε από τις σύγχρονες ισημερίες, οι οποίες έχουν πάντα την ίδια διάρκεια. Στην ελληνιστική Ελλάδα, οι ημέρες και οι νύχτες χωρίζονταν σε δώδεκα ώρες που διέφεραν σε διάρκεια ανάλογα με την εποχή του έτους. Το καλοκαίρι, οι ώρες της ημέρας ήταν μεγαλύτερες από τις ώρες της νύχτας, ενώ το χειμώνα η κατάσταση ήταν αντίστροφη. Αυτή η τεχνητή υποδιαίρεση ήταν απαραίτητη για την οργάνωση πολιτικών, θρησκευτικών και στρατιωτικών εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων.

Αιγυπτιακό υδραυλικό ρολόι της ελληνιστικής περιόδου, περίπου 285-246 π.Χ. [Credit: Daderot / Wikimedia Commons]

Στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. στην Αθήνα κατασκευάστηκαν τα πρώτα δημόσια ρολόγια και αργότερα ο περίφημος Πύργος των Ανέμων στην Αθηναϊκή Αγορά έγινε σύμβολο της δύναμης και της σημασίας του χρόνου στην αστική ζωή. Ωστόσο, ήταν στην Αλεξάνδρεια, το μεγάλο κέντρο γνώσης της εποχής, που τελειοποιήθηκαν το νερό και τα ηλιακά ρολόγια για τη σήμανση των «εποχικών» ωρών. Η πόλη αυτή έγινε το επίκεντρο μιας επανάστασης στην αντίληψη του χρόνου, η οποία σύντομα εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη λεκάνη της Μεσογείου.

Η αποδοχή αυτής της νέας χρονικής αντίληψης έγινε σε μεγάλο βαθμό δυνατή από τις ελίτ των ελληνιστικών πόλεων. Η Remijsen τονίζει ότι οι πρώτοι που υιοθέτησαν αυτή την καινοτομία ήταν οι ανώτερες τάξεις και οι λόγιοι κύκλοι, ιδίως σε κέντρα όπως η Αλεξάνδρεια και η Αθήνα. Σε αυτά τα μέρη, οι σταθερές ώρες άρχισαν να χαρακτηρίζουν τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Οι γιορτές και τα συμπόσια, συνήθεις δραστηριότητες στη ζωή της ελίτ, οργανώνονταν σύμφωνα με ένα προκαθορισμένο πρόγραμμα που όριζε τις ώρες έναρξης και λήξης.

Η υιοθέτηση του ρολογιού έγινε σύμβολο κύρους, επιτρέποντας στην ιδέα να διαδοθεί γρήγορα στους κύκλους της εξουσίας και του πολιτισμού. Η κινητικότητα της κοσμοπολίτικης ελίτ, η οποία ταξίδευε μεταξύ διαφορετικών ελληνιστικών πόλεων σε διπλωματικές ή θρησκευτικές αποστολές, επέτρεψε στην έννοια των ωρών να καθιερωθεί σε ένα δίκτυο μεγάλων πόλεων όπως η Αθήνα, η Ρόδος και η Ρώμη.

Στο εσωτερικό του Πύργου των Ανέμων, στην αγορά της Αθήνας, μπορείτε να δείτε τις αυλακώσεις και τα κανάλια μέσα από τα οποία έτρεχε το νερό του ρολογιού. [Credit: MartinVMtl / Wikimedia Commons]

Επιπλέον, η άνοδος της λογοτεχνίας και η εξάπλωση των κωμικών έργων αντανακλούσε αυτή την αναδυόμενη εμμονή με τον χρόνο του ρολογιού. Έλληνες συγγραφείς όπως ο Μένανδρος και αργότερα ο Πλαύτος στη Ρώμη, άρχισαν να σατιρίζουν στα έργα τους την εξάρτηση του πληθυσμού από τα ρολόγια, δείχνοντας ότι, τουλάχιστον μεταξύ των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, η χρήση της ώρας του ρολογιού ήταν ήδη κοινή πρακτική.

Ωστόσο, οι αστικές ελίτ δεν ήταν οι μόνες υπεύθυνες για τη διάδοση αυτού του συστήματος. Σύμφωνα με την Remijsen, ο πραγματικός μοχλός εξάπλωσης της ώρας σε άλλους τομείς της κοινωνίας ήταν οι ελληνιστικοί στρατοί, ιδίως οι στρατιώτες του στρατού των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο. Στον στρατιωτικό τομέα, η ακριβής χρονομέτρηση αποτελούσε στρατηγική αναγκαιότητα. Κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μια υποτυπώδης μορφή μέτρησης του χρόνου χρησιμοποιήθηκε μέσω των «ρολογιών», ενός συστήματος που χώριζε τη νύχτα σε τέσσερα ίσα μέρη για τον συντονισμό των φρουρών και των επιχειρήσεων.

Καθώς το νερό και τα ηλιακά ρολόγια τελειοποιήθηκαν, οι Έλληνες στρατιώτες στην Αίγυπτο άρχισαν να υιοθετούν το ωριαίο σύστημα για να οργανώνουν τις μετακινήσεις τους και τα στρατιωτικά τους αρχεία. Η έρευνα δείχνει ότι γύρω στο 260 π.Χ., τα διοικητικά έγγραφα του πτολεμαϊκού στρατού ανέφεραν την ώρα του ρολογιού σε αναφορές σχετικά με τις μετακινήσεις αγγελιοφόρων και στα ημερολόγια αποστολής μηνυμάτων. Αυτό δείχνει ότι οι στρατιώτες όχι μόνο χρησιμοποιούσαν την ώρα του ρολογιού στο πεδίο της μάχης, αλλά την έφεραν και στις διοικητικές τους δραστηριότητες, επεκτείνοντας τη χρήση της σε ολόκληρη τη Μεσόγειο.

Ο οβελίσκος στην Piazza Montecitorio ήταν ο γνώμονας του ηλιακού ρολογιού που εγκατέστησε ο αυτοκράτορας Αύγουστος στη Ρώμη.
[Credit: teldridge+keldridge / Wikimedia Commons]

Η επιρροή αυτών των στρατιωτών ήταν καθοριστική στην Ελληνιστική Αίγυπτο, καθώς πολλοί από αυτούς έλαβαν γη μετά τη στρατιωτική τους θητεία και εγκαταστάθηκαν σε αγροτικές κοινότητες, όπου άρχισαν να αφιερώνουν το χρόνο τους σε αγροτικές και καθημερινές δραστηριότητες. Η πρακτική αυτή υιοθετήθηκε σύντομα και από άλλους Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο, συμβάλλοντας στην καθιέρωση της έννοιας των ωρών στις αγροτικές κοινότητες σε ολόκληρη τη χώρα.

Ένα άλλο σημείο-κλειδί για τη διάδοση του ρολογιού ήταν το Γυμνάσιο, ένας θεσμός που, εκτός από κέντρο σωματικής άσκησης, λειτουργούσε και ως χώρος κοινωνικοποίησης και πολιτικής αγωγής για τους νεαρούς Έλληνες. Κατά την ελληνιστική περίοδο, το Γυμνάσιο έγινε απαραίτητος θεσμός στις πόλεις και πολλά από αυτά ήταν συνήθως εξοπλισμένα με ηλιακά ρολόγια ή υδραυλικά ρολόγια.

Σε αυτά τα Γυμνάσια, οι νέοι μάθαιναν να οργανώνουν τις δραστηριότητές τους σύμφωνα με ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα, εσωτερικεύοντας την έννοια του χρόνου του ρολογιού ως μέρος της εκπαίδευσής τους. Οι νόμοι που ρύθμιζαν τη λειτουργία των Γυμνασίων καθόριζαν σταθερά χρονοδιαγράμματα για τις δραστηριότητες, επιτρέποντας στους μαθητές να κατανοήσουν τη σημασία της ακρίβειας στην εκπαίδευση. Αυτή η εκπαιδευτική διαδικασία ήταν ζωτικής σημασίας για να γίνει η ώρα του ρολογιού κοινή στις μελλοντικές γενιές.

Σε πόλεις όπως η Βέροια και το Ai Khanoum, επιγραφές αυτής της περιόδου δείχνουν πώς οι ώρες προπόνησης καθορίζονταν στα τοπικά γυμνάσια, επιβεβαιώνοντας ότι η ώρα του ρολογιού ήταν ήδη καθημερινή πρακτική σε αυτά τα ιδρύματα.

Αν και η έννοια των ωρών προέρχεται από την Ελλάδα, η καινοτομία αυτή γοήτευσε και τη Ρώμη. Ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν την εγκατάσταση του πρώτου ηλιακού ρολογιού στη Ρώμη το 263 π.Χ., ένα κομμάτι που είχε μεταφερθεί ως πολεμικό λάφυρο από την Κατάνια της Σικελίας. Αν και το ρολόι αυτό δεν ήταν βαθμονομημένο για το γεωγραφικό πλάτος της Ρώμης, η εγκατάστασή του αποτέλεσε ορόσημο στην πρωτεύουσα και σύντομα έγινε δημοφιλές στους πολίτες.

Ηλιακό ρολόι που βρέθηκε στην αρχαία ελληνική πόλη Ai Khanoum στο Αφγανιστάν. [Credit: World Imaging / Wikimedia Commons]

Καθώς η Ρώμη επεκτεινόταν σε όλη τη Μεσόγειο και αύξανε τις επαφές της με τον ελληνικό κόσμο, η ώρα του ρολογιού απέκτησε οπαδούς. Μέχρι το τέλος του 3ου αιώνα π.Χ., οι Ρωμαίοι συγγραφείς αναφέρονταν στις ώρες στα κείμενά τους και ορισμένοι πολεμικοί χρονογράφοι, όπως ο Πολύβιος, ανέφεραν λεπτομερώς τις ακριβείς ώρες ορισμένων στρατιωτικών κινήσεων.

Η μελέτη της Sofie Remijsen αποκαλύπτει πώς ο χρόνος του ρολογιού, ένα τεχνητό σύστημα μέτρησης του χρόνου, έφερε επανάσταση στον ελληνιστικό κόσμο σε λιγότερο από δύο αιώνες. Η υιοθέτηση αυτού του συστήματος όχι μόνο επέτρεψε την ακριβέστερη οργάνωση των στρατιωτικών, θρησκευτικών και πολιτικών δραστηριοτήτων, αλλά έθεσε επίσης τα θεμέλια για την αντίληψη του χρόνου ως κάτι μετρήσιμο και διαιρετό σε τυποποιημένα τμήματα.

Αυτή η πρόοδος σηματοδότησε την αρχή μιας νέας εποχής στην οποία ο χρόνος έπαψε να είναι μια αφηρημένη αναφορά και έγινε ένα πρακτικό εργαλείο για την καθημερινή ζωή, μια κληρονομιά που άντεξε στη νεωτερικότητα και παραμένει μια ουσιαστική πτυχή της καθημερινότητάς μας πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα.

Διαβάστε εδώ τη σχετική επιστημονική δημοσίευση.

Remijsen, Sofie. Living by the Clock II: The Diffusion of Clock Time in the Early Hellenistic Period. Klio, vol. 106, no. 2, 2024, pp. 569-593. doi.org/10.1515/klio-2023-0036

Πηγή: LBV Magazine