«Ξεπέρασε σε μεγαλείο τον Ναό του Σολομώντα»: 10 πράγματα που αξίζει να γνωρίζετε για την Αγία Σοφία

Σαν σήμερα το 537 τελούνται τα λαμπρά θυρανοίξια του ναού στην Κωνσταντινούπολη και αποδίδεται στον Ιουστινιανό η περίφημη φράση «...

Σαν σήμερα το 537 τελούνται τα λαμπρά θυρανοίξια του ναού στην Κωνσταντινούπολη και αποδίδεται στον Ιουστινιανό η περίφημη φράση «Νενίκηκά σε Σολομών».

Σαν σήμερα, στις 27 Δεκεμβρίου του 537, τελέστηκαν με λαμπρότητα από τον Ιουστινιανό τα θυρανοίξια της Αγίας Σοφίας. Την ημέρα εκείνη σφάχτηκαν και μοιράστηκαν στους πολίτες, μαζί με στάρι, χιλιάδες ζώα, ενώ σύμφωνα με τον θρύλο όταν ο αυτοκράτορας αντίκρισε τον μεγαλειώδη ναό αναφώνησε την περίφημη φράση «Νενίκηκά σε Σολομών», συγκρίνοντας την Αγία Σοφία με το Ναό του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα.   

Αυτά είναι δέκα πράγματα που αξίζει να ξέρετε για την ιστορία της.

• Η περιοχή που χτίστηκε η Αγία Σοφία είναι ιδιαίτερα σεισμογενής. Το 330 θεμελιώθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο ο πρώτος ομώνυμος ναός, ο οποίος είχε ξύλινη στέγη και ολοκληρώθηκε το 360 από τον γιο του Κωνστάντιο. Ο ναός πυρπολήθηκε το 404 και κατασκευάστηκε εξαρχής από τον Θεοδόσιο Β'. Εγκαινιάστηκε το 415 αλλά πυρπολήθηκε ξανά το 532 κατά τη διάρκεια της Στάσης του Νίκα, γεγονός που ώθησε τον Ιουστινιανό να αποφασίσει την ανέγερση ενός πολύ πιο μεγαλοπρεπή ναού.

• Η Αγία Σοφία θεμελιώθηκε στις 23 Φεβρουαρίου του 532 και αρχιτέκτονες ήταν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο, οι οποίοι έφεραν πρωτότυπα σχέδια από τη Μικρά Ασία, όπου επικρατούσε η θολοδομία. Χρησιμοποιήθηκαν πράσινα μάρμαρα από τη Μάνη και την Κάρυστο, κόκκινα από την Αίγυπτο και τριανταφυλλιά από τη Φρυγία, ενώ στη διακόσμηση του εσωτερικού χώρου συναντάμε πολύτιμα πετράδια, χρυσό, ασήμι και ελεφαντόδοντο. Για την κατασκευή του ναού εργάστηκαν νυχθημερόν 10.000 τεχνίτες και εργάτες, ενώ υπολογίζεται ότι δαπανήθηκαν τουλάχιστον τριακόσια εκατομμύρια χρυσών δραχμών. Την εποχή του Ιουστινιανού, ο ναός είχε χίλιους κληρικούς.

• Η Αγία Σοφία είναι βασιλική με τρούλο. Ο ναός είναι ένα ορθογώνιο οικοδόμημα με μήκος 78,16 μέτρα και πλάτος 71,82 μέτρα και ο κυρίως χώρος του έχει σχήμα κύβου (περίπου). Ο θόλος του έχει διάμετρο 31 μέτρα και στηρίζεται σε τέσσερα μεγάλα τόξα που με τη σειρά τους στηρίζονται σε τέσσερις τεράστιους πεσσούς (κτιστούς τετράγωνους στύλους). Ο ιστορικός Προκόπιος περιγράφει πως ο τρούλος «δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κομμάτι ουρανού που κρέμεται στη γη», γεγονός που οφείλεται στα εκατό παράθυρα που βρίσκονται γύρω από τη βάση του.

• Στο προαύλιο του ναού αναφέρεται πως υπήρχε κρήνη, στην οποία ήταν γραμμένη η καρκινική φράση «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ», (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν, που σημαίνει: ξέπλυνε δηλαδή τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου). Η φράση αυτή αν διαβαστεί από δεξιά προς τα αριστερά αποδίδει τις ίδιες ακριβώς λέξεις.

• Οι σεισμοί του 557 έγιναν αιτία να πέσει ο εντυπωσιακός και καινοφανής για την εποχή του θόλος και να καταστρέψει, μεταξύ άλλων, τον άμβωνα και την Αγία Τράπεζα. Ο Ισίδωρος ο νεότερος, ανιψιός του Ισιδώρου από τη Μίλητο, θα αναλάβει να κατασκευάσει τον καινούριο θόλο, που ολοκληρώθηκε το 563 και σώζεται μέχρι σήμερα. Επισκευή του τρούλου γνωρίζουμε ότι έγινε άλλες δύο φορές: το 989 και τον 13ο αιώνα.

• Η Αγία Σοφία, που χαρακτηρίστηκε από τους ιστορικούς ως το «κλέος του Ιουστινιανού», με τις πολλές για την εποχή καινοτομίες άσκησε μεγάλη επιρροή σε ορθόδοξους ναούς, καθώς και σε οθωμανικά τζαμιά –με χαρακτηριστικότερη περίπτωση το Σουλταναχμέτ τζαμί -γνωστό και ως Μπλε Τζαμί- , το οποίο, με διαταγή του σουλτάνου Αχμέτ Α', άρχισε να χτίζεται ακριβώς απέναντί της το 1609.

• Το βράδυ της 28ης Μαΐου τελείται στην Αγία Σοφία η τελευταία Θεία Λειτουργία. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος μεταλαμβάνει μαζί με τους υπερασπιστές της πόλης, εμψυχώνει το λαό και ζητά συγγνώμη για τα λάθη που τυχόν έκανε. Γράφει ο Γεώργιος Φραντζής στο «Xρονικό της Άλωσης»: «Η Κωνσταντινούπολη προετοιμαζόταν πυρετωδώς για τη μεγάλη επίθεση. Ταυτόχρονα ο κόσμος προσευχόταν και έγιναν λιτανείες με περιφορές εικόνων μπροστά στα κατεστραμμένα τείχη. Το βράδυ έγινε κατανυκτική λειτουργία στην Αγία Σοφία που έμελλε να είναι και η τελευταία. [...] Ο Πατριάρχης κι όλη η σύνοδος έκαναν δεήσεις στον μεγάλο ιερό ναό, παρακαλώντας αδιάκοπα από το θεό και την υπεραγία Θεοτόκο βοήθεια και θάρρος κατά των εχθρών».

• Η Αγία Σοφία είχε διακοσμηθεί με πλήθος αγιογραφιών και τοιχογραφιών ήδη από τα πρώτα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι περισσότερες από αυτές καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας με αποτέλεσμα να διακοσμηθεί εκ νέου. Όταν η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε από τους Φράγκους το 1204 ο ναός υπέστη τεράστιες ζημιές: λεηλατήθηκε και πολλές τοιχογραφίες αφαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Βενετία. Μετά την Άλωση της Πόλης το 1453 και τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, οι Τούρκοι κάλυψαν τα ψηφιδωτά του ναού με μέταλλο και γύψο.

• Το 1847 δύο Ιταλοελβετοί αρχιτέκτονες, ο Gaspare και ο Giuseppe Fossati, ανέλαβαν τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης της Αγίας Σοφίας κατόπιν εντολής του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίντ, καθώς το μνημείο δεν είχε συντηρηθεί για αιώνες. Οι Fossati θα καταγράψουν τα ψηφιδωτά σε έγχρωμες υδατογραφίες και λιθογραφίες, ανάμεσά τους και τον περίφημο «Εξαπτέρυγο Άγγελο» που ανακάλυψαν κατά τη διάρκεια των εργασιών σε έναν από τους τέσσερις πεσσούς που στηρίζουν τον τρούλο, χωρίς ωστόσο να καταφέρουν να τον διασώσουν από τον γύψο. Το 2009, οι σημερινοί συντηρητές του ναού που παλεύουν για τη διάσωση και ανάδειξη των πολύτιμων τοιχογραφιών έφεραν στο φως ξανά τον Άγγελο, προκαλώντας ενθουσιασμό στην παγκόσμια κοινότητα. Οι προσπάθειες για την αποκάλυψη των εξαπτέρυγων αγγέλων που βρίσκονται στις άλλες τρεις κολώνες συνεχίζονται. 

• Η Αγία Σοφία ήταν η έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και ορθόδοξος καθεδρικός ναός σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με εξαίρεση την περίοδο 1204 - 1261 κατά την οποία λειτουργούσε ως ρωμαιοκαθολικός ναός. Αποτέλεσε για αιώνες το κέντρο της ορθοδοξίας και του ελληνισμού, καθώς εκεί ο λαός γιόρταζε θριάμβους, θρηνούσε συμφορές και αποθέωνε αυτοκράτορες. Μετά την Άλωση μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος και της προστέθηκαν τέσσερις μιναρέδες. Από το 1934, με απόφαση του Μουσταφά Κεμάλ, λειτουργεί σαν μουσείο. Τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία αυξάνονται οι φωνές που ζητάνε τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, γεγονός που προκαλεί διεθνείς αντιδράσεις.

Πηγή: Κ. Φαρμακόρη, LiFO