Η σκοτεινή γοητεία της Μέδουσας κατακτά το Met

Μάσκα, τέλη 18ου - αρχές 19ου αιώνα, Γαλλία. Επίχρυσος χαλκός Η γυναικεία ομορφιά κι ο τρόμος που προκαλεί η δύναμη της είναι ο πυρήνα...

Μάσκα, τέλη 18ου - αρχές 19ου αιώνα, Γαλλία. Επίχρυσος χαλκός

Η γυναικεία ομορφιά κι ο τρόμος που προκαλεί η δύναμη της είναι ο πυρήνας του μύθου της Μέδουσας που εξερευνά μια έκθεση στο Metropolitan Museum of Art.

Πολύ πριν γίνει πολυπόθητο status symbol ως έμβλημα του οίκου Versace, η Μέδουσα υπήρξε μία από τις τρομακτικότερες γυναικείες φιγούρες στην μυθολογία.   

Με φίδια αντί για βοστρύχους και βλέμμα που πάγωνε κυριολεκτικά όσους την κοιτούσαν, ενσάρκωνε διαχρονικά τη femme fatale, όπως επιθυμεί να αναδείξει και η πρώτη έκθεση που είναι αφιερωμένη στις πολλαπλές ερμηνείες που τις έχουν δώσει οι καλλιτέχνες από την αρχαϊκή περίοδο μέχρι και σήμερα.   

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία η Μέδουσα ήταν κόρη του Φόρκυ ή Φορκέα και της Κητούς, θνητή αδελφή των άλλων δύο Γοργόνων, της Σθενούς και της Ευρυάλης. Η μορφή και η ιστορία της αποτέλεσε αγαπημένο θέμα των ζωγράφων, γλυπτών και άλλων καλλιτεχνών που επέλεγαν να την απεικονίζουν με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους.   

Αυτές οι αλλαγές στην αναπαράσταση της Μέδουσας αποτυπώνονται υποδειγματικά στα 60 έργα τέχνης που επέλεξε η Κική Καρόγλου, επιμελήτρια της έκθεσης του Metropolitan Museum of Art με τίτλο «Dangerous Beauty: Medusa in Classical Art» (Επικίνδυνη Ομορφιά: η Μέδουσα στην Κλασική Τέχνη). 

Πως όμως έφτασε ένα μυθικό τέρας να αναφέρεται ως επικίνδυνη ομορφιά;  

Τα έργα της συλλογής του Met παρουσιάζουν με γλαφυρό τρόπο την ωραιοποίηση της τρομακτικής φιγούρας όπως αυτή εξελίχθηκε και εκφράστηκε, αρχικά χάρη στην εξιδανίκευση της ανθρώπινης μορφής στην αρχαιοελληνική κλασική τέχνη, και στην συνέχεια στις παραστατικές και διακοσμητικές τέχνες της ρωμαϊκής, ελληνιστικής και εν γένει της δυτικής τέχνης μέχρι και πρόσφατα.   

Η Μέδουσα ήταν ένα πλάσμα της θάλασσας που παρουσιαζόταν όπως και άλλα μυθικά τέρατα (η Σφίγγα, οι Σειρήνες, η Σκύλλα και η Χάρυβδη) ως μισή γυναίκα και μισή τέρας. Στις πρώιμες απεικονίσεις την βλέπουμε με υπερμέγεθες κεφάλι, χαυλιόδοντες, γενειάδα και φίδια αντί για μαλλιά.   

Αυτή η άσχημη εκδοχή της δεν διήρκεσε όμως για πάντα και ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα, στο πλαίσιο της εξύμνησης του ιδανικού στην κλασική τέχνη, η Μέδουσα εξωραΐζεται: τα χαρακτηριστικά του προσώπου γίνονται αισθητά πιο λεπτά και συμμετρικά, τα υπερμεγέθη και τρομακτικά δόντια εξαφανίζονται, η γκριμάτσα με τα φουσκωμένα μάγουλα που βγάζει έξω την γλώσσα εξαλείφεται, ενώ ο αριθμός των φιδιών στα μαλλιά της μειώνεται αισθητά.   

Σταδιακά η φρικτή φιγούρα που επινοήθηκε ώστε να αποτελεί σύμβολο αποτροπής, δηλαδή να λειτουργεί ως «κακό» που διώχνει το κακό, σαν το «μάτι» που πολλοί φοράνε σήμερα προκειμένου να διώχνει το κακό μάτι, αντικαθίσταται από μια εύμορφη γυναίκα.

Χάλκινο διακοσμητικό ρυμού άμαξας, χαλκός, άργυρος και ορείχαλκος,
Ρώμη, 1ος - 2ος αι. μ.Χ. 

Δεν είναι όμως μόνο στη τέχνη που η Μέδουσα αλλάζει μορφή. Όλοι γνωρίζουμε τον μύθο του Περσέα, όπου η θνητή Γοργόνα δεν είναι παρά το τέρας που πρέπει να σφαγιαστεί για να νικήσει ο ήρωας τους εχθρούς του, αλλά υπάρχει και μια μεταγενέστερη εκδοχή από τον Ρωμαίο ποιητή Οβίδιο, σύμφωνα με την οποία η Μέδουσα ήταν μια πανέμορφη κόρη και ιέρεια της Αθηνάς που γοήτευσε τον Ποσειδώνα.   

Όπως συμβαίνει πάντα σε αυτές τις ιστορίες, ο θεός -φυσικά- δεν μπορούσε να συγκρατήσει το πάθος του και συνευρέθηκε μαζί της μέσα στον ναό της Αθηνάς μεταμορφωμένος σε άλογο.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γίνει η Αθηνά έξαλλη για την προσβολή προς το πρόσωπο της (άλλοι λένε πως ζήλευε και την ομορφιά της), κι αφού δεν μπορούσε να τα βάλει με τον αδελφό της ξέσπασε στην άτυχη Μέδουσα μεταμορφώνοντας την σε απεχθές τέρας.    

Όσο δραστικές κι αν ήταν οι αλλαγές στην εμφάνισή της ανά τους αιώνες κι όποια κι αν είναι η ιστορία που κρύβεται πίσω αυτήν, η Μέδουσα παραμένει πάντα άμεσα αναγνωρίσιμη χάρη σε ένα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό: κοιτάζει πάντοτε ευθεία μπροστά της.    

Στην αρχαία ελληνική τέχνη είναι σπάνιο μια μορφή να κοιτάζει απευθείας προς τον θεατή, όμως στη συντριπτική πλειοψηφία των αναπαραστάσεων της Μέδουσας το βλέμμα της καρφώνεται στο δικό μας.    

Το εικαστικό στοιχείο που αποτελείται από την κεφαλή και το πρόσωπο της Μέδουσας ονομάζεται Γοργόνειο και χρησιμοποιούνταν συχνά ως διακοσμητικό μοτίβο στην αρχιτεκτονική, σε κεραμικά αγγεία και στην μεταλλοτεχνία.   

Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι τοποθετούσαν γοργόνεια ως σύμβολα αποτροπής σε οικίες, κρήνες, ναούς, αλλά και ζωγραφισμένα μέσα σε ποτήρια και πιάτα ως έκπληξη στους συνδαιτυμόνες που με την τελευταία γουλιά και μπουκιά βρίσκονταν πρόσωπο με πρόσωπο με την Μέδουσα.

Πήλινη μελανόμορφη βάση του αγγειοπλάστη Εργοτίμου και του ζωγράφου Κλειτία, αρχαϊκή περίοδος, 570 π.Χ. Αττική

Οι στρατιώτες κοσμούσαν με γοργόνεια τις ασπίδες και τους θώρακες των πανοπλιών τους προκειμένου να τους προστατεύει στην μάχη, όπως έσωσε και τον Περσέα το κομμένο κεφάλι της που μετέτρεπε σε πέτρα όσους το κοιτούσαν ακόμα και μετά θάνατον.   

Αναφορές στη χρήση του Γοργόνειου ως κεντρικού διακοσμητικού ασπίδας βρίσκουμε στην Ιλιάδα του Ομήρου, στην περιγραφή της ασπίδας του Ηρακλή από τον Ησίοδο, αλλά συχνότερα αποτελεί το κεντρικό μοτίβο της αιγίδας της Αθηνάς στις απεικονίσεις της θεάς σε αγγεία και γλυπτά.   

Πήλινη πελίκη που αποδίδεται στον Πολύγνωτο, 450–440 π.Χ. 

Εγχάρακτο από καρνεόλιο, 3ος - 1ος αιώνας π.Χ. 

Κεφαλή Μέδουσας, κάμεο του Μπενεντέττο Πιστρούτσι, 1840-1850.
 Ερυθρός ίασπις με χρυσό δέσιμο και λευκό σμάλτο.

Χάλκινη περικνημίδα για αριστερό πόδι με κεφάλι Μέδουσας, Ελλάδα 4ος αι. π.Χ.

Η Αμαρτία (Γυναίκα με Κόκκινα Μαλλιά και Πράσινα Μάτια), Έντβαρντ Μουνχ, 1902. Λιθογραφία σε κίτρινο, κόκκινο και πράσινο.

Μέδουσα, 1860-1870, όνυχας.

Κύπελλο μελανόμορφο αρχαϊκής περιόδου, 565-550 π.Χ. Ελλάδα

Κεφαλή Μέδουσας, στούντιο Αντόνιο Κανόβα, 1806–7, Ρώμη.
Γύψινο πρόπλασμα με μεταλλική ράβδο

Ιππέας και άλογο, πρώιμη ελληνιστική περίοδος (αρχές 3ου αιώνα π.Χ.), Κύπρος. Τερακόττα

Κύλιξ μελανόμορφη που αποδίδεται στον ζωγράφο Γ, αρχαϊκή περίοδος, Αττική, 575 π.Χ. Ύψος 13 εκ. 

Πήλινη ερυθρόμορφη λήκυθος που αποδίδεται στον Τιθωνό, κλασική περίοδος, 480 π.Χ. Αττική.

Δίωτο πήλινο αγγείο, πρώιμη ελληνιστική περίοδος 4ος - 3ος αιώνας π.Χ. Απουλία.

Χρυσό μενταγιόν με μορφή γοργόνειου, κλασική περίοδος, Κύπρος, 450 π.Χ.
Χρυσός και άργυρος.

Σήμερα η Μέδουσα, με τα φιδίσια μαλλιά και το βλέμμα που πετρώνει, παραμένει μια αλληγορική φιγούρα μοιραίας ομορφιάς και μια εύκολη επιλογή προς παρομοίωση των γυναικών που έχουν ισχύ αλλά θεωρούνται μισητές.   

Παρ' ότι η εμφάνιση της αλλάζει δραστικά και από γκροτέσκα φιγούρα με αμφίβολο φύλο, εξελίσσεται σε μια όμορφη γυναίκα, κατά βάθος πάντα αποτελεί μια καταραμένη μορφή, είναι η «άλλη» που πρέπει να ηττηθεί. Μια φονική και απόκοσμη ξένη που ταυτόχρονα είναι πανταχού παρούσα και διαθέτει μια αδιαμφισβήτητη δύναμη που μαγνητίζει εκτός από τους κοινούς θνητούς και τους καλλιτέχνες.    

Η έκθεση «Dangerous Beauty: Medusa in Classical Art» παρουσιάζεται στο The Metropolitan Museum of Art της Νέας Υόρκης και θα διαρκέσει ως τις 6 Ιανουαρίου 2019. 

Πηγή: I. D'Athenes, LiFO