Η γένεση της Κύπρου πριν την εμφάνιση του ανθρώπου: Ελέφαντες και Ιπποπόταμοι στην Αγία Νάπα

Η γένεση της Κύπρου πριν την εμφάνιση του ανθρώπου: Ελέφαντες και Ιπποπόταμοι στην Αγία Νάπα.

Η γένεση της Κύπρου πριν την εμφάνιση του ανθρώπου: Ελέφαντες και Ιπποπόταμοι στην Αγία Νάπα.

Το Τρόοδος

Η Κύπρος είναι αποτέλεσµα µιας σειράς γεωλογικών διεργασιών που διάρκεσαν δεκάδες εκατοµµύρια χρόνια. Η οροσειρά του Τροόδους σχηµατίστηκε από ηφαιστειακή δράση στον βυθό ενός µεγάλου, αρχαίου ωκεανού, γνωστού ως «Τηθύς Θάλασσα» πριν από 90 εκατοµµύρια χρόνια. Στη συνέχεια ανυψώθηκε περιπού 2000 µέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας ως στερεοποιημένη λάβα. Αντιστοιχα η οροσειρά της Κερύνειας ήταν καταβυθισμένη, όπως αποδεικνύεται από τους κοραλλιογενείς ασβεστόλιθους που κανεις συναντα εκει. Το νησί που σχηματίστηκε καλύφθηκε επανειλημμένα με θαλάσσιο νερό πραγμα που τεκμηριωνουν οι αποθέσεις ιζηματογενών πετρωμάτων πάνω από τρα ηφαιστειακά πετρώματα.

Πενταδάκτυλος και Μεσαορία

Πριν 12 εκατοµµύρια χρόνια περίπου, η µετακίνηση προς βορρά και η βύθιση της αφρικανικής πλάκας κάτω από την ευρωπαϊκή, προκάλεσε την ανύψωση του βυθού στο βορειοανατολικό µέρος της Μεσογείου. Aυτό είχε ως αποτέλεσµα να αναδυθούν από τη θάλασσα, σαν δυο µικρά νησιά, ένα µέρος του Τροόδους και η οροσειρά του Πενταδάκτυλου.

Για εκατομύρια χρόνια οι δύο πλάκες συνέχιζαν να κινούνται η μια προς την κατεύθυνση της άλλης, οποτε και το Τρόοδος ανέβαινε συνεχώς ψηλότερα. Στην περιοχή μεταξύ των δύο νησιών, κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας συνεχίζαν οι αποθέσεις ιζηματων.

Πριν 2 εκατοµµύρια χρόνια το θαλάσσιο νερό, ακολουθώντας αδυναμίες του φλοιού της Γης – ρήγματα-, διεισδύει χαμηλότερα και αλλοιώνει το υλικό του, κάνοντας την πυκνότητά του μικρότερη. Η αλλαγή αυτή των πετρωμάτων του μανδύα ονομάζεται σερπεντινίωση και προκαλεί τη δραματική άνοδο της οροσειράς του Τροόδους και των ιζηματογενών πετρωμάτων που το περιβάλλουν.

Το Τρόοδος ανυψώνεται σε υψόμετρο 2000 μ. περίπου, ο Πενταδάκτυλος φτάνει στα 1000 μ και η μεταξύ τους περιοχή αναδύεται πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και σχηματίζει την πεδιάδα της Μεσαριάς. Έτσι η Κύπρος πήρε τη σημερινή περίπου μορφη της ενω συνεχιζε με αργό ρυθμό να ανέρχεται.

Η Κύπρος δεν αποτελούσε ποτέ τμήμα στεριάς. H παλαιά θεωρία ότι κάποτε η Κύπρος ήταν ενωμένη με την απέναντι της στεριά της Μικράς Ασίας και με τη Μέση Ανατολή παρόλο που βρίσκεται μόνο λίγα χιλιόμετρα από τις ακτές τους έχει εγκαταλειφτεί και αντικατασταθεί με την επιστημονική βεβαιότητα ότι το νησί αναδύθηκε από τη θάλασσα εξαιτίας της μετακινήσεως της αφρικανικής προς την ασιατική πλάκα και συμπιέσεως στην περιοχή, πράγμα που σήμαινε ανύψωση.

Ο δραµατικός τρόπος µε τον οποίο δηµιουργήθηκε το νησί, θυµίζει πολύ τον τρόπο µε τον οποίο αναδύθηκε η  Αφροδίτη. Σημερα η οροσειρά του Τροόδους αποτελεί ένα γεωλογικό βιβλίο για τους επιστήµονες, αφου βοηθα στην κατανόηση τής εξέλιξης των ωκεανών.

Τα πρώτα ζώα στην Κύπρο

Η Κύπρος εξελίχθηκε σ’ ένα εξαιρετικό τόπο διαβίωσης για τον άνθρωπο,καθώς και σε βιότοπο µε πλούσια χλωρίδα και πανίδα.

Στην Κύπρο βρέθηκαν απολιθώµατα ζώων κυρίως νάνων ιπποπόταµων, νάνων ελεφάντων, ορισµένα είδη αρουραίων και νυκτερίδων και ένα είδος µοσχογαλής (µικρό αιλουροειδές ζώο) στην οροσειρά του Πενταδακτύλου, στο Ακρωτήρι και σε περιοχές της Πάφου.

Στην περιοχή Αετόκρεµµος στο Ακρωτήρι Λεμεσου, βρέθηκαν οστά νάνων ιπποπόταµων και ελεφάντων µε χαρακιές, σηµάδια που έγιναν από αιχµηρά λίθινα εργαλεία φτιαγμένα από τον ανθρωπο. Εκτός από λίθινα εργαλεία στη θέση αυτή βρέθηκαν εστίες φωτιάς, οστά πτηνών, µικρών ζώων και όστρακα.

Τα θηλαστικά έφτασαν τυχαία στο νησί κολυμπώντας ή επιπλέοντας σε κορμούς δέντρων ή πετώντας πριν από 250.000 από τη γειτονική ήπειρο, της οποίας η απόσταση κατά τη διάρκεια των παγετωδών περιόδων δεν υπερέβαινε τα 35 χιλιόμετρα. Επίσης κατά την περίοδο των παγετώνων οι ακτές προεκτείνονται προς τη θάλασσα µερικά χιλιόµετρα πέραν της σηµερινής ακτογραµµής αφού η στάθµη της Μεσογείου κατέβαινε περισσότερο από 100 µέτρα κάτω από το σηµερινό της επίπεδο λογω της δέσμευσης τεράστιων ποσοτήτων νερού.

Μικρά νησιά ανατολικά του ακρωτηρίου του Αποστόλου Ανδρέα για παραδειγμα  λειτούργησαν σαν γέφυρες επικοινωνίας και πρόσβασης μεταξύ της Κύπρου και της Ηπειρωτικής Ασίας και βοήθησαν στον εποικισμό του νησιού από τα ζώα και τον άνθρωπο αργότερα.

Το γεγονός ό,τι κάποια είδη θηλαστικών απουσιάζουν, πρέπει να αποδοθεί είτε στη γεωγραφική απομόνωση της Κύπρου, είτε στο ό,τι η παρουσία κάποιων ειδών στην Κύπρο εξαφάνισε τη χλωρίδα σε τέτοιο βαθμό που δεν έδωσε την ευκαιρία σε άλλα φυτοφάγα να επιβιώσουν.

Ο Νανισμός στα ζώα

Ο ιπποπόταμος και ο ελέφαντας με την εγκατάστασή τους στο νησί υπέστησαν μεγάλες εξελικτικές αλλαγές και προσαρμόστηκαν ανάλογα στο νέο περιβάλλον τους. Η σημαντικότερη αλλαγή ήταν ο νανισμός, φαινόμενο που παρατηρείται και σε άλλα νησιά της Μεσογείου (Κρήτη, Σαρδηνία, Ρόδο, Τήλο, Κορσική, Σικελία). Ο νανισμός είναι μεταξύ άλλων κοινό φαινόμενο των νησιών, όπου απουσιάζουν τα μεγάλα σαρκοβόρα ζώα και που βρίσκονται αρκετά μακριά από την ηπειρωτική χέρσο για να δέχονται συνεχώς νέους αποίκους. Το μικρό μέγεθος τους έδωσε τη δυνατότητα μεγαλύτερης ευκινησίας στις ορεινές περιοχές και ταυτόχρονα τους παρείχε τη δυνατότητα για καλύτερη αξιοποίηση των περιορισμένων πηγών τροφής, επιτρέποντας τους έτσι να αυξηθούν σε μεγαλύτερους αριθμούς.

Απολιθώματα νάνων ιπποποτάμων και ελεφάντων έχουν βρεθεί σε περισσότερες από 40 θέσεις της Κύπρου και, κυρίως, σε σπήλαια στους πρόποδες του Πενταδακτύλου, στο Ακρωτήρι Λεμεσού καθώς και στην περιοχή της Αγία Νάπας και Ξυλοφάγου. Το γεγονός ότι τα απολιθώματα των νάνων ιπποπόταμων και ελεφάντων βρίσκονται στη συντριπτική τους πλειοψηφία σε αποθέσεις ιζημάτων σπηλαίων με ισχυρή διαγένεση, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα ζώα αυτά έζησαν, κατά πάσαν πιθανότητα, σε σπήλαια.

Σε πολλά μέρη της Κύπρου τα οστά των ζώων αυτών θεωρήθηκαν από τους κατοίκους οστά αγίων ή μαρτύρων. Γι’ αυτό τα σπήλαια μέσα στα οποία ανευρέθηκαν μετατράπηκαν σε εξωκλήσια ή ακόμα κτίστηκαν μικρές εκκλησίες στην περιοχή. Οι Άγιοι Σαράντα, ο Άγιος Φανούριος, οι Άγιοι Φανέντες ή Φανώντες, είναι οιάγιοι στους οποίους αποδόθηκαν τα οστα. Σε άλλες περιπτώσεις τα απολιθώματα των ζώων αυτών αποδόθηκαν σε υπολείμματα δρακόντων, γι’ αυτό και προέκυψαν τοπωνύμια όπως Δρακοντόσπηλιος, Δρακοντότρυπα, Σπηλιά του Δράκου…

Ιπποπόταμος – Hippopotamus minutus

Το 1972, μετά από λεπτομερείς μελέτες των απολιθωμάτων αυτών, διαπιστώθηκε ότι ο ιπποπόταμος της Κύπρου αποτελεί ξεχωριστό γένος και ονομάσθηκε Phanurios Minor ή Minutus από την τοποθεσία «Άγιος Φανούριος» του Αγίου Γεωργίου Κερύνειας, αντί Hippopotamus Minor ή Minutus που συνηθιζόταν να ονομάζεται. Το κυπριακό αυτό γένος ιπποπόταμου, βρέθηκε σε 32 τοποθεσίες, κυρίως σπήλαια.

Οι νάνοι ιπποπόταμοι με μήκος 1,50 και ύψος 0,75 μ. ερχονται σε αντίθεση με το σημερινό αφρικανικό ιπποπόταμο που έχει μήκος 3,60-4,60 μέτρα και ύψος 1,15 μέτρα. Ο νάνος ιπποπόταμος της Κύπρου ήταν ζώο της ξηράς και όχι αμφίβιο όπως ο ιπποπόταμος που γνωρίζουμε σήμερα.

Οι διαφορές με τους σημερινούς ιπποπόταμους είναι πολύ μεγάλες, και φαίνεται ότι είχαν τη δυνατότητα να ζουν και έξω από το νερό μέσα στη χαμηλή βλάστηση της περιοχής. Τα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Κυπρίου ιπποπόταμου, όπως η ανατομία των άκρων, η θέση των ματιών και της μύτης, ο αριθμός και το σχήμα των δοντιών, τον καθιστούσαν περισσότερο ζώο των δασών τρεφόμενο με φύλλα δένδρων, παρά ζώο των λιμνών και ποταμών, όπως είναι ο σημερινός ιπποπόταμος της Αφρικής. Επιπλέον, είχε και άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως αλλαγές στο σχήμα της σιαγόνας, στη θέση των ματιών και της μύτης, στο μέγεθος των άκρων, στο πέλμα των ποδιών. Αλλαγές που υποδηλώνουν ότι περισσότερο περπατούσε παρά κολυμπούσε.

Ελέφαντας – Elephas Cypriotes

Ο νάνος ελέφαντας, Elephas Cypriotes, γνωστός από απολιθώματα σε 13 τοποθεσίες. Είχε ύψος 0.90 – 1.20 μέτρα, σε σύγκριση με το σημερινό αφρικανικό ελέφαντα που έχει ύψος 3-4 μέτρα. O Elephas Cypriotes ζύγιζε περίπου 200 κιλά.

Φαίνεται ότι οι ιδιαίτερες συνθήκες στο νησί, είχαν επιδράσει σε αυτά τα ζώα τα οποία εξελίχθηκαν σε ενδημικά νανώδη είδη.

Εξάφανιση

Τα ευρήματα δείχνουν ότι ο άνθρωπος της εποχής κυνηγούσε τα ζώα αυτά, πιθανόν δε να συνέβαλε στην εξαφάνιση τους. Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι υπήρχαν φυσικοί εχθροί όπως μεγάλα αρπακτικά εκείνη την περιοδο στην Κύπρο.

Οι νάνοι ιπποπόταμοι της Κύπρου, θεωρούνται οι τελευταίοι ιπποπόταμοι της Ευρώπης και εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 10,000 χρόνια, ενώ οι νάνοι ελέφαντες  της Κύπρου είχαν εξαφανιστεί πριν από τους ιπποπόταμους.

Ο πρώτος ερευνητής που μελέτησε τα απολιθώματα των θηλαστικών της Κύπρου ήταν η Βρετανίδα Dorothea M. A. Bate το 1902 – 1904, όταν μεγάλος αριθμός απολιθωματων μεταφέρθηκε στο Λονδίνο.Από τα οστά αυτά έγινε κατορθωτή η ανακατασκευή ενός ολόκληρου σκελετού νάνου ιπποπόταμου, ο οποίος εκτίθετο στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου μέχρι το 1970.

Πηγή: Δρ. Αννίτα Αντωνιάδου, Κυπριακός Χρονογράφος