Κοιτάσματα πολιτισμού στις Κυκλάδες

Στη θέση Διακόφτης αποκαλύφθηκαν τα κατάλοιπα του πρώτου Πρωτοκυκλαδικού ΙΙ (2.800-2.300 π.Χ.) οικισμού που εντοπίζεται στη Μύκονο. Ότ...

Στη θέση Διακόφτης αποκαλύφθηκαν τα κατάλοιπα του πρώτου Πρωτοκυκλαδικού ΙΙ (2.800-2.300 π.Χ.) οικισμού που εντοπίζεται στη Μύκονο.

Όταν κοπάσει η θύελλα που έφερε μαζί του ο κορωνοϊός και μετρήσουμε τις απώλειες σε όλα τα επίπεδα στη χώρα μας, καθώς και στον τουρισμό, θα είναι ευκαιρία να δούμε τι θα πυροδοτήσει την επανεκκίνηση. Τον Απρίλιο ξεκινά επίσημα η τουριστική περίοδος. Ποιος είναι αισιόδοξος για την έναρξή της, αφού η περιπέτεια δεν φαίνεται να τελειώνει, η χώρα ανακοινώνει καθημερινά νέα μέτρα και ο αριθμός των κρατήσεων είναι αποκαρδιωτικός; 

Ωστόσο, οι Κυκλάδες παραμένουν αγαπημένος προορισμός Ελλήνων και ξένων. Τι θα αφυπνίσει τις τοπικές κοινωνίες, όταν και όπως συνέλθουμε; Το πολιτιστικό απόθεμα: μουσεία, εκθέσεις, ανασκαφές, δράσεις και ο τρόπος που αυτό θα αξιοποιηθεί.

Πριν ακόμη μπει στο καθημερινό μας λεξιλόγιο ο COVID-19, ο διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης, μιλά για τη διαχείριση του πολιτιστικού αποθέματος μέσα στο φάσμα της ανάπτυξης, ενώ επιχειρεί τον ανασχεδιασμό του μουσειακού χάρτη των Κυκλάδων. Είδαμε πως «ξύπνησε» το ενδιαφέρον του κοσμοπολίτικου κοινού για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Μυκόνου, με εκθέσεις όπως το «Vanity» (Ματαιοδοξία) το 2016, πέρυσι την ομαδική έκθεση «The Palace at 4 a.m.» του Οργανισμού ΝΕΟΝ, αλλά και εκείνη στη γειτονική Δήλο, στην οποία οι επισκέπτες του αρχαιολογικού χώρου είδαν τις γλυπτικές εγκαταστάσεις του αναγνωρισμένου Βρετανού καλλιτέχνη, Άντονι Γκόρμλι, να συνυπάρχουν με τις αρχαιότητες.

Την άνοιξη, στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μυκόνου προγραμματίζεται να παρουσιαστεί η επιτυχημένη έκθεση «Από τον κόσμο του Ομήρου. Τήνος και Κυκλάδες στη Μυκηναϊκή εποχή», που διοργάνωσε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων σε συνεργασία με το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Πρωτοπαρουσιάστηκε πέρυσι στο Μουσείο Μαρμαροτεχνίας του Ιδρύματος στον Πύργο Τήνου, συγκεντρώνοντας πάνω από 26.000 επισκέπτες, ενώ τον περασμένο Δεκέμβριο ήρθε και στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη.

Εκπλήξεις στη Μύκονο

Μετά τις μυκηναϊκές αρχαιότητες στις Κυκλάδες, σειρά έχει η μεγάλη έκθεση για την Επανάσταση του 1821 και τη συμβολή της Μυκόνου, με τη Μαντώ Μαυρογένους, στον Αγώνα. Ετοιμάζεται για τον ερχόμενο χειμώνα, επίσης στο Αρχαιολογικό Μουσείο του νησιού.

Στο Κάστρο Χώρας Μυκόνου τα νέα ευρήματα είναι πολλά.
Μερική άποψη δίπλα στην Παραπορτιανή.

Αυτή είναι η μία πλευρά. Γιατί υπάρχει και το μέτωπο των ανασκαφών. «Στους εντατικούς ελέγχους της οικοδομικής δραστηριότητας στη Μύκονο, που δεν γνώρισε κάμψη ούτε στα χρόνια της κρίσης, εντοπίζουμε πολλά που θα μπορούσαν να είχαν διαφύγει αν δεν είχαν ερευνηθεί προσεκτικά, όπως το αρχαίο αγροτικό τοπίο. Πεζούλες που έρχονται διαρκώς στο φως και μοιάζουν με τις σημερινές στα κυκλαδίτικα νησιά, διαμόρφωναν τα πεδία για την καλλιέργεια στην αρχαιότητα. Στοιχεία ταπεινά, του αγροτικού τοπίου των Κυκλάδων, ανάγονται στους κλασικούς και κυρίως στους ελληνιστικούς χρόνους, αποκαλύπτονται στις σωστικές ανασκαφές και δηλώνουν μια συνέχεια» λέει στην «Κ» ο διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Στη Μύκονο εντοπίστηκαν και κατάλοιπα του πρώτου Πρωτοκυκλαδικού ΙΙ (2.800-2.300 π.Χ.) οικισμού στο νησί, που αποκαλύφθηκαν στη θέση Διακόφτης. Μια εγκατάσταση, η οποία καλύπτει μεγάλη έκταση, λέει ο κ. Αθανασούλης, και θα αποκαλύψει σε μελλοντικές έρευνες σημαντικότερα κομμάτια του οικισμού, σε γειτονικά τμήματα. «Όλες οι έρευνες δείχνουν την αρχαιολογική σημασία της Μυκόνου, η οποία λόγω της Δήλου δεν είχε αξιολογηθεί. Είναι νησί με πολύ σημαντικό πολιτισμικό απόθεμα το οποίο ξεκινάει από τον πρώτο μεγάλο κυκλαδικό πολιτισμό, τον Πρωτοκυκλαδικό, με βεβαιωμένο πλέον οικισμό. Η παρουσία της Μυκόνου στη Μυκηναϊκή περίοδο είναι γνωστή – θυμίζω τον θολωτό τάφο που ανέσκαψε ο Παναγιώτης Χατζιδάκις στη θέση Αγγελικά, ωστόσο βρίσκουμε συνεχώς κι άλλες θέσεις».

Να όμως μία ακόμη έκπληξη: Στη Χώρα της Μυκόνου οι σωστικές ανασκαφές έφεραν στο φως και βυζαντινά ευρήματα. Κατά τη διάρκεια καθαρισμών δύο εγκαταλελειμμένων ακινήτων του Δημοσίου, αποκαλύφθηκε μεσαιωνικός ερειπιώνας με άγνωστα τμήματα από την αρχαία πόλη της Μυκόνου. «Τοίχοι κλασικών και ελληνιστικών χρόνων που μοιάζουν πολύ με εκείνους της Δήλου, ενώ σε παλιότερα στρώματα βρίσκουμε και προϊστορική κατοίκηση στον χώρο του κάστρου Μυκόνου. Στον Πύργο κοντά στην Παναγία την Παραπορτιανή, κατά τη διάρκεια καθαρισμών πριν από την αποκατάσταση, βρήκαμε στα χαμηλά στρώματα λαξεύματα στον γρανίτη μέσα στα οποία υπήρχαν προϊστορικά κινητά ευρήματα. Μια εντυπωσιακή συνέχεια η οποία δεν είχε ποτέ αξιολογηθεί. Από τη νεολιθική περίοδο, στα πρωτοκυκλαδικά, τα μυκηναϊκά, τα αρχαϊκά, κλασικά, ελληνιστικά και τέλος στα βυζαντινά που για πρώτη φορά εντοπίζονται σε τέτοια έκταση στη Μύκονο».

Σκάβοντας στο Κάστρο βρέθηκε ένα χάλκινο βυζαντινό νόμισμα (870-879 μ.Χ.), του αυτοκράτορα Βασιλείου Α΄, που επιβεβαιώνει τη βυζαντινή παρουσία στο νησί. «Ερευνώντας τα οικόπεδα στον ιστό της Μυκόνου, εντοπίσαμε κι άλλες θέσεις που ανάγονται στον 6ο και 7ο αι. μ.Χ. και μάλιστα σε έναν απ’ αυτούς τους χώρους βρήκαμε έναν εντυπωσιακό “θησαυρό” από έξι χάλκινα κανάτια που έθαψαν σε κάποια στιγμή κινδύνου, μάλλον επιδρομές Αράβων στο Αιγαίο κατά τον 7ο αιώνα. Τα είχαν αποθησαυρίσει όχι για το περιεχόμενό τους, αλλά γα το ίδιο τους το μέταλλο που ήταν πολύτιμο. Όμως ο ιδιοκτήτης τους δεν κατάφερε να επιστρέψει».

Παρότι θεωρούσαμε ότι η Νάξος είχε βυζαντινή παρουσία και τα υπόλοιπα νησιά ήταν ερειπωμένα, «προκύπτει ότι οι Βυζαντινοί δεν εγκατέλειψαν κανένα νησί, καθώς όλα τούς ήταν απαραίτητα γιατί συγκροτούσαν ένα δίκτυο που προστάτευε τον ζωτικό χώρο της αυτοκρατορίας. Τα νησιά των Κυκλάδων, ακόμη κι αν ήταν μικρά, είχαν στρατηγική σημασία. Κάποια όπως η Μύκονος δεν είχαν κατοίκηση, ενδεχομένως είχαν εγκαταλειφθεί στη μέση βυζαντινή περίοδο, όμως τώρα τεκμηριώνεται η διαρκής παρουσία και η αδιάσπαρτη συνέχεια του ελληνισμού στο Αιγαίο, στις Κυκλάδες. Είναι φανερό ότι ο αρχαιολογικός χάρτης της Μυκόνου αλλάζει, καθώς εμπλουτίζεται διαρκώς με άγνωστες θέσεις, οι οποίες συμπληρώνουν τα κενά και μαρτυρούν αδιάλειπτη χρήση του νησιού από τη νεολιθική περίοδο μέχρι σήμερα και είναι βέβαιο ότι η περιοχή της Χώρας θα δώσει ακόμη περισσότερα ευρήματα και πολλές πληροφορίες».

Σε σωστικές ανασκαφές αποκαλύφθηκαν πεζούλες καλλιέργειας και διευθέτηση ρέματος ελληνιστικής εποχής στην Άνω Μερά.

Η Δήλος και η Ρήνεια

Ο κ. Αθανασούλης τονίζει ακόμη ότι στην αρχαιότητα η Μύκονος ήταν ένα νησί εξαρτημένο από τη Δήλο, ενώ σήμερα η Δήλος είναι ένας αρχαιολογικός χώρος παράρτημα της Μυκόνου. Στα ισχυρά χρόνια, ήταν κόμβος, σπουδαίο θρησκευτικό και εμπορικό κέντρο, ένας φορολογικός παράδεισος της εποχής. «Η πόλη της Δήλου είναι ένα προϊόν της ελληνιστικής περιόδου. Τότε έγινε μεγάλο εμπορικό λιμάνι και μεγάλο αστικό κέντρο το οποίο συγκέντρωνε τεράστιο πλούτο. Για μια μεγάλη περίοδο ήταν μια πόλη χωρίς τέλη και φόρους, με ξέπλυμα χρήματος, με τεράστιο σκλαβοπάζαρο, βίλες και πορνεία. Στο ιερό νησί απαγορευόταν να γεννηθεί ή να πεθάνει κάποιος, έτσι η γειτονική Ρήνεια μετατράπηκε σε απέραντη νεκρόπολη».

Να ένα νέο ανασκαφικό μέτωπο στη σκιά της Δήλου. «Στη Ρήνεια ξεκινήσαμε πέρυσι για πρώτη φορά τη συστηματική καταγραφή όλων των θέσεων. Σε πρώτη φάση κάνουμε μικρές τομές, κυρίως τοπογράφηση και ιχνηλάτηση με επιφανειακή έρευνα».

«Δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθεί η υπόθεση του κορωνοϊού, πόσο θα διαρκέσει, τι θα συμβεί την άνοιξη. Ίσως χρειαστεί να μεταθέσουμε κάποιες δραστηριότητες για αργότερα» υπογραμμίζει ο διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δ. Αθανασούλης. Η Εφορεία συνεχίζει το έργο της. «Την περασμένη πενταετία κάναμε συντήρηση των μουσειακών υποδομών, τώρα προχωράμε στην ανακαίνιση των εκθέσεων». Θεωρεί σημαντικό το μεγάλο πρότζεκτ στις νησίδες των Μουσείων στην Νάξο, το οποίο πιστεύει ότι θα δώσει τεράστια ώθηση στον τουρισμό του νησιού.

Η Σίκινος έγινε τουριστικός προορισμός με την προβολή της ανασκαφής στην Επισκοπή. Στο Κουφονήσι η έκθεση «Δες απέναντι» έφερε κόσμο στο νησί, όπως στην Κίμωλο η έκθεση σύγχρονης τέχνης. «Η Εφορεία προσπαθεί να λειτουργήσει ως θεματοφύλακας της κληρονομιάς και μνήμης κάθε νησιού γι’ αυτό κάνουμε μουσεία εκεί όπου δεν υπήρχαν. Πιστεύω ότι η δημιουργία Αρχαιολογικού Μουσείου στην Κύθνο του χρόνου θα προσφέρει πολλαπλά οφέλη στο νησί. Στη Θήρα σχεδιάζεται η ανακαίνιση του Αρχαιολογικού Μουσείου, στην Τήνο επίσης, καθώς και ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τη βυζαντινή μεσαιωνική Τήνο. Σε κάθε νησί πρέπει να υπάρχει μουσείο και δράσεις».

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή