Χάνονται και οι δύο μοναδικοί αρχαίοι λιθόστρωτοι δρόμοι στην Παλαιομάνινα!!!

Από το 2000 έχουν καταρτισθεί μελέτες και τεχνικές εκθέσεις με δαπάνες της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας και έχουν παραδοθ...

Από το 2000 έχουν καταρτισθεί μελέτες και τεχνικές εκθέσεις με δαπάνες της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας και έχουν παραδοθεί σε όλους τους αρμοδίους για την αποκατάσταση και ανάδειξη του δρόμου που υπάρχει στο εσωτερικό της αρχαίας πόλης και ενός άλλους προς τη δεξιά όχθη του Αχελώου, αλλά ... “στου κουφού την πόρτα...”

Του Γιώργου Π. Μπαμπάνη

"Aut viam inveniam, aut faciam". Αυτή τη θαρραλέα φράση είπε ο Καρχηδόνιος Στρατηλάτης Αννίβας, όταν έπρεπε να διασχίζει τις Άλπεις παίρνοντας τον ρίσκο και θέτοντας σε κίνδυνο την ζωή όλων! Ωστόσο, έμελλε να αποτελέσει μέχρι και σήμερα μία από τις πιο εντυπωσιακές, ριψοκίνδυνες και αμφιλεγόμενες επιχειρήσεις στην παγκόσμια ιστορία. Διαβάζοντας αυτά και βλέποντας τον άθλο του θρυλικού στρατηγού Αννίβα, παρατηρούμε ότι για να συντηρήσουμε και να αναδείξουμε την ιστορία μας όχι μόνο μας είναι…δύσκολο, αλλά, φαντάζει άθλος στη χώρα της φαιδράς πορτοκαλέας!

Είναι αλήθεια ότι μείζονος προτεραιότητας θέματα στον Νομό μας, στην περιοχή μας αποτελούν το μαρτυρικό οδικό δίκτυο καθώς και η ύδρευση των οποίων η αντιμετώπισή τους με ... μπαλώματα θεωρείται ως ....μέγας άθλος! Αλλά, για να αντιμετωπισθούν αυτά και άλλα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα απαιτείται η προώθηση δράσεων για αξιοποίηση των μοναδικών σχεδόν συγκριτικών πλεονεκτημάτων της περιοχής μας και των κοινοτικών προγραμμάτων, τα οποία ενισχύουν την ανάπτυξη, βελτιώνουν το βιοτικό επίπεδο, αυξάνουν τους δημοτικούς πόρους και προωθούνται τα αναγκαία έργα δημίοσιων υποδομών. Ένα από τα αυτά τα μοναδικά συγκεκριτικά πλεονεκτήματα είναι και η πολιτιστική κληρονομιά, η οποία, όπως πολλές φορές έχουμε αναφέρει, αποτελεί σημαντική πρώτη ύλη για ανάπτυξη.

Θα υπενθυμίσουμε για μιαν ακόμα φορά κι ας γινόμαστε κουραστική, την περίπτωση της απέραντης αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας, η οποία, μετά μάλιστα τις ανασκαφές την περίοδο 2006-2010, οι οποίες σταμάτησαν αδόξως, καταδεικνύει ότι είναι επιβλητική και σημαντική για την καρνανική ιστορία και εκπλήσσει με την έως τώρα γνωστή μνημειακή τοπογραφία, όπως υδατοδεξαμενές, πυλίδα του Διός στην Ακρόπολη , κυκλώπεια τείχη μήκους 1.700 μέτρων, επιβλητική Αυλόπορτα, πύργοι και αρχαιολογικοί θησαυροί που αποκαλύπτουν με συνεχή κατοίκηση εποί 5.000 χρόνια. Εννοείται ότι σε αυτά πρέπει να προστεθούν ναός και θέατρο που εξακολουθεί η αρχαία γη να κρύβει στα σωθικά της λοιδορώντας τους αρμοδίους για την αδιαφορία τους!!!

Σε επίρρωση της διαπίστωσης αυτής υπενθυμίζομαι ότι το 2017 στη σιωπηρή ενημέρωση, που σχετιζόταν με τα μνημεία του Δήμου Ξηρομέρου, είχαν δώσει τον τίτλο ως Παλαιομάνινα: «μνημείο σε αναμονή». Τι σημαίνει αναμονή στη νεοελληνική γλώσσα των αρμοδίων; Ως απάντηση αναφέρουμε ότι ήδη έχουν περάσει από τότε τέσσερα χρόνια και ακόμη δεν γνωρίζει κανείς αν θα γίνουν τέσσερις δεκαετίες ή ... εκατονταετίες!! Ήδη, έχουν περάσει 24 χρόνια από τότε που τοποθετήθηκε “προσωρινά” το 1999 ο ξύλινος “νάρθηκας” στην “Αυλόπορτα” για να μην καταρρεύσει, ενώ επό το 2006 ο καθηγητής Βασίλης Λαμπρινουδάκης προειδοποιεί για την κατάρρευση του εμβληματικού πύργου στην ακρόπολη!

Δυστυχώς οι αρχαίοι λιθόστρωτοι δρόμοι σήμερα χάνονται, όπως και τα υπόλοιπα μνημεία στο χώρο της αρχαίας πόλης!

Ο αρχαίος λιθόστρωτος δρόμος στην αρχαία πόλη

Σήμερα, ενημερώνω τις φίλες και τους φίλους ότι, εκτός από τα τα τείχη, τις πύλες, τις πυλίδες, την ακρόπολη, τους πύργους, τις υδατοδεξαμενές και τους αρχαιολογικούς θησαυρούς που αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή των θεμελίων για την ανέγερση του νεου ιερού ναού πριν από εξήντα περίπου χρόνια και ... θάφτηκαν κάτω από την εκκλησία, στον εσωτερικό χώρο της αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας υπάρχει και λιθόστρωτος δρόμος που συνέδεε την ακρόπολη με την Κεντρική Πύλη, την “Αυλόπορτα” στη δεξιά όχθη του Αχελώου ποταμού. Ίσως να είναι ο αρχαιότερος λιθόστρωτος δρόμος εντός του εσωτερικού χώρου αρχαίας πόλης!!! Επίσης, υπάρχει κι ένας άλλος, ακόμα πιο επιβλητικό, λιθόστρωτος δρόμος που συνέδεε την αρχαία πόλη με τον παράξενο γήλοφο του αγίου Γεωργίου, όπυ ήταν το παλιό ...νεκροταφείο, ακριβώς στη δεξιά όχθη του Αχελώου ποταμού.

Σημειώνουμε ότι στην Ελλάδα υπάρχουν περιοχές πιο απόκρημνες και με πιο μεγάλο υψόμετρο που κατοικούνταν από την αρχαία εποχή και οι κάτοικοι επικοινωνούσαν με μονοπάτια, δηλαδή λιθόστρωτους δρόμους, τους γνωστούς σήμερα ως «καλντερίμια». Αναφέρω για παράδειγμα, το μινωικό μονοπάτι (εντυπωσιακό καλντερίμι) στο οροπέδιο ( υψόμετρο 1.150 μέτρα!) Καθαρού Λασιθίου Κρήτης, το οποίο το συνέδεε και συνδέει με την Κριτσά. Επίσης, υπάρχει το κάστρο Ακροκορίνθου, το οποίο είναι χτισμένο πάνω σε ένα απόκρημνο βράχο (υψόμετρο 575 μέτρων) και το οποίο αποτελεί τυπικό δείγμα φρουριακής αρχιτεκτονικής, με κατασκευαστικές λεπτομέρειες και διακοσμητικά στοιχεία όλων των χρόνων της ιστορίας του και χρονολογείται στα τέλη του 7ου -6ου αιώνα π.Χ.

Δεν είναι υπερβολική η διαπίστωση ότι θυμίζει το κάστρο της Παλαιομάνινας. Δηλαδή, τα τείχη ακολουθούν τη φυσική γραμμή του βράχου, είναι χτισμένα σε τρεις αμυντικές σειρές και ενισχύονται με πύργους προμαχώνες, τοξωτές πύλες και άλλα, ενώ ένα λιθόστρωτο (καλντερίμι) οδηγεί στις τρεις διαδοχικές πύλες. Η Α πύλη είναι τοξωτή και επιστέφεται μ' ένα τυφλό τόξο, όπου σώζεται βυζαντινή μαρμάρινη πλάκα, η δεύτερη είναι μια εντυπωσιακή πυργοειδής διώροφη κατασκευή. Στο εσωτερικό της πέτρινης κλίμακας οδηγεί σε υπόγειες θολωτές αίθουσες. Η τρίτη πύλη διακοσμείται με τυφλό πεταλόσχημο τόξο και πλαισιώνεται από δύο ισχυρούς πύργους.

Ανέφερα όλα αυτά για να δικαιολογήσω την έκπληξη με την οποία άρχισα το σημείωμα αυτό, επισημαίνοντας ότι στην Παλαιομάνινα υπάρχουν δύο σημαντικά λιθόστρωτα μονοπάτια ή καλντερίμια! Το ένα βρίσκεται μέσα στον οχυρωμένο χώρο της αρχαίας πόλης και συνδέει την ακρόπολη με την Κεντρική Πύλη, την «Αυλόπορτα, στη δυτική όχθη του Αχελώου, όπου σμίγουν και τα αρχαία τείχη από τις δύο πλευρές του λόγου! Πρόκειται για ένα αρχαίο καλντερίμι, το οποίο βρήκαν έτοιμο και το οποίο χρησιμοποιήθηκε από τους βλαχοποιμένες κατοίκους της Παλαιομάνινας αμέσως μετά τη μόνιμη εγκατάστασή τους μετά το 1860 για τη μετάβασή τους στο ποτάμι, από το οποίο έπαιρναν νερό για την ύδρευσή τους και στο οποίο πήγαιναν οι γυναίκες για το πλύσιμο ρούχων! Αυτός ο ελικοειδής λιθόστρωτος δρόμος, χρησιμοποιήθηκε έως στις αρχές της δεκαετίας του 1950, όταν το χωριό άρχισε να υδρεύεται με νερό από γεώτρηση. Ο παππούς μου δημοσιογράφος και συγγραφέας Δημήτρης Στεργίου θυμάται ότι ως μαθητής του Δημοτικού Σχολείου τον έστελναν οι γονείς του στο ποτάμι να γεμίσει τις δύο βαρέλες που ήταν φορτωμένες, δεξιά και αριστερά, στο σαμάρι του γαϊδουριού του. Επίσης, θυμάται τη δυσκολία με την οποία περπατούσε το γαϊδούρι στις λείες από την πολλή χρήση πέτρες και τον κίνδυνο να γλιστρήσει μαζί με τις βαρέλες! Η χρήση αυτή επί πάνω από έναν αιώνα είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνο την καταστροφή, αλλά και την εξαφάνιση των ιχνών του λιθόστρωτου αυτού αρχαίου δρόμου σε πολλά σημεία.

Ο άλλος λιθόστρωτος δρόμος “Σκάλα”

Ο άλλος εντυπωσιακότερος και, σίγουρα, νεώτερος λιθόστρωτος δρόμος στην Παλαιομάνινα είναι εκείνος που συνέδεε το χωριό με τη δεξιά όχθη του Αχελώου, όπου είναι το παλιό νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου, σε μικρή απόσταση δεξιά από την «Αυλόπορτα». Τον λιθόστρωτο αυτό δρόμο, μήκους άνω των δύο χιλιομέτρων, οι ντόπιοι τον ονομάζουν "Σκάλα», δηλαδή όπως ονομάζονται οι λιθόστρωτοι δρόμοι στην Ήπειρο (πάνω από 500!) ή, επιστημονικώς, «Κλίμακα»! Δηλαδή, πρόκειται για καλντερίμι που μετασχηματίζεται σε κλιμακωτή ράμπα ή ή σκάλα, όταν η κλίση του δρόμου περνά κάποιο όριο. Και η «Σκάλα» της Παλαιομάνινας έχει μεγάλη κατωφέρεια ή κλίση , η οποία γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη καθώς πλησιάζει στη δυτική όχθη του Αχελώου. Η τεχνική κατασκευής της «Σκάλας» συγκεντρώνει όλες τις αναγκαίες προδιαγραφές για την κατασκευή λιθόστρωτων δρόμων με κλίση. Είναι μια κλιμακωτή ράμπα, είναι μια σκάλα, με το πάτημά της όμως σε κλίση (από 5-7% και σπανιότερα 10%), με την οποία, σύμφωνα με το εγχειρίδιο κατασκευής λιθόστρωτων δρόμων, επιτυγχάνεται χαμηλότερο ύψος σκαλοπατιών (ρίχτι).. Όταν υπάρχει το απαραίτητο μήκος του άξονα και η κατάλληλη κλίση, η κλιμακωτή ράμπα προτιμάται από τον τεχνίτη γιατί επιτρέπει ανετότερη ανάβαση των ζώων. Και η «Σκάλα» της Παλαιομάνινας χρησιμοποιούνταν και για την πρόσβαση ζώων! Έτσι, στους λιθόστρωτους δρόμους με κλίση, όπως είναι η «Σκάλα» της Παλαιομάνινας, το πάτημα δεν είναι σταθερού μήκους, διότι η κατασκευή του υπαγορεύεται από το τοπικό ανάγλυφο του εδάφους της λιθόστρωσης σε συνδυασμό με την κλίση και τα εμπόδια ή τις στροφές που ο δρόμος παίρνει. Επίσης, ανά διαστήματα και ανάλογα με την κλίση του εδάφους, χρησιμοποιούνται σε επάλληλες σειρές, πακτωμένες και σφηνωμένες με την ακμή τους στο έδαφος με σκοπό να περιορίσουν τις ζημιές από τυχόν γλίστρημα και να αποδυναμώνουν την ορμή των χειμάρρων που δημιουργούνται από τις βροχές…

Από τους γέροντες του χωριού υπήρχε η πληροφορία ότι η «Σκάλα» κατασκευάσθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα (1905), αλλά ο Δημήτρης Στεργίου φρονεί ότι απλώς αποτελεί ανακατασκευή αρχαιότατου λιθόστρωτου δρόμου, ο οποίος συνέδεε την αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας με τον μυστηριώδη γήλοφο (τούμπα) του Αγίου Γεωργίου (παλιό νεκροταφείο) και με τον σε μικρή απόσταση μυκηναϊκό τάφο στη Μήλα, ο οποίος είναι ένας από τους μεγαλύτερους στην Ελλάδα!

Υπάρχουν έτοιμες μελέτες για διάσωση και ανάδειξη από το 2000!

Εφέτος συμπληρώνονται είκοσι ένα χρόνια από τότε που η Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας ανέλαβε την πρωτοβουλία για αποκατάσταση και ανάδειξη του πρώτου, του αρχαίου λιθόστρωτου δρόμου, που συνέδεε την ακρόπολη της αρχαίας πόλης με τον Αχελώο, και του δεύτερου, της «Σκάλας», για την αποκατάσταση και ανάδειξη του νεότερου, εκπληκτικής αρχιτεκτονικής, λιθόστρωτου δρόμου που συνέδεε το σημερινό χωριό με το (παλαιό) νεκροταφείο του χωριού, με τον Άγριο Γεώργιο, δηλαδή πάλι με το ποταμό Αχελώο. Για το σκοπό αυτό ανατέθηκε από την πρώτη στιγμή στο συντοπίτη μας μηχανικό (από τη Γουριώτισσα) Μάκο Κατσαρό η κατάρτιση σχεδίου και η αποτύπωση και των δύο λιθόστρωτων δρόμων με καταβολή της δαπάνης (1.500. δραχμές ή 500 περίπου ευρώ) φυσικά, από την Εταιρεία Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας.

Η αποτύπωση των δύο αρχαίων λιθόστρωτων δρόμων σε σχέδια ανακατασκευής με δαπάνη πολιτιστικού συλλόγου που δεν συγκίνησε… κανένα αρμόδιο ή αναρμόδιο!

Πράγματι, η αποτύπωση των δύο αυτών λιθόστρωτων δρόμων έγινε και τα σχέδια (ένα που αφορά την αρχαία πόλη τέθηκε υπόψη του κ. Λαμπρινουδάκη) για τα περαιτέρω (υποβολή στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος) κατατέθηκαν στον τότε Δήμο Αστακού, αλλά χωρίς συνέχεια. Σημειώνεται ότι ο Δημήτρης Στεργίου, ως πρόεδρος της Εταιρείας Φίλων των μνημείων της Παλαιομάνινας την οποία ίδρυσε το 1997 γι΄ αυτούς τους σκοπούς, για όλα αυτά ήταν σε συνεχή επικοινωνία και είχε αποσπάσει τη σχετική έγκριση και από τον τότε περιφερειάρχη Δυτικής Ελλάδος. Δυστυχώς, η με τεράστια αυτή δαπάνη πρωτοβουλία δεν είχε καμιά συνέχεια, αφού δεν προωθήθηκε από το Δήμο Αστακού και, κυρίως, από την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων. Μάλιστα, από ό,τι γνωρίζω από όσα μού έχει πει ο παππούς μου, τον είχε διαβεβαιώσει ο τότε περιφερειάρχης Δυτικής Ελλάδος ότι το έργο είχε ενταχθεί σε Κοινοτικό Πρόγραμμα τουλάχιστον για την αποκατάσταση και ανάδειξη της «Σκάλας», διότι για τον άλλο λιθόστρωτο δρόμο μέσα στον εσωτερικό χώρο της αρχαίας πόλης υπήρχαν αντιρρήσεις από την ΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων που είχε έδρα την Πάτρα!!!

Η τεχνική έκθεση

Η τεχνική Έκθεση του πολιτικού μηχανικού, η οποία συνόδευσε τα δύο σχέδια μαζί με την οικονομικοτεχνική μελέτη (συνολική δαπάνη ανακατασκευής 36.500.000 δραχμών, μαζί με την αμοιβή), περιέγραφε το έργο αυτό ως εξής:

«Ο δρόμος θα κατασκευαστεί με λίθους της ευρύτερης περιοχής ίδιους με αυτούς που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του λιθόστρωτου δρόμου. Στο τμήμα του δρόμου από το χωριό έως το κάστρο (Α-Β) υπάρχουν μανδρότοιχοι από ξηρολιθοδομή οι οποίοι θα καθαιρεθούν. Στο τμήμα του δρόμου μέσα στο κάστρο (Β-Γ) υπάρχουν ιδιοκτησίες εκατέρωθεν του δρόμου περιφραγμένες με μεταλλικούς πασσάλους και δικτυωτό πλέγμα, οι οποίες θα μείνουν ως έχουν επειδή το πλάτος του δρόμου είναι αρκετό. Στο τμήμα του δρόμου από το σημείο που τελειώνουν οι ιδιοκτησίες (Γ-Δ) έως και την πύλη του κάστρου (έξοδος στον Αχελώο), ο δρόμος θα κατασκευαστεί δίπλα στο τείχος του κάστρου χωρίς να υπάρχουν προβλήματα περιφράξεων και ιδιοκτησιών. Λόγω της μορφολογίας του εδάφους θα γίνουν κατά μήκος του δρόμου δύο φρεάτια περισυλλογής των όμβριων υδάτων, ένα στο σημείο που τελειώνουν οι μανδρότοιχοι και ένα στο σημείο που ο δρόμος συναντά το τείχος του κάστρου. Σε όλο το μήκος του δρόμου, όπου υπάρχει αλλαγή κλίσης θα γίουν αναβαθμίδες ύψους 0,15 μ. και εκατέρωθεν του δρόμου θα κατασκευαστεί μανδρότοιχος πλάτους 0,40 μ. για τον εγκιβωτισμό του έργου. Στο σημείο όπου συναντά ο δρόμος το κάστρο, θα κατασκευαστούν καθίσματα για την ανάπαυση των πεζών. Οι λίθοι που θα χρησιμοποιηθούν στο οδόστρωμα θα είναι λαξευμένοι στη μια όψη και θα εδράζονται σε στρώση πάχους 0,05 μ. από ισχνό αμμοκονίαμα. Όλες οι εργασίες θα γίνουν με σεβασμό στα μνημεία και στο περιβάλλον» (Ιούνιος 1999).

Κι όμως “αγρόν ηγόραζον...”

Κι όμως, μολονότι όλα έτοιμα και πληρωμένα, δεν έγινε τίποτε από όλα αυτά. Αντιθέτως, σε άλλες περιοχές της χώρας μας, η πολιτιστική κληρονομιά και η παράδοση, όπως, για παράδειγμα, στο Μέτσοβο και στα νησιά μας, έχει αποτελέσει την πιο σημαντική πρώτη ύλη για ανάπτυξη. Μία τέτοια σημαντική πρώτη ύλη είναι και τα καλντερίμια, τα λιθόστρωτα της Σκιάθου, για παράδειγμα, τα οποία είναι πολύ νεώτερα, του 19ου αιώνα, και στα οποία περπατούσε και εμπνεύστηκε πολλά από τα διηγήματά του ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, τα οποία είναι πλέον διατηρητέα με επίσημη απόφαση της Διεύθυνσης Αρχιτεκτονικής του υπουργείου Περιβάλλοντος, του κράτους. Εκεί, στα παραδοσιακά δρομάκια του νησιού, στη δεκαετία του 1970 φωτογραφίζονταν η Τζάκι Κένεντι με τον Αριστοτέλη Ωνάση και άλλες προσωπικότητες και οι φωτογραφίες τους κυριαρχούσαν στο διεθνή Τύπο.

Η κήρυξη των λιθόστρωτων της Σκιάθου και εκατοντάδων άλλων στην Ήπειρο και αλλαχού δεν έγινε από μόνη της. Ύστερα από πρωτοβουλίες πολιτιστικών συλλόγων και δήμων, εξασφαλίσθηκε η θετική γνωμοδότηση του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής της Περιφερειακής Ενότητας της περιοχής , η οποία διαβιβάστηκε στη Διεύθυνση Αρχιτεκτονικής του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας. 'Στη συνέχεια, η απόφαση δημοσιεύεται στο Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως , στο οποίο αναφέρονται οι ακόλουθοι όροι και προϋποθέσεις: «στα χαρακτηριζόμενα ως διατηρητέα καλντερίμια απαγορεύεται κάθε αφαίρεση, αλλοίωση ή καταστροφή των επιμέρους κατασκευαστικών και διακοσμητικών στοιχείων τους, των υλικών κατασκευής τους (λίθοι και συνδετικό υλικό), ενώ επιτρέπονται επεμβάσεις, για τον εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων για την απορροή των ομβρίων, για λόγους λειτουργικούς - εφόσον δεν αλλοιώνεται ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας και δεν θίγονται τα διατηρητέα στοιχεία τους καθώς και διατηρητέα στοιχεία του περιβάλλοντος χώρου τους. Για οποιαδήποτε συντήρηση, επισκευή, αποκατάσταση ή καθαρισμό των διατηρητέων καλντεριμιών και των συναφών τους στοιχείων θα απαιτείται πλέον η σύμφωνη γνώμη του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής»

Λιθόστρωτα με ιστορία στην υπόλοιπη Ελλάδα

Με την ευκαιρία αναφέρω, ενδεικτικά, τα ακόλουθα λιθόστρωτα με ιστορία τα οποία υπάρχουν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος και τα οποία μάλιστα έχουν κηρυχθεί ως διατηρητέα:

Μακρυνίτσα: Κηρυγμένα ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο είναι τα καλντερίμια της. Οι ανάγκες του τόπου ήταν εκείνες που επέβαλαν την δημιουργία τους: Στις αρχές του 19ου αιώνα τις πλαγιές του Πηλίου ανεβοκατέβαιναν ατέλειωτα καραβάνια από αγωγιάτες που μετέφεραν αγαθά. Τα μονοπάτια αυτά είχε ακολουθήσει και ο Ρήγας Φεραίος για να διδάξει τα Ελληνόπουλα του Κισσού και της Τσαγκαράδας. Όμως το σαθρό έδαφος δημιούργησε την ανάγκη της κατασκευής λιθόστρωτων πάνω στα υφιστάμενα μονοπάτια. Ηπειρώτες μάστοροι και 'λαϊκοί πολεοδόμοι' ανέλαβαν το έργο με αποτέλεσμα τα καλντερίμια να εντυπωσιάζουν μέχρι σήμερα με την απαράμιλλη αισθητική και την τεχνική αρτιότητά τους.

Μπίλιοβο: Το λιθόστρωτο καλντερίμι που συνδέει τα χωριά Σωτηριάνικα και Αλτομιρά στην Εξω Μάνη Μεσσηνίας είναι χαρακτηρισμένο ως μνημείο. Με μήκος 3 χιλιόμετρα και με 83 στροφές -από τις οποίες οι 78 είναι 180 μοιρών- ξεκινά από υψόμετρο 300 μέτρων για να φτάσει στα 800 μέτρα. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 1904 και θεωρείται ένα από τα επιτεύγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Εκτιμάται ότι η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1928. Το χωριό Σωτηριάνικα απ' όπου και ξεκινά το μονοπάτι βρίσκεται σε απόσταση 15 χιλιομέτρων από την Καλαμάτα.

Σκόπελος: Το πρώτο καλντερίμι των Βορείων Σποράδων που χαρακτηρίστηκε διατηρητέο από το υπουργείο Πολιτισμού ήταν αυτό του Αγίου Κωνσταντίνου στη Σκόπελο. Παλαιότερο των 100 χρόνων, αποτελεί ένα από τα τελευταία καλντερίμια που σώζονται στην περίμετρο της πόλης της Σκοπέλου. Διέρχεται από ελαιώνες. Το ΦΕΚ που εκδόθηκε το 2011 έκανε λόγο για 'τυπικό δείγμα της παραδοσιακής τεχνικής της οδομηχανικής του 19ου αιώνα με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, τεχνική και πολεοδομική σημασία. Είναι σημαντικό για τη μελέτη της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής όσο και της κοινωνικής ζωής του τόπου'.

Κεραμίτσα: Διατηρητέο μνημείο έχει χαρακτηριστεί το λιθόστρωτο της Κεραμίτσας, στην επαρχία Φιλιατών του Νομού Θεσπρωτίας, αλλά και ο περιβάλλων χώρος σε ακτίνα 100 μέτρων εκατέρωθεν του μονοπατιού. Ο λιθόστρωτος δρόμος αποτελεί κατάλοιπο της οδικής αρτηρίας που ένωνε τα Γιάννενα με το λιμάνι της Σαγιάδας, είναι γνωστός ήδη από τον 15ο αιώνα ενώ ο περιηγητής Πουκεβίλ ανέφερε ότι το έργο είναι πολύ παλιό και επιδιορθώθηκε το 1716.

Πηγή: Γιώργος Π. Μπαμπάνης