Κειμήλια του Αγώνα ταξιδεύουν

Ρολόι τσέπης του Κανέλλου Δεληγιάννη. Κατασκευαστής Edward Prior, 1860. Επίχρυσος μηχανισμός, ασήμι, ταρταρούγα. Τα ρολόγια αυτά αποτελούσαν...

Ρολόι τσέπης του Κανέλλου Δεληγιάννη. Κατασκευαστής Edward Prior, 1860. Επίχρυσος μηχανισμός, ασήμι, ταρταρούγα. Τα ρολόγια αυτά αποτελούσαν πολύτιμο περιουσιακό στοιχείο και ένδειξη κοινωνικού κύρους. Επενδύονταν με εξωτερικό ασημένιο κάλυμμα από ντόπιους αργυροχόους. Ο Κ. Δεληγιάννης το απέκτησε στο τέλος της ζωής του.

Τρία ιστορικά αφηγήματα στα Γιάννενα, τη Δημητσάνα και τη Χίο, για τους προεπαναστατικούς χρόνους και την Επανάσταση του ’21, «παρακολουθούν» οι εκθέσεις σε τρία από τα εννέα θεματικά μουσεία του δικτύου του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) –Αργυροτεχνίας, Υδροκίνησης και Μαστίχας– αναδεικνύοντας σχετικά γεγονότα της τοπικής Ιστορίας. Πτυχές της εξέγερσης, πρόσωπα, συμμαχίες, εμφύλιες έριδες, φιλέλληνες, μάχες, νίκες και ήττες.

Στο κάστρο των Ιωαννίνων, στον δυτικό προμαχώνα της ακρόπολης Ιτς Καλέ, στο θεματικό Μουσείο Αργυροτεχνίας, από τις 29 Μαΐου και για έξι μήνες θα παρουσιάζεται η περιοδική έκθεση «ΕΠΑΝΑCYΣΤΑΣΗ ’21: ΗΠΕΙΡΟΣ». Εδώ αναδεικνύονται η ταυτότητα και η πορεία της Ηπείρου και της πρωτεύουσάς της προς την Επανάσταση, παρουσιάζονται ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο δεσποτισμός του Αλή Πασά, η διαχρονική αντίσταση και η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, η έκρηξη της Επανάστασης, οι Ηπειρώτες αγωνιστές, η μάχη στο Πέτα κ.ά. 

Ανάμεσα στα εκθέματα θα δούμε ένα κοντόκαννο τουφέκι του Αλή Πασά, με μηχανισμό πυρολίθου και αργυρή διακόσμηση. Ενα από τα πολλά όπλα που συνέλεγε και πρόβαλλε, στο σεράι του στο Ιτς Καλέ, κυρίως για λόγους επίδειξης πλούτου αλλά και ανταλλαγής δώρων με επίτιμους καλεσμένους. Στον ίδιο χώρο εκτίθεται και η εμβληματική φορεσιά της κυρα-Φροσύνης, από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (ΕΙΜ): μεταξωτό πουκάμισο, χρυσοκεντημένο βελούδινο φόρεμα με χρυσοκλωστή κορδόνι, βελούδινο φέσι και πασούμια. Το φόρεμα διασώθηκε από στρατιώτες το 1854 στις επιχειρήσεις στην Ηπειρο, οι οποίοι το πρόσφεραν στον οπλαρχηγό τους Σωτήριο Στράτο.  

Ανιψιά του μητροπολίτη Ιωαννίνων και σύζυγος του εμπόρου Δημητρίου Βασιλείου, η κυρα- Φροσύνη είχε τραγικό τέλος στις 11 Ιανουαρίου 1801, όταν με εντολή του Αλή Πασά θανατώθηκε διά πνιγμού στη λίμνη των Ιωαννίνων μαζί με 18 γυναίκες. Οι λόγοι της δολοφονίας της παρέμειναν αδιευκρίνιστοι. Ερωτική αντιζηλία, πολιτική δίωξη ή άρνηση ενός ελεύθερου τρόπου ζωής; Οπως και να είναι, έγινε σύμβολο γυναίκας που δεν προσκυνά τον τύραννο. 

Το φόρεμα της κυρα-Φροσύνης. Εντυπωσιακό δείγμα αρχοντικής φορεσιάς του 18ου αιώνα, δημιούργημα των εργαστηρίων χρυσοκεντητικής των Ιωαννίνων.

Αν από την κυρα-Φροσύνη, με την οποία λέγεται ότι είχε ερωτοχτυπηθεί ο φιλήδονος πρωτότοκος γιος του Αλή Πασά, ο Μουχτάρ, σώζεται η φορεσιά της, από τη Βασιλική Κονταξή (1789-1834), την τελευταία σύζυγο του πασά των Ιωαννίνων, έχουμε το πορτοφόλι της. Φτιαγμένο από δέρμα με βελούδινη υφασμάτινη επένδυση και χρυσοκέντητο διάκοσμο (πρώτο τέταρτο του 19ου αι.). Η Βασιλική, κόρη του προκρίτου της κωμόπολης Πλισιβίτσας Φιλιατών, Κίτσου Κονταξή, συνελήφθη στα 19 της από άνδρες του Αλή Πασά. Εκείνος γοητευμένος από την ομορφιά και την εξυπνάδα της, την παντρεύτηκε αν και είχε ήδη σύζυγο, την Εμινέ. Στη Βασιλική επέτρεψε να διατηρήσει τη χριστιανική της πίστη. Εκείνη εξασκούσε σημαντική επιρροή στον Αλή, την οποία και χρησιμοποιούσε προς όφελος των Ελλήνων. Αλλά και του συμπαραστάθηκε στις τελευταίες μέρες της πολιορκίας του από τα σουλτανικά στρατεύματα. Μετά τον θάνατό του, η ίδια σώθηκε με παρέμβαση του Πατριάρχη. 

Η κεχριμπαρένια πίπα που εκτίθεται είναι του Αθανασίου Τσακάλωφ, ενός από τους τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας. Το πραγματικό του όνομα ήταν Τεκελής ή Τσάκαλος. Το καριοφίλι είναι του Σουλιώτη Ναστούλη Δαγκλή (1800-1841) που πολέμησε πλάι στον Καραϊσκάκη, στη φρουρά του Μπάιρον στο Μεσολόγγι και ως υπασπιστής του Ρίτσαρντ Τσορτς. Παρουσιάζεται επίσης το νεκρικό προσωπείο του Μακρυγιάννη αλλά και το Λάβαρο της Ηπείρου που υψώθηκε στον Αγώνα του 1821, με τα σύμβολα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στο κέντρο, να δεσπόζει φθαρμένος γαλάζιος σταυρός σε λευκό πλαίσιο. 

Στον επισκέπτη δίνονται πληροφορίες για τις διαδοχικές φάσεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που εκπροσωπούνται από τους Ευγένιο Βούλγαρη, Νικηφόρο Θεοτόκη, Ρήγα Βελεστινλή και Αδαμάντιο Κοραή. Βάρος δίνεται στον ρόλο της Φιλικής Εταιρείας και την ιδέα της προετοιμασίας της Επανάστασης από τους Ηπειρώτες Νικόλαο Σκουφά και Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Πάτμιο Εμμανουήλ Ξάνθο, ενώ υπογραμμίζεται η γενναιότητα της γυναίκας στην εξιστόρηση του Αγώνα. Παρουσιάζεται επίσης η παντοδυναμία του άπληστου Αλή που η εξουσία του έφτασε στη δυτική Μακεδονία, σε όλη σχεδόν τη Στερεά Ελλάδα, σε μεγάλο μέρος της Εύβοιας και της Θεσσαλίας. Η διοίκησή του χαρακτηρίστηκε από απόλυτο συγκεντρωτισμό, σκληρότητα, φαυλότητα και διαφθορά, σημειώνεται στην έκθεση, όπως και ότι έφτιαξε υποδομές, άνοιξε την επικράτειά του στο εμπόριο, ευνόησε το ελληνικό στοιχείο και τα ελληνικά γράμματα.

Το καριοφίλι του Αλή Πασά (αρχές 19ου αι.). Κοντόκαννο τουφέκι (αναφέρεται ως σαρμάς) με μηχανισμό πυρολίθου και αργυρή διακόσμηση.

Η αποστασία του Αλή Πασά έδωσε το έναυσμα για την έναρξη του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα. Ομως η πτώση του έκανε την Ηπειρο ορμητήριο των οθωμανικών δυνάμεων. Τα σύνορα της ελληνικής Πολιτείας δεν συμπεριέλαβαν την Ηπειρο αλλά οι Ηπειρώτες θα παίξουν κομβικό ρόλο στον στρατιωτικό αγώνα και στην πολιτική ζωή του νέου κράτους. Στην Επανάσταση της Ηπείρου, το 1854, θα συμμετάσχουν και παλαίμαχοι του ’21. Η Αρτα θα ενσωματωθεί στην ελληνική επικράτεια το 1882, με τη Συνθήκη του Βερολίνου (1878). Η υπόλοιπη νότια Ηπειρος θα ελευθερωθεί από τον ελληνικό στρατό στους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-13). Η βόρεια Ηπειρος, τμήμα της Αλβανίας σήμερα, θα διεκδικήσει πολλές φορές την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα. Οι Ηπειρώτες ομογενείς του εξωτερικού δεν έπαψαν πάντως ποτέ να ευεργετούν την ελεύθερη Ελλάδα, προσφέροντας σχολεία, πανεπιστήμια, κυβερνητικά κτίρια, εκκλησίες, υποδομές, εκδόσεις. Την έκθεση στο Μουσείο Αργυροτεχνίας επιμελήθηκαν εκ μέρους του ΠΙΟΠ ο Κωστής Καλαποθάκης και από το ΕΙΜ ο Φίλιππος Μαζαράκης-Αινιάν και η Αναστασία Κούλη.

Το μπαρούτι της Δημητσάνας, η σφαγή της Χίου, ο ρόλος του Ναυτικού

«Να μαζώξετε και ό,τι παλιόχαρτα ευρίσκουν εις τη σχολήν αι μαθηταί». Επιστολή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη προς τους προκρίτους της Δημητσάνας περί συλλογής χαρτιού για κατασκευή φυσεκιών. Αγιος Γεώργιος, 15 Ιουλίου 1822.

Τόσο αυτή η έκθεση όσο και οι άλλες δύο, στη Δημητσάνα και τη Χίο, είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Εντάσσονται στο επετειακό πρόγραμμα του ΕΙΜ «ΕΠΑΝΑCYΣΤΑΣΗ ’21» και πραγματοποιούνται στο πλαίσιο των Επετειακών Δράσεων της Τράπεζας Πειραιώς για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 και τελεί υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. 

Στο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης η έκθεση «ΕΠΑΝΑCYΣΤΑΣΗ ’21: ΔΗΜΗΤΣΑΝΑ» ξεκινά στις 11 Ιουνίου (έως τις 29 Νοεμβρίου) εστιάζοντας στην πορεία της Επανάστασης στον Μοριά. Η Δημητσάνα με τις σχολές και τις βιβλιοθήκες της, τους ιεράρχες της που φοίτησαν εδώ πριν βρεθούν να ηγούνται πνευματικά στον Ελληνισμό, η παραγωγή του μπαρουτιού και η στρατηγική της αξία, οι προύχοντες και η μεγάλη τοπική τους δύναμη, οι ήρωες του Μοριά, η κατάληψη και ο έλεγχος της Τριπολιτσάς, προβάλλονται μεταξύ άλλων. Αναφορά γίνεται και στις διαμάχες με τη συμμαχία νησιωτών και Ρουμελιωτών εναντίον του Μοριά, στην καταστροφή που έφερε ο Ιμπραήμ, στην Ναυμαχία στον Ναυαρίνο κ.ά.  

Η μνήμη του ’21 και η δόμηση της ταυτότητας των Ελλήνων γύρω από αυτό κλείνουν την έκθεση, με ιστορικές εκδόσεις και νεκρικά εκμαγεία των πολεμιστών που έγιναν ήρωες. Προσωπικά αντικείμενα του Γρηγορίου Ε΄, πορτρέτα και όπλα των Νικηταρά, Πλαπούτα και Αναγνωσταρά συγκαταλέγονται στα σημαντικότερα κειμήλια της έκθεσης από τις συλλογές του ΕΙΜ. Επίσης, το έντυπο συγχωροχάρτι του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, υπογεγραμμένο από τον Γρηγόριο Ε΄ και άλλους αρχιερείς «υπέρ των κεκοιμημένων δούλων του θεού Ιωάννη και κοκόνας [συζύγου] και υπέρ των τέκνων τους» από το χωριό «Αγκαρέ» (Εγγαρές) Νάξου. Το τοπούζι του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη που χρησίμευε ως κεφαλοθραύστης σε μάχες σώμα με σώμα, οι επωμίδες του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη καθώς και μια επιστολή του προς τους προκρίτους Δημητσάνας τον Ιούλιο του 1822, περί συλλογής χαρτιού για κατασκευή φυσεκιών: ««Να μαζώξετε και ό,τι παλιόχαρτα ευρίσκουν εις τη σχολήν αι μαθηταί». 

Η Δημητσάνα με τα ιστορικά μοναστήρια της και τα σχολεία της διατήρησε άσβεστη την εθνική συνείδηση. Στον Αγώνα προσέφερε λόγιους, ιεράρχες και πολεμιστές. Ως παραγωγός μπαρουτιού ήταν κέντρο ανεφοδιασμού του Αγώνα στην Πελοπόννησο. Και βέβαια η ιστορική Βιβλιοθήκη της θυσίασε ένα μέρος της για την Επανάσταση: από σελίδες των βιβλίων της έφτιαχναν τα φυσέκια των αγωνιστών. 

Στο Μουσείο Μαστίχας του ΠΙΟΠ στη Χίο, η έκθεση «ΕΠΑΝΑCYΣΤΑΣΗ ’21: ΧΙΟΣ» ανοίγει στις 2 Ιουλίου (μέχρι τις 10 Σεπτεμβρίου) και επικεντρώνει στην πορεία προς την έναρξη της Επανάστασης και την εξέλιξή της μέχρι τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, φωτίζοντας τη συνεισφορά του ναυτικού σ’ αυτήν. Εδώ γίνεται λόγος για τη σφαγή της Χίου αλλά και την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη. Η έκθεση ολοκληρώνεται με την ενσωμάτωση της Χίου στο ελληνικό κράτος το 1912. Ενα τμήμα της θα αποτελέσει αντικείμενο της πλωτής έκθεσης «Εν Πλω» που θα ταξιδέψει από τον Σεπτέμβριο σε επιλεγμένους προορισμούς στο Αιγαίο.

Πηγή: Γ. Συκκά, Καθημερινή