Αρχαιολογικές επισκέψεις στις Κυκλάδες: Αφιέρωμα στην Βυζαντινή Άνδρο - Μέρος 2ο

Αεροφωτογραφία του ανεσκαμμένου τμήματος της βασιλικής της αγοράς (Πηγή: Παλαιοκρασσα-Κόπιτσα Λ. (επιστ. επιμ.), Παλαιόπολη Άνδρου. Τριάντα ...

Αεροφωτογραφία του ανεσκαμμένου τμήματος της βασιλικής της αγοράς (Πηγή: Παλαιοκρασσα-Κόπιτσα Λ. (επιστ. επιμ.), Παλαιόπολη Άνδρου. Τριάντα χρόνια ανασκαφικής έρευνας, Άνδρος 2017, εικ. 5γ.46).

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στη Βυζαντινή Άνδρο.

Η ακμή της Άνδρου κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο μαρτυρείται από τις τέσσερις βασιλικές στην Παλαιόπολη, το ναό του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Κόρθι, το ναό των Αγίων Σαράντα στο όρος Κουβάρα και το τετραπύργιο οχυρό στο Γαύριο. 

Στην Παλαιόπολη, την αρχαία πόλη της Άνδρου, έχουν εντοπισθεί μία τρίκλιτη δρομική βασιλική στη νότια στοά της αρχαίας Αγοράς, η οποία ανασκάπτεται συστηματικά από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, μία στη θέση «στου Πλάτου», μία δίπλα στο ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και μία κάτω από τον μεταβυζαντινό ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου. Η ζωή στην πόλη της Άνδρου συνεχίστηκε και μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 552 έως τα μέσα του 7ου αιώνα, όταν οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν στην ασφαλέστερη ενδοχώρα λόγω των πειρατικών επιδρομών που ακολούθησαν. 

Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο χρονολογείται και ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, που βρίσκεται στο ανατολικό όριο του οικισμού Κόρθι, δίπλα στο μεταβυζαντινό ενοριακό ναό της Θεοσκέπαστης. Ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού. Τα σκέλη του ναού καλύπτονται με καμάρες, στη διασταύρωση των οποίων υψώνεται τυφλός ημισφαιρικός τρούλος. Κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης στο εσωτερικό του μνημείου αποκαλύφθηκαν τοιχογραφίες που είναι δυνατόν να χρονολογηθούν στον 13ο αιώνα. 

Ναός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Κόρθι

Κάτοψη του ναού και αποτύπωση των οικοδομικών λειψάνων πέριξ του ναού του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Κόρθι Άνδρου (Πηγή: Πέννας Χ., «Ο παλαιοχριστιανικός ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Κόρθι και η περιοχή του» στο Νήσος Άνδρος, Παράδοση, Πολιτισμός Ανάπτυξη, Κοινωνία, 2, Αθήνα 2008, σελ. 23, εικ. 4).

Η ανασκαφική έρευνα στον περιβάλλοντα χώρο του ναού έφερε στο φως βιοτεχνικές εγκαταστάσεις που χρονολογούνται από τον 5ο αι. μ. Χ. 

Στην ίδια περίοδο χρονολογείται και το τετραπύργιο που βρίσκεται στο Γαύριο, πάνω από τα λατομεία της Πελεκητής.

Έχει τραπεζοειδή κάτοψη με τέσσερις μικρούς πύργους, που προεξέχουν προς δυτικά και ανατολικά παράλληλα με τη βόρεια και τη νότια πλευρά. Το κανονικό σχήμα και ο τρόπος δόμησης το τοποθετούν χρονολογικά στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους. 

Τετραπύργιο Γαυρίου Άνδρου. Υποθετική αναπαράσταση (σχέδιο Χρύσανθου Κανελλόπουλου) (Πηγή: Κουτσούκου Α., «Το τετραπύργιο του Γαυρίου» στο Πάλλης Γ. (επιστ. επιμ.), «Η Βυζαντινή Άνδρος (4ος – 12ος αιώνας). Νεότερα από την αρχαιολογική έρευνα και τις αποκαταστάσεις των μνημείων. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης». Αθήνα, 20 Μαρτίου 2015, Ανδριακά Χρονικά 43, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 2016, πίν. 13, εικ. 25.

Οι έρευνες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στο συγκρότημα των Αγίων Σαράντα στο όρος Κουβάρα έρχονται να εμπλουτίσουν τον κατάλογο των βυζαντινών θέσεων του ναού. 

Ο ναός των Αγίων Σαράντα βρίσκεται στο μέσο περίπου της δυτικής πλευράς της Άνδρου, πάνω από τον αρχαιολογικό χώρο της Παλαιόπολης. Ήταν γνωστός μέχρι σήμερα στην επιστήμη ως επιπεδόστεγος, δίκλιτος ναός, που ανατολικά απολήγει σε δύο κόγχες. Με τα μέχρι τώρα ανασκαφικά δεδομένα προκύπτει ότι υπήρξε αρχικά μία τρίκλιτη καμαροσκεπή βασιλική με προσκτίσματα στα νότια και περίβολο, η οποία με βάση τα μέχρι τώρα δεδομένα χρονολογείται στα τέλη της πρωτοβυζαντινής περιόδου ή στις αρχές των μεταβατικών αιώνων (8ος – 9ος αι. μ. Χ.). Η βασιλική πιθανόν καταστρέφεται τον 8ο αιώνα και ανακατασκευάζεται ως δίκλιτος ναός με παρεκκλήσι.

Ναός Αγίων Σαράντα στο όρος Κουβάρα Άνδρου.

Ο δίκλιτος ναός και το παρεκκλήσι, που διαμορφώνεται στα νότια, δέχονται πολλαπλές επισκευές και μετασκευές, που τροποποίησαν ριζικά την αρχική του κάτοψη. Κατά τη διάρκεια μίας εκ των μεταγενέστερων φάσεων του ναού κατασκευάστηκε κυκλικό κτήριο στα βόρεια του ναού, που πιθανότατα χρησίμευσε ως πύργος-παρατηρητήριο. Η ανασκαφική έρευνα και η αποκατάσταση του ναού βρίσκονται σε εξέλιξη.

Διαβάστε εδώ το 1ο Μέρος του αφιερώματος της ΕφΑ Κυκλάδων στη Βυζαντινή Άνδρο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασούλης Δ., Κλώτσα Β., Παπανικολοπούλου Σ., «Ο ναός των Αγίων Σαράντα στο όρος Κουβάρα Άνδρου και τα νέα στοιχεία από την έρευνα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (2016-2017)», Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου με τίτλο: «Περὶ τῶν Κυκλάδων νήσων - Το Αρχαιολογικό Έργο στις Κυκλάδες», 22-26 Νοεμβρίου 2017 (υπό έκδοση).

Βόγκλη Μ., «Κεραμική από την κεραμική του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Κόρθι» στο Πάλλης Γ. (επιστ. επιμ.), «Η Βυζαντινή Άνδρος (4ος – 12ος αιώνας). Νεότερα από την αρχαιολογική έρευνα και τις αποκαταστάσεις των μνημείων. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης». Αθήνα, 20 Μαρτίου 2015, Ανδριακά Χρονικά 43, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 2016, 95-115, πίν. 42-51.

Κουτσούκου Α.  Γ., «Το τετραπύργιο του Γαυρίου» στο Πάλλης Γ. (επιστ. επιμ.), «Η Βυζαντινή Άνδρος (4ος – 12ος αιώνας). Νεότερα από την αρχαιολογική έρευνα και τις αποκαταστάσεις των μνημείων. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης». Αθήνα, 20 Μαρτίου 2015, Ανδριακά Χρονικά 43, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 2016, 59-64.

Μαμαλούκος Σ. –Πέννας Χ., «Ο ναός του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου στο Κόρθι Άνδρου: Ένα άγνωστο παλαιοχριστιανικό μνημείο», Εικοστό Έκτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα, 12, 13 και 14 Μαΐου 2006, Πρόγραμμα και Περιλήψεις Εισηγήσεων και Ανακοινώσεων, Αθήνα 2006, σ. 57-58.

Μαμαλούκος Σ., «Η αρχιτεκτονική του ναού του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στο Άνω Κόρθι της Άνδρου», στο Πάλλης Γ. (επιστ. επιμ.), «Η Βυζαντινή Άνδρος (4ος – 12ος αιώνας). Νεότερα από την αρχαιολογική έρευνα και τις αποκαταστάσεις των μνημείων. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης». Αθήνα, 20 Μαρτίου 2015, Ανδριακά Χρονικά 43, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 2016, 79-93, πίν. 24-41.

Παλαιοκρασσα-Κόπιτσα Λ. (επιστ. επιμ.), Παλαιόπολη Άνδρου. Τριάντα χρόνια ανασκαφικής έρευνας, Αθήνα 2017.

Πέννας Χ., «Ο παλαιοχριστιανικός ναός του Αγ. Ιωάννη Θεολόγου στο Κόρθι και η περιοχή του», Νήσος Άνδρος, Παράδοση, Πολιτισμός Ανάπτυξη, Κοινωνία, 2, Αθήνα 2008, σ. 18-26.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων