Βρυσάκι: Η αθηναϊκή συνοικία που εξαφανίστηκε για την ανακάλυψη της Αρχαίας Αγοράς

Ανατολικό άκρο του Τομέα ΒΔ στην οδό Αδριανού 42, άποψη προς δυτικά, 1960. Στο διάστημα μεταξύ 1931 και 1939 το κέντρο της Αθήνας μεταμορφώθ...

Ανατολικό άκρο του Τομέα ΒΔ στην οδό Αδριανού 42, άποψη προς δυτικά, 1960.

Στο διάστημα μεταξύ 1931 και 1939 το κέντρο της Αθήνας μεταμορφώθηκε, καθώς η συνοικία που βρισκόταν στους πρόποδες της Ακρόπολης, το Βρυσάκι, απαλλοτριώθηκε και κατεδαφίστηκε.

Κάτω από τον λόφο της Ακρόπολης απλώνεται η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Περπατώ στην οδό Αδριανού και στη συνέχεια μπαίνω στον αρχαιολογικό χώρο όπου άνθησε η αθηναϊκή δημοκρατία. Σκοπός της επίσκεψής μου είναι η συνάντηση με τη γραμματέα της ανασκαφής, Sylvie Dumont, και η περιήγησή μου στα αμέτρητα αρχεία της που αφορούν το Βρυσάκι, τη συνοικία που έπαψε να υπάρχει προκειμένου να έρθει στο φως η Αρχαία Αγορά.

Μπαίνοντας στο γραφείο της κ. Dumont στην εμβληματική Στοά του Αττάλου, το βλέμμα χάνεται στις πολυάριθμες κειμενικές πηγές, τις φωτογραφίες, τους χάρτες, τις μαρτυρίες και τα ημερολόγια των ανασκαφών. Στο διάστημα μεταξύ 1931 και 1939 το κέντρο της Αθήνας μεταμορφώθηκε, καθώς η συνοικία που βρισκόταν στους πρόποδες της Ακρόπολης, το Βρυσάκι, απαλλοτριώθηκε και κατεδαφίστηκε.

Σε αυτά τα λίγα χρόνια περισσότεροι από 5.000 κάτοικοι εκτοπίστηκαν και χτίστηκαν 348 ιδιοκτησίες, έτσι ώστε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (AΣΚΣA) να μπορέσει να ανασκάψει την Αρχαία Αγορά. Η κλίμακα του έργου και ο βαθμός στον οποίο τεκμηριώνεται το κάνουν μοναδικό στην ιστορία της ελληνικής αρχαιολογίας.

Αυτές τις μέρες κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μέλισσα ένας σημαντικός τόμος που φέρει τον τίτλο «Βρυσάκι: Η εξαφάνιση μιας συνοικίας για την ανακάλυψη της Αρχαίας Αγοράς» και είναι αποτέλεσμα δωδεκαετούς έρευνας της Sylvie Dumont.

Ο τόμος «Βρυσάκι: Η εξαφάνιση μιας συνοικίας για την ανακάλυψη της Αρχαίας Αγοράς» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μέλισσα.

«Όταν ήρθα από τον Καναδά, το 1985, με σκοπό να μείνω μόνιμα στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκα στο Θησείο, στην οδό Ακταίου, σε ένα σπίτι που είχε χτιστεί το 1911. Το σπίτι είχε ψηλά ταβάνια, μεγάλα παράθυρα, πλακάκια στο πάτωμα με πολύχρωμα σχέδια, σαν μωσαϊκό, και ένα ξεχασμένο τζάκι.

Όταν κάποια στιγμή ήρθαν δύο φοιτητές από το Πολυτεχνείο για να αποτυπώσουν τους χώρους του σπιτιού ήταν η πρώτη φορά που άκουσα τη λέξη "νεοκλασικό". Επίσης, το 1991 είδα σε ένα βιβλιοπωλείο το βιβλίο του Γιάννη Σιμωνέτη με τίτλο "Θησείο". Ήταν μια καλή ευκαιρία να γνωρίσω τη γειτονιά όπου έμενα.

Το ίδιο έτος ξεκίνησα να εργάζομαι στο Αρχείο της Ανασκαφής της Αρχαίας Αγοράς. Θυμάμαι πόσο είχα εντυπωσιαστεί όταν, ανάμεσα στα συρτάρια, βρήκα ένα με τίτλο "Houses before excavations". Εκείνη τη στιγμή θυμήθηκα το βιβλίο του Σιμωνέτη, το οποίο ανέφερε: "Μια ολάκερη γειτονιά, η παλιά γειτονιά του Θησείου, χάθηκε για πάντα, σαν την Ατλαντίδα, κάτω από τη σκαπάνη των αρχαιολογικών ανασκαφών"» απαντά η κ. Dumont όταν τη ρωτώ τι ήταν αυτό που την παρακίνησε να ξεκινήσει την πολυετή έρευνά της.

Διάνοιξη της τάφρου της σιδηροδρομικής γραμμής Πειραιάς-Ομόνοια, άποψη προς τα δυτικά, περ. 1892.

Στη συνέχεια εξερευνούμε διάφορες πτυχές εκείνης της εποχής. Πάνω στο τραπέζι διαβάζουμε αναλυτικά τα ημερολόγια ανασκαφής και τα στοιχεία που περιλαμβάνουν για τα σπίτια πριν αρχίσει η απαλλοτρίωση. Τι ήταν αυτό που τη συγκίνησε περισσότερο;

Η συγγραφέας Sylvie Dumont απαντά: «Κυρίως οι ανθρώπινες ιστορίες. Πού πήγαν αυτοί οι άνθρωποι; Τι απέγιναν; Υπάρχει μέσα στον τόμο η χαρακτηριστική μαρτυρία της κ. Μαρίας Πετράκη, η οποία έγραψε μια συγκινητική επιστολή προς τον Αδοσίδη, τον άνθρωπο που διαχειρίστηκε σε μεγάλο βαθμό τις απαλλοτριώσεις. "Τουλάχιστον να πάρω τα παράθυρα και τις πόρτες, να κάμω μια παράγκα, να καθίσω, διότι σε υποχρεώσεις μου έδωσα τα λεπτά που πήρα και τώρα, σε λίγο καιρό, θα στερηθώ και το ψωμί"» διαβάζουμε σε ενδεικτικό απόσπασμα της επιστολής.

Έτσι, μαθαίνουμε ότι στην περιοχή που σήμερα είναι γνωστή ως Αρχαιολογικός Χώρος της Αρχαίας Αγοράς βρισκόταν παλιότερα μια συνοικία που ονομαζόταν Βρυσάκι ή Βλασσαρού. Η ιστορία της φτάνει ως την άνοιξη του 1931, οπότε πραγματοποιήθηκε στο κέντρο της Αθήνας συστηματική κατεδάφιση εκατοντάδων σπιτιών προκειμένου να διευκολυνθούν οι αρχαιολογικές ανασκαφές που έφεραν στο φως την Αρχαία Αγορά.

Η συγγραφέας Sylvie Dumont.

Εκείνη τη χρονιά το Βρυσάκι είχε μονάχα δύο μεγάλες πλατείες, την ευρύχωρη πλατεία Θησείου, η οποία πήρε το όνομά της από τον γειτονικό ναό Θησείον ‒επειδή οι μετόπες ήταν διακοσμημένες με απεικονίσεις του Θησέα‒ και τη μακρόστενη πλατεία της Στοάς των Γιγάντων, που δημιουργήθηκε λόγω των ανασκαφών γύρω από τα κολοσσιαία αγάλματα.

Κατά τη διάρκεια των επόμενων οκτώ ετών μια ολόκληρη συνοικία έσβησε από τον χάρτη της πόλης. Παράγκες προσφύγων, μαγαζιά, εργοστάσια, καφενεία, λαϊκά και νεοκλασικά σπίτια και περίπου 5.000 άνθρωποι εγκατέλειψαν την περιοχή. Μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές στον ιστό της παλιάς πόλης έγινε το 1890, όταν διανοίχτηκε μεγάλη τάφρος πλάτους 15 μέτρων για την επέκταση της σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ Θησείου και Ομονοίας.

Χώρος των ανασκαφών κοντά στην εκκλησία του Σωτήρα Χριστού με τις οδούς Βουλευτηρίου (επάνω δεξιά) και Μητρώου (βάθος), 1910.

Στο Βρυσάκι δεν υπήρχε κανένα σπίτι ακατοίκητο. Κατά μέσο όρο μία οικογένεια ζούσε σε ένα ή δύο δωμάτια, συνήθως, δε, ζούσαν μαζί δύο έως οκτώ οικογένειες, αλλά καταγράφονται και περιπτώσεις που τον ίδιο χώρο μοιράζονταν 15 οικογένειες.

Στον πολυσέλιδο τόμο η Sulvie Dumont χαρτογραφεί το ιστορικό πλαίσιο, τις συνθήκες διαβίωσης αλλά και τις αποφάσεις που οδήγησαν στην εκτεταμένη αλλαγή στο κέντρο της πρωτεύουσας. Ουσιαστικά, το συγκεκριμένο λεύκωμα αποτελεί μια στοχαστική περιήγηση σε ένα χαμένο παρελθόν. Μια σημαντική και ιστορική έκδοση που διαβάζεται και ως ένας διαχρονικός περίπατος στον χώρο, στον χρόνο και στους ανθρώπους μιας συνοικίας που έσβησε οριστικά.

Πλατεία Θησείου από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, άποψη προς τα ανατολικά, Σεπτέμβριος 1931.

Η συνοικία του Άρειου Πάγου, 1932.

Οδός Ευρυσακείου (αριστερά) στη συμβολή με την οδό Ποικίλης (δεξιά), άποψη προς τα νοτιοδυτικά, 29 Δεκεμβρίου 1932.

Αυλή στην οδό Ποσειδώνος 26, άποψη προς τα ανατολικά, Αύγουστος 1933.

 Γαλοπούλες για πούλημα στην Πλατεία Θησείου του Alexander Barkoff, 1934.

Οικοδομικά υλικά προς πώληση μετά τις κατεδαφίσεις, Ιανουάριος 1934.

Λαϊκή αγορά στην Πλατεία Θησείου, άποψη προς τα βόρεια, 1930...

... ενώ οι ανασκαφές συνεχίζονται στον Τομέα Γ, άποψη προς βορειοδυτικά, 30 Μαρτίου 1935.

 Τομέας ΗΗ στην αρχή της ανασκαφής, 1936.

Πανόραμα από τον Άρειο Πάγο, άποψη προς τα βόρεια, Αύγουστος 1938 (ψηφιακή σύνθεση).

Σπίτι του αρχαιοφύλακα του πάρκου του Άρειου Πάγου, μπροστά από μακρόστενο κτίσμα, άποψη προς τα βόρεια, Ιανουάριος 1939. Ο φύλακας κάθεται στην είσοδο του πάρκου (άκρη αριστερά).

Η Αρχαία Αγορά λίγους μήνες πριν από τη διακοπή των ανασκαφών κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, άποψη προς τα νοτιοανατολικά, Ιούνιος 1939.

Σπίτι του αρχαιοφύλακα της Ακρόπολης μετά την κατεδάφιση των σπιτιών του Τομέα ΕΕ, άποψη προς νοτιοδυτικά, Φεβρουάριος 1939.

Αναμφίβολα, εκτός από φόρος τιμής στους κατοίκους του Βρυσακίου, αποτελεί και ένα συναρπαστικό ιστορικό αφήγημα που μας βοηθά να κατανοήσουμε βαθιά την ιστορία της Αθήνας.

Πηγή: Γ. Πανταζόπουλος, LiFO