Κυριακός Πιττάκης, ο πρώτος αυτοδίδακτος Έλληνας αρχαιολόγος

[Credit: Χριστίνα Κωνσταντάκη] Ήταν ένας τοίχος. Για την ακρίβεια, ήταν Ο τοίχος. Άγγιζε τον νότιο τοίχο της Ακρόπολης, στο Θησείο, και δεν ...

[Credit: Χριστίνα Κωνσταντάκη]

Ήταν ένας τοίχος. Για την ακρίβεια, ήταν Ο τοίχος. Άγγιζε τον νότιο τοίχο της Ακρόπολης, στο Θησείο, και δεν ήταν από πέτρες, καλά-καλά ούτε κι από λείο μάρμαρο. Τον συνέθεταν γλυπτά και χαράγματα χριστιανικών μνημείων! Τον «έχτισε» ο πρώτος Έλληνας αρχαιολόγος περί τα μέσα του 19ου αι. για να σώσει ό,τι είχε απομείνει από τις ορδές των κατακτητών Οθωμανών και των ξένων επισκεπτών της Αθήνας, που έφευγαν με αρκετά αρχαία «ενθύμια» στις αποσκευές τους.

Η Αθήνα «γεννά» τον Κυριακό Πιττάκη και η Ελλάδα αποκτά τον πρώτο αρχαιολόγο της – Έτσι ξεκινούν όλα…

Ο Κυριακός Πιττάκης γεννιέται στου Ψυρρή το 1798, λίγο πριν ανατείλει ο αιώνας της απελευθέρωσης από τους Οθωμανούς. Η οικογένειά του είναι μία από τις μετρημένες αυτής της εποχής στην Αθήνα (ο Καμπούρογλου τις καταγράφει ονομαστικά σε 20 όλες κι όλες σελίδες). Μαθαίνει τα πρώτα γράμματα πλάι στον αξιότερο των Παλαμάδων, Ιωάννη, δάσκαλο με εξαιρετική πείρα, καθώς έχει διδάξει στη Μεγάλη Σχολή του Γένους και στο ελληνικό γυμνάσιο της Οδησσού.

Είναι η εποχή κατά την οποία λόγιοι ομογενείς της ελεύθερης Ευρώπης έχουν επιδοθεί σε αγώνα προστασίας και περιφρούρησης του αρχαιοελληνικού πλούτου, μετά και τη δραματική αποκαθήλωση και διαρπαγή των γλυπτών του Παρθενώνα από τον κόμη του Έλγιν, Τόμας Μπρους.

Ο Κυριακός είναι παιδί που γοητεύεται από το πνεύμα των αρχαίων Ελλήνων, το οποίο μελετά εκτενώς και ως μαθητής της Φιλομούσου Εταιρείας, που έχει ιδρυθεί το 1813 με πρωταρχικό μέλημα τη βελτίωση της παιδείας του υπόδουλου πληθυσμού και τη διάσωση της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς από τη φθορά και τη διαρπαγή. Επιπλέον, εκπαιδεύεται στην ανίχνευση και ταυτοποίηση των πολύτιμων ερειπίων στο πλευρό του αρχαιολάτρη, Γάλλου προξένου στην Αθήνα, Λουί Σεμπαστιάν Φρανσουά Φωβέλ, ο οποίος καταγράφει με εντυπωσιακή ακρίβεια τη βλάβη που προκάλεσε ο Έλγιν τόσο στα μνημεία της Ακροπόλεως, όσο και αλλού (χρονικογράφοι της εποχής –και όχι μόνον– κάνουν ευθεία αναφορά σε καπηλεία αρχαιοελληνικών αντικειμένων και εκ μέρους του Γάλλου διπλωμάτη, ουδείς ωστόσο αμφισβητεί το έργο της συστηματικής καταγραφής, που κληροδότησε εντέλει στο ελληνικό κράτος).

Το σπίτι του Φωβέλ στα ριζά της Ακρόπολης, που σφύζει από εκμαγεία αρχαίων ευρημάτων, γίνεται για τον Πιττάκη παράδεισος

Το 1814 ο Πιττάκης είναι 16 χρόνων, σπουδαστής της Σχολής του Κοινού των Αθηνών και πιστός θαμών του ιερού βράχου. «… 16 χρονών ήμην όταν κατά το μάλλον και ήττον εννοούσα τους συγγραφείς των προγόνων μου…» γράφει, και προσθέτει: «η ανάγνωσις αυτών εμπρός εις αντικείμενα, ως το Θησείον και ο Παρθενών, επροξένησαν εις την ψυχήν μου τοιούτον αποτέλεσμα ώστε παν ό,τι εύρισκον αρχαίον το εθεώρουν ως ιερόν και έν μόνον γράμμα επιγραφής και αν ήτον».

«Ντοπαρισμένος» ήδη από ισχυρή δόση αρχαιοελληνικών αξίας και κάλλους, ο έφηβος, που δηλώνει κατάνυξη μπρος στην «ιερότητα» των προγονικών επιγραφών, καταγράφει κάθε αρχαία επιγραφή που εντοπίζει τόσο στο βράχο και τα πέριξ του όσο και στην υπόλοιπη καθημαγμένη πόλη, όπου τα ερείπια των αρχαίων ναών κείτονται απροστάτευτα στους δρόμους… Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή που ο ίδιος αφήνει στα κατάστιχά του. Όπου συναντά, λέει, αρχαίο σπάραγμα, το αντιγράφει γρήγορα-γρήγορα σε κάποιο πρόχειρο χαρτάκι, φοβούμενος μην πέσει στην αντίληψη περαστικού Τούρκου που θα δει ότι είναι Έλληνας και θα τον φυλακίσει…

Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής

Έχει αντιγράψει ικανό αριθμό αρχαίων επιγραφών. Σε άρθρο του, περί τα μέσα του 19ου αι., ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής παραθέτει αναφορά του Πιττάκη: «Μέχρι τούδε εδημοσίευσα οικεία βουλή, προίκα και αμισθί, τέσσερας χιλιάδας εκατόν πεντήκοντα οκτώ επιγραφάς. Έπραξα τούτο κινούμενος μόνον υπό του προς τον έρωτα των προγονικών μου λειψάνων πόθου, ος και εν καιρώ πολέμου μοι ην αδιάσπαστος σύντροφος. Ο σκοπός μου ην το κοινόν καλόν και η εις τα πέρατα της οικουμένης διάδοσις παντός ελληνικού γράμματος, χάριν της ελληνικής ευκλείας…».

Χαλεποί οι καιροί. Στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ομογενείς και φιλέλληνες αλλοδαποί προετοιμάζονται για τον Αγώνα και συγκεντρώνουν χρήματα. Η Φιλική Εταιρεία στρατολογεί πατριώτες που θα ριχτούν στη μάχη. Ο Ραγκαβής καταθέτει ότι ο Πιττάκης υπήρξε το πρώτο μέλος που προσέγγισαν οι Φιλικοί στην Αθήνα. Ο σύγχρονος του Κυριακού, ιστορικός Φίλιππος Ιωάννου, συμπληρώνει ότι τον στρατολόγησε το 1816 ο Άνθιμος Γαζής.

Μυημένος στα σπουδαία ιδανικά της Φιλικής για την πολυπόθητη λευτεριά, το 1822 ο Πιττάκης συμμετέχει ενεργά στην πολιορκία της Ακρόπολης από τους Έλληνες. Οι Τούρκοι έχουν ταμπουρωθεί στο βράχο, ανάμεσα στα αρχαία μνημεία, και πολεμούν. Κάποτε, ελλείψει πολεμοφοδίων, αρχίζουν να ξηλώνουν τους αρχαίους κίονες για να βγάλουν από τα σπλάχνα τους το μολύβι. Οι κολόνες των πολύτιμων ναών καταρρέουν η μία μετά την άλλη.

Ο Πιττάκης πείθει τους συμπατριώτες του να κάνουν μια ανορθόδοξη πρόταση… «Θα σας δώσουμε εμείς πολεμοφόδια, αλλά εσείς δεν θα αγγίξετε τα μνημεία»! Ο Ιωάννου αναφέρει επακριβώς (και ο Ραγκαβής επιβεβαιώνει τη μαρτυρία του): «… υπηγόρευσεν [ο Πιττάκης] εις τους συμπολίτας του σωτήριον υπέρ των αρχαιοτήτων προς τους Οθωμανούς πρότασιν, καθ’ ην οι μεν πολιορκούντες υπεχρεούντο να παράσχωσιν εις τους πολιορκημένους τον χρειώδη μόλυβδον, ούτοι δε ώφειλον να αφήσωσιν άθικτα τα αρχαία μνημεία! Η πρότασις αύτη δεκτή γενομένη έσωσε τα μνημεία της Ακροπόλεως».

Δύο χρόνια μετά, ο νεαρός αρχαιολάτρης μεταβαίνει στην Κέρκυρα, όπου για τέσσερα χρόνια (1824-28) σπουδάζει Ιατρική και Ελληνική Φιλολογία στην Ιόνιο Ακαδημία του κόμη Guilford. Εκεί γνωρίζει την Αικατερίνη Μακρή, την αδελφή της περίφημη «Κόρης των Αθηνών», –την οποία ερωτεύτηκε δυνατά ο Λόρδος Βύρων– και την παντρεύεται.

Η έδρα της κυβέρνησης είναι στην Αίγινα, όπου καταλήγει με τις περγαμηνές των σπουδών του στο χέρι, ζητώντας από τον Καποδίστρια θέση στο Δημόσιο. Στην πρώτη του επιστολή προς τον κυβερνήτη αναφέρει ότι έχει σπουδάσει την ελληνική γλώσσα και τη φιλολογία, αγγλικά, λατινικά, γαλλικά, ιταλικά και γερμανικά. Σε μια δεύτερη επιστολή, στις σπουδές του προσθέτει την Ιατρική και την Αρχαιολογία.

Ο Καποδίστριας τον διορίζει γραμματέα α’ του δικαστηρίου της Ήλιδος, αλλά εκείνος δεν αποδέχεται το διορισμό, επειδή δεν είναι μέσα στα ενδιαφέροντά του. Επιστρέφει στην Αθήνα, όπου για αρκετό καιρό ζει με τα γλίσχρα φιλοδωρήματα από ξεναγήσεις ξένων ταξιδιωτών στις ελληνικές αρχαιότητες.

Το καλοκαίρι του 1832 έρχεται πια η στιγμή να αξιωθεί έναν ρόλο του ενδιαφέροντός του. Διορίζεται «επιστάτης των αρχαιοτήτων της Αθήνας», θέση στην οποία παραμένει έως τον επόμενο χρόνο, οπότε με βασιλικό διάταγμα της 3ης /15ης Απριλίου του 1833 ιδρύεται η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Προϊστάμενός της θα είναι ο Βαυαρός Άντον Βάισενμπουργκ (Anton Weissenburg). Υφιστάμενός του, υπεύθυνος του τομέα Στερεάς Ελλάδας, ορίζεται ο Κυριακός Πιττάκης (στους υπόλοιπους χωροταξικούς τομείς ευθύνης τοποθετούνται ο Ludwig Ross στην Πελοπόννησο και ο Ιωάννης Κοκκώνης στα νησιά του Αιγαίου και την Εύβοια).

Στις 25 Ιουλίου, περήφανος και δικαιωμένος, ο Πιττάκης παρουσιάζεται στον Σπυρίδωνα Τρικούπη και ορκίζεται πίστη στα νέα του καθήκοντά.

Ένας αυτοδίδακτος παθιασμένος αρχαιολόγος…

Μια αρχαιολογική υπηρεσία, λοιπόν, σε μια χώρα που αγνοεί καλά-καλά τι σημαίνει ο όρος «αρχαιότητα» – και κυρίως πώς και γιατί πρέπει να προστατευτεί. Η βασική εικόνα που έχουν οι Αθηναίοι από αρχαιότητες είναι τα μνημεία της Ακροπόλεως, αλλά κι αυτό είναι σχετικό. Βλέπεις, ο βράχος αυτή την περίοδο φιλοξενεί ένα ολόκληρο χωριό. Ένας προμαχώνας μπρος στα Προπύλαια, κήποι, δρομάκια, κατοικίες, μιναρέδες, πυριτιδαποθήκες… Όσο για τον υπόλοιπο αρχαιοελληνικό πλούτο, αυτός είναι σκεπασμένος από σπίτια και καλλιέργειες. Το θέατρο του Διονύσου, οι Αγορές, η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, ο Κεραμεικός, κρύβουν ακόμα την αίγλη τους κάτω από χώματα.

Amand von Schweiger Lerchenfeld, «Die Propyläen» [Credit: Travelogues.gr]

Στις αρχές του Απριλίου του 1833, με χρήματα που έχουν συγκεντρωθεί με έρανο μεταξύ των αρχαιολατρών, ντόπιων και μη, Ρος και Πιττάκης ξεκινούν την πρώτη ανασκαφή στην Ακρόπολη. Πριν κλείσει χρόνος, ο Βαυαρός αρχιτέκτονας Φον Κλέντσε, που στο μεταξύ έχει καταφθάσει στην Αθήνα με πρόσκληση του Όθωνα, συντάσσει υπομνήματα για την προστασία, τη συντήρηση και την αναστήλωση των αρχαιοτήτων του βράχου. Ο ίδιος προτείνει (ουσιαστικά «αναθέτει» στη νεοσύστατη Αρχαιολογική Υπηρεσία το πρώτο μεγάλο έργο) την κατεδάφιση των «ξένων σωμάτων», μεσαιωνικών και οθωμανικών κτισμάτων, την αναστήλωση του τραυματισμένου Παρθενώνα από τις βόμβες του Μοροζίνι και την ίδρυση μουσείου στο βράχο.

Στις αρχές του 1836, μια σύγκρουση για θέματα υπηρεσιακής δεοντολογίας ανάμεσα στον Ρος και τον υπουργό Δημόσιας Παιδείας Ιάκωβο Ρίζο Νερουλό, θα ευνοήσει τον Πιττάκη.

Ο Ρος παραιτείται και τη θέση του γενικού εφόρου παίρνει ο Κυριακός, ο οποίος θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο –κάποιες φορές και καθ’ υπέρβασιν των αρμοδιοτήτων του– να προστατέψει τις ελληνικές αρχαιότητες.

Συνεχίζει τις ανασκαφές, αγοράζει πολύτιμα έργα, γλυπτά, αγάλματα, χειρόγραφα που έχουν «πετάξει» σε ξένες συλλογές, και υψώνει στον νότιο τοίχο της Ακρόπολης έναν άλλο τοίχο, φτιαγμένο από επιγραφικά σπαράγματα χριστιανικών ναών της Αττικής, που έως πρότινος κρατούσε φυλαγμένα μέσα σε άλλα μνημεία, στο Θησείο, τον Κεραμεικό κ.α. Θεωρεί ότι με αυτόν τον τρόπο θα απελευθερωθεί πολύτιμος χώρος στις πρόχειρες αποθήκες φύλαξης, και η Αθήνα θα αποκτήσει ένα ακόμα αξιοθέατο στη σωστή θέση.

Ο τοίχος του Πιττάκη [Credit: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο]

(Τον ιδιαίτερο αυτόν τοίχο θα κατεδαφίσει μισό αιώνα και πλέον μετά, ο κατοπινός επικεφαλής των αρχαιολογικών ερευνών, ο αρχαιολόγος Παναγιώτης Καββαδίας, που έδωσε επιστημονική υπόσταση στο ανασκαφικό έργο στην Ελλάδα. Η κατεδάφιση θα γίνει το 1888 και τα γλυπτά του Πιττάκη θα μεταφερθούν αρχικά στο Μουσείο της Ακρόπολης κι έπειτα σε δύο δόσεις στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο).

Στην εκπνοή του 1836 καταφθάνει στην Αθήνα, προερχόμενος από τη Βιέννη, ο βαρόνος Κωνσταντίνος Μπέλλιος. Είναι ένας πλούσιος ομογενής έμπορος, αρχαιολάτρης, που έχει έρθει με τον τραπεζίτη του για να θαυμάσει τις αρχαιότητες της πόλης και να γνωρίσει τον δραστήριο έφορο.

Η γνωριμία του με τον Πιττάκη γίνεται επάνω στο βράχο, «το πρωί της 17ης Δεκεμβρίου, ημέρα με δυνατό αέρα», καταγράφει χαρακτηριστικά στο ημερολόγιό του ο Μπέλλιος. Ξεναγείται στα μνημεία της Ακροπόλεως και με θλίψη διαπιστώνει τη δραματική κατάσταση στην οποία έχουν αφεθεί από τους Οθωμανούς. Γνωρίζει ότι για την αποκατάστασή τους χρειάζονται χρήματα, που δεν έχει να διαθέσει το νεότευκτο ελληνικό κράτος. Τότε προτείνει στον Πιττάκη την ίδρυση ενός φορέα υπό τον τίτλο «Εταιρεία περί ανασκαφής και ανακαλύψεως αρχαιοτήτων», ο οποίος θα χρηματοδοτεί τις εργασίες που απαιτούνται από συνδρομές και δωρεές ιδιωτών. Η πρόταση υποβάλλεται στον υπουργό Νερουλό και τον τμηματάρχη του, Αλέξανδρο Ραγκαβή, και γίνεται αποδεκτή με ενθουσιασμό.

Ο Ραγκαβής συντάσσει γρήγορα-γρήγορα το ιδρυτικό έγγραφο, και στις 6/12 Ιανουαρίου γράφει με το χέρι του τα ονόματα των ιδρυτών κάτω από τα οποία μπαίνουν οι υπογραφές τους. Εκείνη τη μέρα γεννιέται η Αρχαιολογική Εταιρεία, ο φορέας που σήμερα κοντοζυγώνει τους δύο αιώνες ζωής και πολύτιμης προσφοράς. Αλλά οι ανάγκες είναι πολλές και τα χρήματα που συγκεντρώνονται δεν αρκούν για να τις καλύψουν. Οι ιδρυτές σκαρφίζονται τρόπους για να αυξήσουν τα έσοδα της Εταιρείας. Πωλούν για οικοδομικό υλικό τα άχρηστα χώματα από τις ανασκαφές, ενώ Ραγκαβής και Πιττάκης προχωρούν στην έκδοση της Αρχαιολογικής Εφημερίδος όπου θα καταγράφονται, θα καταχωρίζονται και θα κοινοποιούνται αρχαία ευρήματα και επιγραφές.

Ο Κυριακός, που έχει κρατήσει μία προς μία σε ημερολόγιο τις επιγραφικές καταγραφές του, αλλά και τα αποκτήματά του με την ιδιότητά του είτε ως ιδιώτη αρχαιολάτρη είτε ως θεσμικού αξιωματούχου, αρχίζει να τα κοινοποιεί μέσω της Αρχαιολογικής Εφημερίδος. Αρκετά από τα ευρήματά του θα δημοσιευθούν μετά το θάνατό του. Στο έργο του Ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας, ο ιστορικός Θ. Φιλαδελφεύς καταγράφει μαρτυρία του Αθηναίου διδασκάλου και βασικού χρονικογράφου της εποχής, Ιωάννη Μπενιζέλου, σύμφωνα με την οποία «χειρόγραφον απαρτιζόμενον εκ τριακοσίων περίπου σελίδων ηγόρασεν επί της ελλ. Επαναστάσεως ο πρώτος γενικός έφορος των αρχαιοτήτων Κυριακός Πιττάκης και επέδειξεν εις πολλούς των παρ’ ημίν λογίων και εις αλλοδαπούς […] Ο κάτοχος αυτού Κ. Πιττάκης εδημοσίευσεν ελάχιστον μέρος εν τη Αρχ. Εφημερίδι του έτους 1853, υποσχόμενος να εξακολουθήση την δημοσίευσιν, αλλά καθ’ όσον εγώ γιγνώσκω, τούτο εγένετο υφ’ ετέρου και ουχί υπό Πιττάκη, και μετά πολλών ετών παρέλευσιν».

Η αγάπη του Πιττάκη για τις αρχαιότητες εξελίσσεται σε εμμονή.

Οι γνώσεις του περί την αρχαιολογία δεν αξιολογούνται ως ιδιαίτερα σπουδαίες, τουλάχιστον σε σχέση με τους ειδικούς επιστήμονες της εποχής, αλλά το πάθος του και η εργατικότητά του ισορροπούν το έλλειμμα στο γνωστικό του πεδίο. Άλλωστε, η αρχαιολογία σε επιστημονικό επίπεδο δεν υπάρχει ακόμα στην Ελλάδα. Η έδρα της Αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο εγκαινιάζεται αυτή την εποχή και ο πρώτος διδάξας είναι ο Λουδοβίκος Ρος. Ο Πιττάκης, όμως, έχει ορίσει τον εαυτό του πιστό φύλακα της αρχαίας κληρονομιάς, και θα τιμήσει το ρόλο του ως την τελευταία του πνοή.

Ο ακαδημαϊκός αρχαιολόγος Β.Χ. Πετράκος, μάλιστα, μνημονεύει ένα συγκεκριμένο περιστατικό, που αποκαλύπτει τη βαθιά αφοσίωση –στα όρια της εμμονής– με την οποία διαχειρίζεται πλέον ο Πιττάκης το αντικείμενο του ενδιαφέροντός του από τη θέση του γενικού εφόρου, που του δίδεται μετά την παραίτηση του Ρος στις 8 Σεπτεμβρίου του 1836.

Προτομή του Ludwig Ross στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών

Ένδεκα μέρες μετά την απομάκρυνσή του, ο Βαυαρός καθηγητής πηγαίνει στην Ακρόπολη για να μελετήσει τις επιγραφές που έχει φέρει στο φως η σκαπάνη που ο ίδιος διηύθυνε στη διάρκεια της θητείας του. Ο Πιττάκης, ωστόσο, του απαγορεύει την είσοδο στο βράχο. Τώρα πια κρατά για τον εαυτό του το δικαίωμα ανασκαφής και την προτεραιότητα οποιασδήποτε δημοσίευσης.

Θεωρεί αδιανόητη την ανάμιξη άλλου, ει μη μόνο κάποιων ξένων επιστημόνων – κι αυτό στα ριζά του βράχου.

Ο ίδιος συνεχίζει την έρευνα στην Ακρόπολη καθ’ όλη τη διάρκεια του 1837. Κατεδαφίζει τις θολωτές μεσαιωνικές κατασκευές και εκείνες της οθωμανικής περιόδου, φέρνει στο φως σε κομμάτια μία από τις Καρυάτιδες, ενώ αναστηλώνει μια άλλη που έχει γκρεμιστεί κατά την πολιορκία του 1826, και τρεις κίονες του Ερεχθείου.

Ανασκάπτει, εντοπίζει, μεταφέρει για φύλαξη σε όποιον χώρο θεωρεί ότι μπορεί να προστατέψει τα πολύτιμα ευρήματα. Από το 1828 συγκεντρώνει αρχαιότητες στην εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς, στον αύλειο χώρο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, και προϊόντος του χρόνου στην Ακρόπολη και το Θησείο, που ορίζεται ως «Κεντρικόν Μουσείον», στη σωζόμενη δυτική πτέρυγα της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, στο Γραφείο της Γενικής Εφορείας αλλά και στον Πύργο των Ανέμων. Κάποιες αρχαιότητες φυλάσσει και στο σπίτι του ήδη πριν από την Επανάσταση. Όσα αρχαία φυλάσσονται στο Θησείο, στη Στοά του Αδριανού και στα Προπύλαια της Ακρόπολης, καταγράφονται το 1843 σε χειρόγραφο κατάλογο με τίτλο «Μουσείον Αρχαιοτήτων».

Οι ενέργειές του για την αποκάλυψη, την περισυλλογή και τη διάσωση των αρχαιοτήτων είναι αδιάκοπες και πολύτιμες. Μόνον για τη συλλογή των 400 αρχαίων γλυπτών από τα 615 που φυλάσσονται στο Θησείο, η ιστορία θα καταγράψει πως «χρεωστείται εις τους κόπους και τον ζήλον του Εφόρου των αρχαιοτήτων Κ. Πιττάκη».

Ο τοίχος του Κ. Πιττάκη όπως εκτίθεται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών
 [Credit: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο] 

Αρχαιότητες: Το «εθνικό κεφάλαιο» που εξορύσσεται με δανεικό σκοινί…

Όπως καταμαρτυρεί, ενάμιση και πλέον αιώνα μετά, ο Πετράκος, η σημασία των αρχαίων μνημείων για την οικονομία της χώρας έγινε νωρίς αντιληπτή. Από το 1836 ο Ρος επισημαίνει το εθνικό κεφάλαιο, και οκτώ χρόνια αργότερα τον ακολουθεί ο Πιττάκης σε ομιλία του στον Παρθενώνα, όπου τονίζει ότι με την ανασκαφή και κυρίως την αναστήλωση των αρχαίων μνημείων, η Ελλάδα θα είναι ευτυχέστερη που θα έχει τέτοια αριστουργήματα, οι νέοι της θα ωφελούνται ψυχικά και πνευματικά, αλλά… «και πλούτος πολύς θέλει εισρεύσει δια της καθ’ ημέραν συρροής πολλών περιηγητών. Παράδειγμα της ευπορίας ταύτης έχομεν την Ρώμην και πολλάς άλλας πόλεις της Ιταλίας, των οποίων οι κάτοικοι κατά το πλείστον μέρος ευτυχούσιν εις την εισροήν των περιηγητών, ένεκα των αρχαιοτήτων των Ελλήνων».

Στην πραγματικότητα, βέβαια, ο Πιττάκης ουδόλως ενδιαφέρεται για το τουριστικό όφελος του πράγματος. Απλώς, το ρίχνει ως δόλωμα για να πεισθεί η κυβέρνηση να συνδράμει γενναία το δαπανηρό έργο ανασκαφής και αναστήλωσης, το οποίο εκείνος συνεχίζει ακόμη και μόνος.

Ανασκαφές και περισυλλογή αρχαίων στο βράχο εξακολουθούν έως το 1840. Αρκετές φορές, εφαρμόζει δικές του μεθόδους συντήρησης. Άλλες αποδίδουν και άλλες όχι. Για την προστασία των μικρών κομματιών, κατασκευάζει μεγάλους πίνακες μέσα στους οποίους τα τοποθετεί και τα συνδέει με χυτό γύψο. Περίκλειστος προστατευμένος χώρος, όμως, δεν υπάρχει στο βράχο, και εκτεθειμένοι στον αέρα και τη βροχή, οι πίνακες διαλύονται και τα αρχαία επιστρέφουν σε σωρούς στην αρχική τους κατάσταση.

Δημοσίευση ευρήματος στην Αρχαιολογική Εφημερίδα

Η αλήθεια είναι ότι οι γνώσεις του περί την αρχαιολογία είναι ελλιπείς, και οι μέθοδοι που εφαρμόζει στο θέμα της αναστήλωσης είναι τουλάχιστον ερασιτεχνικές.

Ωστόσο, ο χρόνος θα δείξει πως ό,τι γίνεται με πάθος και αγάπη, πιάνει τόπο.

Σε μελέτη του για το έργο τού τότε γενικού εφόρου αρχαιοτήτων, ο Πετράκος σημειώνει: «Ο Πιττάκης έκαμε μερικές αναστηλώσεις. Σήμερα θα τις ονομάζαμε συντηρήσεις και στερεώσεις. Ως χαρακτηριστική της νοοτροπίας του, μνημονεύω την επαναφορά στη θέση του τού σπονδύλου των Προπυλαίων, την οποία έκαμε με τη συνεργασία του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, έργο παράτολμο, δείγμα όμως της αγάπης τους προς το μνημείο».

Η κατάσταση στο αρχαιολογικό τοπίο στην Ελλάδα του 19ου αι. είναι χύδην. Η επιστήμη είναι στα σπάργανα και οι προσπάθειες νεοσύστατων φορέων Δημοσίου και ιδιωτών, χωρίς σύστημα και πρόγραμμα, μοιάζουν με σταγόνες σε πηγάδι χωρίς πάτο. Ο αυτοχρισμένος θεματοφύλακας της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς, Κυριακός Πιττάκης, μέσα από το πάθος και την εμμονή του βιώνει έναν Γολγοθά στην προσπάθεια να σώσει ό,τι μπορεί ίσαμε την ύστατη ρανίδα της ψυχής του.

Από το πέμπτο έτος λειτουργίας της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1842) αρχίζει ήδη να γίνεται αισθητή η έλλειψη χώρων αποθήκευσης των θησαυρών που έρχονται στο φως. Ό,τι βρίσκεται, αφήνεται στο ύπαιθρο με κίνδυνο να φθαρεί ή να τύχει διαρπαγής. Αλλά και τα έσοδα συρρικνώνονται· δεν αρκούν για την κάλυψη των εξόδων. Στο ημερολόγιό του ο Πιττάκης καταγράφει ότι για οικονομία ζητήθηκε από τον αυλάρχη του Όθωνα και το εργοτάξιο τότε των ανακτόρων ένα δανεικό χοντρό σκοινί(!), που ήταν απαραίτητο για τις εργασίες στην Ακρόπολη, προκειμένου να μην δαπανηθεί έστω και αυτό το ποσό για την αγορά του. Κόβουν απ’ όπου μπορούν. Αλλά η κριτική δεν θα λείψει…

Τον Οκτώβριο του 1844, με έκθεσή του προς τον Όθωνα, ο πρωθυπουργός Ιωάννης Κωλέττης εκσφενδονίζει πυρά προς τον γενικό έφορο. Τον κατηγορεί για έλλειψη μεθόδου στην εργασία, για αμέλεια στην προστασία των πολύτιμων ευρημάτων, για λάθη στις αναστηλώσεις του Παρθενώνα, για… για… Από τη σφοδρή κριτική του δεν ξεφεύγει ούτε η Αρχαιολογική Εφημερίδα, την οποία συντάσσει πια μόνος του ο Πιττάκης. Κατά τον πρωθυπουργό, το περιεχόμενο του εντύπου προκαλεί «τον γέλωτα πάντων των αρχαιολόγων και μάλιστα των της μουσοτρόφου Γερμανίας…», εξαιτίας των «παραλογισμών και της αμάθειας των γραφομένων»! Ο Κωλέττης ζητεί, η έκδοση του εντύπου να ανατεθεί σε επιτροπή. Λέγεται ότι η επιστολή γράφτηκε καθ’ υπόδειξιν του Ραγκαβή, ο οποίος έχει από καιρό συγκρουσθεί με τον Πιττάκη και έχει κόψει κάθε συνεργασία μαζί του.

Ο Κωλέττης είναι σκληρός. Ίσως και άδικος. Κι έπειτα, η πολιτική έχει πετάξει το «παιχνίδι» εκτός αμιγούς αρχαιολογικού πεδίου. Αλλά ουδείς εκ των ειδικών του μέλλοντος θα μπορέσει ποτέ να αμφισβητήσει ότι ο Πιττάκης, μόνος του, όσες ικανότητες, γνώσεις και πάθος κι αν διέθετε, δεν θα ήταν δυνατόν να προσφέρει στο επιστημονικό υπόβαθρο της ελληνικής αρχαιολογίας. Και είναι αλήθεια ότι με το πάθος του, ο Κυριακός έχει σώσει πολλούς ακριβούς εθνικούς θησαυρούς αλλά έχει προκαλέσει και δυσθυμία σε συγχρόνους του και κατοπινούς. Ο Κωλέττης δεν είναι ο μόνος που κατακρίνει τις μεθόδους του…

Ο πανεπιστημιακός Στέφανος Κουμανούδης, κοσμοπολίτης, προερχόμενος από σπουδές Φιλολογίας και Αρχαιολογίας σε Γαλλία και Γερμανία, καταχεριάζει τον Πιττάκη για την κατάσταση των αρχαιοτήτων στην Ελλάδα και για πλημμελή εκ μέρους του φροντίδα, με την ασφάλεια της ματιάς του θεωρητικού που δεν έχει δοκιμαστεί στο πεδίο της δράσης – και κυρίως της διοίκησης.

Στ. Κουμανούδης

«Η κρίση του Κουμανούδη για τον Πιττάκη είναι άδικη και δείχνει προκατάληψη και άγνοια του έργου του εφόρου» θα σημειώσει, πολλές δεκαετίες μετά, ο ακαδημαϊκός Πετράκος, προσθέτοντας σκωπτικά ότι όταν ο Πιττάκης σήκωνε το βάρος της ανασκαφής της Ακρόπολης, της επιμέλειας των μουσείων, της σύνταξης της Αρχαιολογικής Εφημερίδας, της επίβλεψης των εκσκαφών των νέων οικοδομών και τόσα άλλα, ο 49χρονος τότε Κουμανούδης καθόταν στην πανεπιστημιακή έδρα και δίδασκε Λατινικά!

Το τέλος

Στα 65 του ο Πιττάκης είναι κουρασμένος και άρρωστος. «Στα 33 χρόνια υπηρεσίας μου, ουδέποτε ζήτησα άδεια απουσίας από την εργασία μου. Τώρα, ύστερα από τις συστάσεις των γιατρών, αναγκάζομαι να ζητήσω 20ήμερη άδεια, λόγω της πασχούσης υγείας μου» αναφέρει σε σημείωμά του προς την προϊσταμένη Αρχή. Αλλά αυτές οι μέρες δεν αρκούν για την ανάρρωσή του. Ο οργανισμός του είναι βαθύτατα καταπονημένος. Από την άλλη, επιμένει να ανεβαίνει στο βράχο της Ακρόπολης για επίβλεψη των ανασκαφών και να επιστρέφει στην… τρύπα του, στο υπουργείο.

Σε επιστολή του προς τον υπουργό Νερουλό, τονίζει: «Το δωμάτιον του γραφείου μου τον χειμώνα είναι ψυχρότατον. Καταβαίνω ιδρωμένος από την Ακρόπολιν εις το κατάψυχρον και βάλλον τούτο δώμα και μένων εν αυτώ αρκετάς ώρας, έπαθεν και ως εκ τούτου καθώς και εξ άλλων αιτίων της αρχαιολογικής υπηρεσίας η υγεία μου. Εάν ο θεός με αφήσει εις την ζωήν και το έτος τούτο εις το υπουργείον, ούτε θα δύναμαι να εργασθώ κατά τον χειμώνα εις τούτον δωμάτιον, του οποίου η είσοδος ευρισκομένη προ του αποπάτου του υπουργείου, γέμει ακαθαρσιών και δυσωδίας…»!

Ο Πιττάκης δεν κατάφερε να μείνει στη ζωή.

Κυριακός Πιττάκης

Έφυγε στις 23 Οκτωβρίου του 1863, και η αλήθεια είναι ότι όταν ο Κουμανούδης, ως γραμματέας πια της Αρχαιολογικής Εταιρείας, μπήκε ενεργά στην ενασχόληση με τα αρχαία μνημεία, συνειδητοποίησε την προσφορά του και την διατύπωσε δημόσια. Στις 10 Νοεμβρίου του 1863, λίγες μόλις ημέρες μετά το θάνατο του εφόρου, στη συνέλευση των εταίρων της Αρχαιολογικής Εταιρείας έπλεξε το εγκώμιό του: «…Εν τοις αποβιώσασι συγκαταριθμούμεν πενθούντες και τον προ ολίγων ημερών αρπαγέντα αφ’ ημών αντιπρόεδρον της Εταιρείας, Κυριακόν Πιττάκην, άνδρα όχι των σπανίων παρ’ ημίν, αλλ’ αληθώς μοναδικόν, δι’ ην αγάπην και επιμέλειαν, ή μάλλον ειπείν λατρείαν, έδειξε διά παντός του δραστηριοτάτου βίου του προς τα αρχαία των προγόνων ημών μνημεία… Και ο πόθος και η μνήμη του Κυριακού Πιττάκη θέλουσι μένει επί μακρόν ισχυρότατοι, διότι μεταστάς εις τον άλλον βίον, δυσαναπλήρωτον κενόν άφησεν…».

Πηγή: PontosNews, με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ (Τ. Μανιατέα)