Η άγνωστη γη των Αβάντων

Πολύτιμα αρχαιολογικά ευρήματα, κειμήλια και μνημεία περιλαμβάνει ο τόμος «Αρέθουσα, το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας» (Lamda Development, Ο...

Πολύτιμα αρχαιολογικά ευρήματα, κειμήλια και μνημεία περιλαμβάνει ο τόμος «Αρέθουσα, το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας» (Lamda Development, Ολκός).

Το χώμα της βάφτηκε από το αίμα των νεκρών του πολέμου - αίνιγμα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας: του Ληλάντιου Πολέμου, μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας, που δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς συνέβη, ούτε πόσο διήρκεσε, ενώ έχει μείνει στην Ιστορία ως ο πρώτος μεγάλος εμφύλιος επί ελληνικού εδάφους. Στις ακτές της είχε αράξει ο στόλος των Αχαιών και στήθηκε ο βωμός για να θυσιαστεί η Ιφιγένεια στην Αρτεμη, ώστε να πνεύσει ούριος άνεμος και να ξεκινήσει η εκστρατεία προς την Τροία. Στα ιαματικά λουτρά της ο ημίθεος Ηρακλής έπαιρνε δυνάμεις για να φέρει εις πέρας τον επόμενο άθλο του. Και οι κάτοικοί της χρησιμοποίησαν πρώτοι το αλφάβητο, που αργότερα θα εξελισσόταν στο λατινικό.

Είναι η Εύβοια. Η γη των Αβάντων - των ανυποχώρητων δηλαδή, εξού και ήταν γνωστή ως Αβαντίς - που συμμετείχε με 40 πλοία στον Τρωικό Πόλεμο. Το νησί που στα νερά του ενώθηκε η τοπική νύμφη των πηγών και των δασών Αρέθουσα με τον Ποσειδώνα πριν μεταμορφωθεί από την Ηρα σε ιερή πηγή, μέσα στην οποία κολυμπούσαν κέφαλοι και χέλια με ασημένια και χρυσά ενώτια. Είναι αυτή η νύμφη, η αρδεύουσα (το όνομά της προέρχεται από το ρήμα αρδεύω) - οι παλαιότεροι θα θυμούνται την προτομή της να κοσμεί τα χαρτονομίσματα των 50 δραχμών -, που έχει δώσει το όνομά της σε ένα παλιό οινοπνευματοποιείο, το οποίο από τον περασμένο Μάιο φιλοξενεί το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας και το ένατο στην περιοχή Εύβοιας - Σκύρου.

Και είναι εκείνο που αποκαλύπτεται μέσα από τον 21ο τόμο του εκδοτικού προγράμματος «Ο κύκλος των μουσείων» που εμπνεύστηκε ο Βαγγέλης Χρόνης και πραγματοποιείται με την υποστήριξη της Lamda Development σε επιμέλεια των εκδόσεων Ολκός. Ενα έργο - ταξίδι στο παρελθόν της Εύβοιας μέσα από τα κείμενα της αρχαιολόγου και προϊσταμένης της Εφορείας Αρχαιοτήτων της περιοχής, δρος Αγγελικής Σίμωσι, που συνοδεύονται από τις φωτογραφίες του Σωκράτη Μαυρομμάτη.

Ο αφιερωματικός τόμος «Αρέθουσα– Το Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας»

Άγαλμα νεαρού άνδρα (Αντίνοου) από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε σε κυκλικού σχήματος θολωτό βαλανείο στα Λουτρά Αιδηψού. Μέσα του 2ου αι. μ.Χ.

Το παλαιό εργοστάσιο Αρέθουσα, που ανεγέρθηκε κοντά στην αρχαία ιερή πηγή το 1902 και λειτούργησε ως οινοπνευματοποιείο, ποτοποιείο και παγοποιείο ως το 1980 (οπότε και έπαψε να λειτουργεί, ενώ έναν χρόνο νωρίτερα είχε κηρυχθεί διατηρητέο), αποτελεί την αφορμή ώστε μέσα στο πλούσιο σε φωτογραφικό υλικό λεύκωμα ο αναγνώστης (της ηλεκτρονικής έκδοσης, καθώς δεν διατίθεται στο εμπόριο) να ανακαλύψει την πολυκύμαντη ιστορία του νησιού, οι απαρχές της οποίας εντοπίζονται στη μέση παλαιολιθική περίοδο (100000-40000 π.Χ.). Κεντρικός άξονας είναι η πόλη που αποτέλεσε το σταυροδρόμι χερσαίων και θαλάσσιων οδών και αποκαλούσαν Χαλκίδα οι θεοί και Κύμινδιν οι θνητοί (από το όρνεο που απεικονίζεται να παλεύει με το φίδι πάνω σε χαλκιδικό νόμισμα). Στην εξέλιξη της αφήγησης καταγράφεται η παρουσία και κατά συνέπεια τα ίχνη Αθηναίων και Μακεδόνων, Ρωμαίων, δυτικών φεουδαρχών και Οθωμανών, που εν πρώτοις αποτυπώνονται στο όνομα της ίδιας της πόλης, η οποία μετονομάζεται σε Εύριπο, Νεγροπόντε και Εγριμπόζ. Και εν συνεχεία διερευνώνται η τεχνογνωσία, οι ιδέες, οι πεποιθήσεις και οι καλλιτεχνικές τάσεις που ενσωματώθηκαν, αλλά και ταξίδεψαν με αφετηρία την Εύβοια και προορισμό από τη Συροπαλαιστίνη ως την Ιβηρική Χερσόνησο, καθώς οι κάτοικοι πρωτοστάτησαν στον αποικισμό.

Ο Κένταυρος από το Λευκαντί, μισός άνδρας και μισός άλογο, έχει έξι δάκτυλα στο δεξί χέρι και αμυχή κάτω από το αριστερό γόνατο, η οποία προκλήθηκε από βέλος του Ηρακλή που αστόχησε και πλήγωσε αθέλητα τον κένταυρο Χείρωνα. 900-875 π.Χ.

Μαρμάρινο σύμπλεγμα που εικονίζει τον βασιλιά της Αθήνας Θησέα να έχει αρπάξει τη βασίλισσα των Αμαζόνων Αντιόπη, για να την οδηγήσει με το τέθριππο άρμα του από τον Εύξεινο Πόντο στην Αθήνα.

Τα δρακόσπιτα

Ο αναγνώστης της ηλεκτρονικής έκδοσης μπορεί επίσης να ανακαλύψει τα άγνωστης ταυτότητας δρακόσπιτα της Νότιας Εύβοιας, τα 22 κτίσματα που ανάγονται από την όψιμη νεολιθική ως τους ελληνιστικούς χρόνους και τα οποία έχουν θεωρηθεί ως ιερά, αγροικίες, φρυκτωρίες, παρατηρητήρια, χωρίς η έρευνα να έχει καταλήξει σχετικά με τη χρήση τους. Να θαυμάσει τον μαρμάρινο Ταύρο των Ωρεών (290-283 π.Χ.), από τα μεγαλύτερα γλυπτά του ελλαδικού χώρου. Να «ψηλαφίσει» ένα σπάνιο έργο αρχαίας υφαντικής που χρονολογείται μεταξύ 11ου και 9ου αι. π.Χ.: ένα ορθογώνιο λινό ύφασμα κοσμημένο με ταινίες που έχουν γεωμετρικά μοτίβα, με το οποίο ήταν τυλιγμένα τα καμένα οστά ενός άνδρα, τοποθετημένα σε χάλκινο λέβητα στο λεγόμενο Ηρώο Τούμπας στο Λευκαντί. Το ύφασμα που σώθηκε χάρη στις προστατευτικές ιδιότητες του χαλκού επέστρεψε στην Εύβοια ύστερα από τέσσερις δεκαετίες που βρισκόταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και τη συντήρησή του. Να περιεργαστεί το μεγάλο σύνολο όπλων - όμοιό του δεν έχει βρεθεί ως τώρα στον ελλαδικό χώρο από την περίοδο 750-700 π.Χ. Εντοπίστηκε στο Ηρώο της Ερέτριας και αποτελείται από τέσσερα ξίφη - όλα αναδιπλωμένα και κατά συνέπεια κατεστραμμένα ώστε να μην είναι δυνατή η επανάχρησή τους -, πέντε αιχμές δόρατος από σίδηρο και μία από χαλκό. Να εξοικειωθεί με τη μορφή των ευβοϊκών γραμμάτων και την αριστερόστροφη φορά γραφής τους, όπως έχουν αποτυπωθεί στα πρωιμότερα σωζόμενα όστρακα, όπου μαρτυρείται η χρήση του ελληνικού αλφαβήτου (8ος αι. π.Χ.), από τον ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα στην Ερέτρια. Και να γνωρίσει τις ιδιαιτερότητες του χαλκιδικού αλφαβήτου, που αποτέλεσε πρόγονο του λατινικού, ταξιδεύοντας μαζί με τους ποντοπόρους και πρωτοπόρους στην ίδρυση αποικιών στην Κάτω Ιταλία και Σικελία Ευβοείς.

Η ιστορία του νησιού

Η μετατροπή του κτιρίου αυτού σε διαχρονικό μουσείο είχε ολοκληρωθεί το 2020. Και όπως λέει η συγγραφέας του τόμου πρόκειται για ένα σύμβολο πλέον της πόλης, καθώς ξετυλίγει την ιστορία των υπερδραστήρων κατοίκων των νησιών. «Από το πρώτο ελληνικό φύλο, τους Αβάντες, προγόνους των Ευβοέων», σημειώνει η κυρία Σίμωσι «οι κάτοικοι του νησιού μαζί με εκείνους της παρακείμενης Σκύρου έχουν να επιδείξουν πολυσχιδές πνεύμα και υψηλό ιδεώδες. Πρωτοπόροι στο δεύτερο αποικισμό, οι Ευβοείς και οι κάτοικοι της Σκύρου διαδίδουν το πρώτο ελληνικό αλφάβητο, το χαλκιδικό, στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία καθιστώντας το πρόδρομο του ετρουσκικού και στη συνέχεια του λατινικού. Οι Ευβοείς αναδεικνύονται δεινοί έμποροι, που διασχίζουν ανά τους αιώνες τις μακρινές θάλασσες των καιρών εκείνων».

«Οι δ' Εύβοιαν έχον μένεα πνείοντες Άβαντες / Χαλκίδα τ΄ Ειρέτριάν τε πολυστάφιλόν θ΄ Ιστιαίαν…», αρχίζει εξάλλου ο Όμηρος την περιγραφή του στον Νηών Κατάλογο της Ιλιάδας για την συμμετοχή των Ευβοέων στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας. Αναφέροντας, εκτός από την Χαλκίδα και την Ερέτρια, την παραθαλάσσια Κήρινθο και την Κάρυστο και τα Στύρα.

Ο πλούτος της αρχαιότητας

Ακολουθώντας χρονολογική σειρά, όπως εξελίσσεται και η έκθεση στο μουσείο, στο βιβλίο παρουσιάζεται αρχικά η «Πολιτειακή Οργάνωση» όπως διαμορφώθηκε από την 3η χιλιετία π.Χ. ως τους ιστορικούς χρόνους, στη συνέχεια στα φεουδαλικά κρατίδια και τέλος έως την Οθωμανική εποχή. Είναι τα συστήματα εξουσίας, τα νομισματοκοπεία της Εύβοιας και της Σκύρου, οι ιεροί νόμοι, τα μνημεία αγωνιστικού χαρακτήρα, τα τιμητικά ψηφίσματα και τα διατάγματα. Έτσι, τα πλούσια κτερίσματα των ταφών από το Ηρώο της Τούμπας στο Λευκαντί μαρτυρούν την ευημερία της Εύβοιας και τις ανεπτυγμένες εμπορικές επαφές με την ανατολική Μεσόγειο κατά τον 10ο αιώνα π.Χ. Το πολιτειακό τοπίο της αρχαιότητας μεταβάλλεται μετά τα Ελληνιστικά χρόνια με την κυρίαρχη μορφή του μονάρχη, που συγκεντρώνει όλες τις εξουσίες. Βασιλεύς στην Ελληνιστική εποχή, αυτοκράτορας στη Ρωμαϊκή, ελέω Θεού αυτοκράτορας στη Βυζαντινή και σουλτάνος στην Οθωμανική. Η έντονη παρουσία Βενετών στο νησί αποτυπώνεται στα νομίσματα και τα γλυπτά της Λατινοκρατίας.

Χρυσό περιδέραιο από τη Χαλκίδα. 1050-700 π.Χ.

Χρυσό περιδέραιο από το Λευκαντί. 1050-700 π.Χ.

Η λατρεία και η Άρτεμις

Η «Λατρεία» είναι η τελευταία ενότητα, που μιλάει για την λατρεία στην προϊστορική εποχή, την πολυθεϊστική θρησκεία στη συνέχεια, τις αρχαίες τελετουργίες έως την επικράτηση του χριστιανισμού. Παρουσιάζονται ειδώλια και τελετουργικά αγγεία από προϊστορικές ευβοϊκές θέσεις, εκθέματα σχετικά με θεότητες του ελληνικού πάνθεου αλλά και ευρήματα από την Αυλίδα, από το μυκηναϊκό νεκροταφείο στο Μικρό Βαθύ και το ιερό της Αυλιδείας Αρτέμιδας.

Ο γυμνός Ερωτιδέας εικονίζεται τη στιγμή που μόλις έχει έρθει στην αγκαλιά της θεάς Αφροδίτης Βρέθηκε στα κατάλοιπα συνοικίας των ρωμαϊκών χρόνων στους πρόποδες της Ερετριακής Ακρόπολης. 2ος αι. π.Χ.

Να σημειωθεί ότι το λεύκωμα θα διανεμηθεί δωρεάν σε αρχαιολογικά τμήματα πανεπιστημίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, σε αρμόδια τμήματα του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, σε ξένες αρχαιολογικές σχολές και ινστιτούτα, όπως επίσης και σε επιλεγμένες εγχώριες και διεθνείς βιβλιοθήκες και οργανισμούς. Η έκδοση είναι διαθέσιμη σε ψηφιακή μορφή, στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα, στην ιστοσελίδα της Lamda Development στον ακόλουθο σύνδεσμο.