Οι άγνωστες αρχαιότητες του ΟΑΚΑ

H ρωμαϊκή υδατοδεξαμενή, η οποία χρονολογείται μεταξύ του 1ου και του 2ου αιώνα μ.Χ. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO] Χαρακτηρίστηκε ως το μεγα...

H ρωμαϊκή υδατοδεξαμενή, η οποία χρονολογείται μεταξύ του 1ου και του 2ου αιώνα μ.Χ. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Χαρακτηρίστηκε ως το μεγαλύτερο αθλητικό έργο στην Ελλάδα που έγινε με προοπτική τη φιλοξενία μεγάλων διοργανώσεων, μεταξύ άλλων και των Ολυμπιακών Αγώνων. Υπήρξε ένα κατασκευαστικό και τεχνολογικό επίτευγμα το οποίο, με την προσθήκη έργων ανάπλασης από τον Σαντιάγο Καλατράβα, εξακολουθεί εδώ και σαράντα χρόνια να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του λεκανοπεδίου Αττικής. Στους χώρους του γράφτηκαν χρυσές σελίδες, μία από αυτές την Παρασκευή 13 Αυγούστου του 2004, όταν, μπροστά σε 70.000 θεατές έγινε η Τελετή Έναρξης που πρόσφερε μοναδικές εικόνες σε δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο. 

Την ημέρα που βρέθηκα να περπατώ στις αχανείς εκτάσεις του Ολυμπιακού Αθλητικού Κέντρου Αθηνών «Σπύρος Λούης» διαπίστωσα ότι ελάχιστοι άνθρωποι στην πόλη γνωρίζουν το έντονο αρχαιολογικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν. 

Οι ανασκαφές έχουν δείξει ότι ο χώρος στον οποίο φιλοξενούνται είναι σε χρήση από τη Γεωμετρική Περίοδο (8ος αιώνας π.Χ.). «Ανασκαφές που διενεργήθηκαν από τη Β Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στη διάρκεια της τελευταίας πενταετίας στην ευρύτερη περιοχή του Ολυμπιακού Σταδίου έδειξαν ότι οι κάτοικοι της Ρωμαϊκής Περιόδου (1ος-2ος αιώνας μ.Χ.) στράφηκαν στην κατασκευή μεγάλων δεξαμενών με στόχο την ύδρευση της περιοχής και την άρδευση των γύρω αγρών», επισημαίνει στη LiFO η εντεταλμένη αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής για την περιοχή του Αμαρουσίου, Θοδώρα Τζεφέρη.  

Η εντεταλμένη αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής για την περιοχή του Αμαρουσίου, Θοδώρα Τζεφέρη και η προϊσταμένη του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, Θεοφανώ Σαραμαντή. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ξενάγησής μας πληροφορεί ότι η μεγάλη πεδιάδα στην οποία ανεγέρθηκαν τα κτίρια του Ολυμπιακού Σταδίου στο Μαρούσι κατά την περίοδο 1978-1982 συμπίπτει με τον αρχαίο δήμο του Αθμόνου. Σημαντικά αρχαία λείψανα ήρθαν στο φως σε έναν τόπο όπου κατά την αρχαιότητα λατρευόταν η Αμαρυσία Άρτεμις. Μάλιστα, τα ευρήματα δείχνουν ότι ο χώρος χρησιμοποιούνταν πάντα, από την αρχαιότητα μέχρι τη βυζαντινή περίοδο.

Η δική μας διαδρομή ξεκινά από τον περιβάλλοντα χώρο του ΟΑΚΑ. Πρώτη στάση σε μια ρωμαϊκή υδατοδεξαμενή, η οποία χρονολογείται μεταξύ του 1ου και του 2ου αιώνα μ.Χ. Η κ. Τζεφέρη μας θυμίζει ότι «το Μαρούσι έχει πλούσια φυσική και πολιτιστική κληρονομιά».

Και προσθέτει, κάνοντας μια ιστορική αναδρομή: «Μετά τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε το 507 π.Χ. ο Κλεισθένης με στόχο την εδραίωση της δημοκρατίας, η Αττική χωρίστηκε σε τμήματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχούσε σε μία φυλή. Κάθε τμήμα της νέας διοικητικής διαίρεσης απαρτιζόταν από πολλούς δήμους, ένας εκ των οποίων ήταν και ο δήμος Αθμόνου. Οι δημότες του Αθμόνου ανήκαν στην Κεκροπία Φυλή. Σήμερα πιστεύεται ότι το διοικητικό κέντρο του δήμου, λατρευτικά κτίρια και σπίτια, βρισκόταν στη θέση “Πέλικας”, σε ύψωμα προς τα νοτιοδυτικά της μικρής πόλης του Αμαρουσίου». 

Μεταξύ των αρχαιολογικών ευρημάτων που έχουν βρεθεί στη συγκεκριμένη περιοχή συμπεριλαμβάνονται η ελληνιστική δεξαμενή της οδού Αρτέμιδος, η πορεία πήλινου ρωμαϊκού αγωγού, η τεφροδόχος κάλπις κλασικών χρόνων, η ρωμαϊκή δεξαμενή ΒΑ του Ολυμπιακού Σταδίου, το συγκρότημα δωματίων διαφόρων φάσεων και το ρωμαϊκό βαλανείο. 

Πήλινος ρωμαϊκός αγωγός. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

«Για την προστασία των σημαντικών αρχαιολογικών καταλοίπων που βρίσκονται στον χώρο του ΟΑΚΑ ήταν απαραίτητο να υλοποιηθούν σωστικές εργασίες συντήρησης», προσθέτει από την πλευρά της η προϊσταμένη του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, Θεοφανώ Σαραμαντή, η οποία είναι παρούσα στην περιήγησή μας. Και συμπληρώνει: «Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής ξεκίνησε τις εργασίες αυτές το 2018, μόλις ανέλαβε την ευθύνη για την περιοχή στο πλαίσιο του νέου οργανογράμματος και τις ολοκλήρωσε, λίγο καιρό πριν, εντός του 2022». 

Στη συνέχεια κατευθυνόμαστε σε ένα από τα σημαντικότερα τμήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών. Μπροστά μας απλώνονται τέσσερις κορμοί φρεατίων οι οποίοι συγκροτούν μέρος του Αδριάνειου Υδραγωγείου και αποτελούν το μοναδικό ορατό τμήμα ενός γιγαντιαίου έργου της αρχαιότητας.

«Ενώ οι ρωμαϊκές δεξαμενές του Ολυμπιακού Σταδίου τροφοδοτούνταν με νερά επιφανείας, η πεδιάδα με τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις κρύβει σε βάθος το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Το έργο δρομολογήθηκε από τον φιλέλληνα αυτοκράτορα Αδριανό το 125 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε το 140 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Αντωνίνο τον Ευσεβή. Το νερό μεταφερόταν στην Αθήνα από πηγές που βρίσκονταν στην Πάρνηθα και στην Κηφισιά, σε απόσταση 20 χλμ. περίπου.

Πρόκειται για μια υπόγεια κατασκευή ορθογώνιας διατομής με καμαρωτή στέγαση και διαστάσεις 0,70 μ. πλάτος και ύψος 1,60 μ. Για τον καθαρισμό της σήραγγας υπήρχαν φρεάτια ανοιγμένα σε απόσταση περίπου 35 μέτρων το ένα από το άλλο.

Τα νερά οδηγούνταν σε μεγάλη δεξαμενή της πρωτεύουσας, βάθους 2 μέτρων, που ήταν χτισμένη στο Κολωνάκι, συγκεκριμένα στην πλατεία Δεξαμενής, απ’ όπου γινόταν η διανομή ‒ σήμερα είναι επισκέψιμη.

Στη δεξαμενή ανήκε πρόπυλο, το οποίο διαλύθηκε το 1778 από τέσσερις ιωνικούς κίονες, και επιστύλιο με επιγραφή αναφερόμενη στον Αδριανό και στον αυτοκράτορα Αντωνίνο, που ολοκλήρωσε το έργο. Στις Ολυμπιακές Εγκαταστάσεις Αμαρουσίου η σήραγγα βρίσκεται σε βάθος περίπου 20 μ. Παρά ταύτα, σώζονται πολλά φρεάτια του Αδριάνειου Υδραγωγείου, τετράγωνης ή κυκλικής διατομής», επισημαίνει η κ. Τζεφέρη. 

Ένας από τους ορατούς κορμούς του Αδριάνειου Υδραγωγείου.
[Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Για μεγάλο χρονικό διάστημα όλες αυτές οι πληροφορίες παρέμεναν άγνωστες. «Συγκεκριμένα, αυτό το διάστημα πραγματοποιήθηκαν σωστικές εργασίες συντήρησης όπως στακονιάματα και πηλοκονιάματα των τεσσάρων φανών (φρεάτια) του Αδριάνειου Υδραγωγείου.

Επίσης, ολοκληρώθηκαν αντίστοιχες εργασίες στους σωζόμενους περιμετρικούς τοίχους όπως και στα επιχρίσματα της ρωμαϊκής υδατοδεξαμενής. Τέλος, πρέπει να πούμε ότι αποκαταστάθηκαν και οι φθορές του κεραμικού ψηφοθετήματος και της προπαρασκευαστικής κατασκευής του δαπέδου της», εξηγεί η κ. Σαραμαντή. 

Το τελευταίο σημείο που επισκεφθήκαμε ήταν η περιφραγμένη έκταση που ξεχωρίζει στα νότια κράσπεδα του Ολυμπιακού Σταδίου. Εκεί η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός τεράστιου ρωμαϊκού βαλανείου.

Όπως θα μας πει η κ. Τζεφέρη: «Πρόκειται για ένα κτιριακό συγκρότημα με λουτρικές εγκαταστάσεις, το οποίο αποτελείται από δύο τμήματα. Στο βόρειο διακρίνεται ένας ορθογώνιος υπαίθριος χώρος που πλαισιώνεται από δωμάτια, ενώ η νότια όψη του κτιρίου αποτελείται από δύο ορθογώνιες προβολές που πλαισιώνουν διακοσμητική κόγχη. Προφανώς η δεξαμενή λειτουργούσε με κρύο νερό και χρησίμευε για να λούονται αθλητές και επισκέπτες.

Είναι χαρακτηριστικό, όμως, ότι στην εξωτερική πλευρά του κτιρίου κατασκευάστηκε σε δεύτερη φάση εγκατάσταση θερμού ύδατος και ατμού, που λειτουργούσε αυτόνομα χωρίς να μεταφέρει το θερμό νερό στο κυρίως κτίριο. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια μορφή σάουνας εκείνης της εποχής.

Επίσης, εδώ που βρισκόμαστε, και σε κατάχωση, βρέθηκαν εργαστήρια παραγωγής κρασιού. Δεν αποκλείουμε, λόγω του μεγέθους του, να ήταν δημόσια λουτρά. Δηλαδή, εκτός από δημόσια χρήση, ίσως να αποτελούσε και μέρος μιας ιδιωτικής, πολυτελούς αγροτικής εγκατάστασης/οικίας της Ρωμαϊκής Περιόδου, μιας villa rustica». 

Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός τεράστιου ρωμαϊκού βαλανείου.
[Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Έπειτα συναντήσαμε και τον γενικό διευθυντή του ΟΑΚΑ, Κωνσταντίνο Χαλιορή. Στην είσοδο του γραφείου του παρατηρώ τα πρωτοσέλιδα ιστορικών αθλητικών εφημερίδων που παρουσιάζουν διάφορες φάσεις της κατασκευαστικής πορείας των αθλητικών εγκαταστάσεων.

Όσον αφορά τις αρχαιότητες, επισημαίνει τις μελλοντικές τους ενέργειες: «Ανάμεσα στους επόμενους στόχους μας είναι να αναπτύξουμε περαιτέρω αυτόν τον αρχαιολογικό πλούτο του ΟΑΚΑ. Για παράδειγμα, αναμένεται να δημιουργηθούν πολιτιστικές διαδρομές προκειμένου όλο και περισσότεροι πολίτες να έρθουν σε επαφή με την αρχαιολογική πλευρά των αθλητικών εγκαταστάσεων, ενώ θα τοποθετηθούν ενημερωτικές πινακίδες οι οποίες θα αναγράφουν πληροφορίες για τις αρχαιολογικές έρευνες.

Ειδικότερα, θα επιδιώξουμε να αναδείξουμε την πολιτιστική αξία των χώρων, δίνοντας ταυτόχρονα σημασία στο περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Σκεφτόμαστε, δίπλα από το σημείο όπου βρίσκονται σήμερα τα φρεάτια του Αδριάνειου Υδραγωγείου, να δημιουργήσουμε, σε συνεργασία με την Περιφέρεια Αττικής, ένα διαδραστικό μουσείο για παιδιά που θα αφορά την ιστορία του νερού.

Το επόμενο διάστημα θα αξιοποιήσουμε ένα μέρος του νερού, χρησιμοποιώντας για πότισμα των πράσινων χώρων αλλά και για συσσώρευση του υδάτινου στοιχείου, ενισχύοντας τις κολυμβητικές δεξαμενές. Συγχρόνως, είναι ξεκάθαρο ότι η φιλοσοφία των αναπλάσεων που θα ακολουθήσουν το επόμενο διάστημα θα αποβλέπουν στη χρήση περισσότερου πρασίνου, περισσότερης σκιάς αλλά και πληθώρας υλικών τα οποία θα είναι πιο φιλικά στο περιβάλλον». 

Κωνσταντίνος Χαλιορής: «Αναμένεται να δημιουργηθούν πολιτιστικές διαδρομές προκειμένου όλο και περισσότεροι πολίτες να έρθουν σε επαφή με την αρχαιολογική πλευρά των αθλητικών εγκαταστάσεων, ενώ θα τοποθετηθούν ενημερωτικές πινακίδες οι οποίες θα αναγράφουν πληροφορίες για τις αρχαιολογικές έρευνες». [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Τέλος, όσον αφορά τον εκσυγχρονισμό και την αξιοποίηση των εγκαταστάσεων του Ολυμπιακού Αθλητικού Κέντρου Αθήνας «Σπύρος Λούης», σύμφωνα με αποκλειστικές πληροφορίες, εντός του επόμενου διμήνου αναμένεται να ολοκληρωθεί ο διαγωνισμός ελέγχου που αφορά τη συντήρηση του στέγαστρου και όλων των μεταλλικών κατασκευών του Σ. Καλατράβα, τα οποία έχουν υποστεί σημαντική διάβρωση ‒ είναι οφθαλμοφανή τα αποτελέσματα της φθοράς του χρόνου στα έργα του Ισπανού αρχιτέκτονα.

Να θυμίσουμε ότι δεν έχει συντηρηθεί από την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Σύμφωνα, πάντως, με το χρονοδιάγραμμα όλα τα έργα ανάπλασης θα έχουν ολοκληρωθεί ως το τέλος του 2024. 

Κωνσταντίνος Χαλιορής: «Αναμένεται να δημιουργηθούν πολιτιστικές διαδρομές προκειμένου όλο και περισσότεροι πολίτες να έρθουν σε επαφή με την αρχαιολογική πλευρά των αθλητικών εγκαταστάσεων, ενώ θα τοποθετηθούν ενημερωτικές πινακίδες οι οποίες θα αναγράφουν πληροφορίες για τις αρχαιολογικές έρευνες». [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Η Αγορά θα συντηρηθεί σύντομα, όπως και όλα τα μεταλλικά έργα του Σ. Καλατράβα στο ΟΑΚΑ. [Credit: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO]

Στο σημείο αυτό ο κ. Χαλιορής σπεύδει να προσθέσει τα εξής: «Καταρχάς, έχει γίνει μια μεγάλη προσπάθεια όλο αυτό το διάστημα γιατί για πολλά χρόνια το συγκεκριμένο μέρος, μετά το τέλος των Ολυμπιακών Αγώνων, παρέμενε ένας κοιμισμένος γίγαντας, με ό,τι αυτό σημαίνει. Με την καθοδήγηση του υφυπουργού Αθλητισμού, Λευτέρη Αυγενάκη, ευελπιστούμε να αλλάξουμε τη φυσιογνωμία του και να δημιουργήσουμε ένα ολιστικό Ολυμπιακό Πάρκο.

Όπως έχει επισημάνει ο ίδιος, με σκληρή δουλειά συντηρήσεων και αναβαθμίσεων, καθημερινά τα δύο τελευταία χρόνια, οικοδομήσαμε υγιείς βάσεις, ώστε σήμερα να οραματιζόμαστε το αύριο για ένα υπερσύγχρονο ΟΑΚΑ. Έτσι, φιλοδοξούμε να δημιουργήσουμε έναν υπερτοπικό πόλο με εθνική και διεθνή εμβέλεια». 

Πηγή: LiFO