Τα τυπογραφεία της Μικράς Ασίας σε μια έκθεση στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη

1. Σμύρνη 2. Κυδωνίαι 3. Αμισός 4. Τραπεζούς Ο χώρος και οι άνθρωποι της πολυπολιτισμικής Μικράς Ασίας ζωντανεύουν μέσα σε χάρτες, ιστορικά ...

1. Σμύρνη 2. Κυδωνίαι 3. Αμισός 4. Τραπεζούς

Ο χώρος και οι άνθρωποι της πολυπολιτισμικής Μικράς Ασίας ζωντανεύουν μέσα σε χάρτες, ιστορικά και γεωγραφικά βιβλία του 19ου αιώνα, σπανιότατες καραμανλίδικες και φραγκοχιώτικες εκδόσεις, καθώς και λεξικά.

Μια διαδικτυακή έκθεση της Γενναδείου Βιβλιοθήκης παρουσιάζει τη σπουδαία συλλογή μικρασιατικών εκδόσεων, χειρογράφων και τεκμηρίων από το 1764 έως το 1922, εστιάζοντας στη γεωγραφική διασπορά των ελληνικών τυπογραφείων με επίκεντρο τη Σμύρνη, όπου η «Σμυρναϊκή Βιβλιογραφία» καταγράφει πάνω από 2.000 εκδόσεις, καθώς επίσης τις Κυδωνιές και την Τραπεζούντα. Το βιβλίο, ως πολιτισμικό αγαθό, συνδέεται άμεσα με την εκπαίδευση, τον πολιτισμό και την πολιτική και θρησκευτική δραστηριότητα των ελληνορθόδοξων πληθυσμών της Μικράς Ασίας.

Η ιστορία της τυπογραφίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ξεκινά στη Σμύρνη το 1764 με την έκδοση της «Ἀκολουθίας τοῦ Ὁσίου καὶ Θεοφόρου Πατρὸς ἡμῶν Συμεὼν» από τον τυπογράφο Μάρκο που ταυτίστηκε με τον Αρμένιο Mahtesi Marcos (στα ελληνικά Χατζή Μάρκος). Συνεχίζεται με την ίδρυση τυπογραφείου στη Σχολή των Κυδωνιών, όταν ήταν διευθυντής ο Θεόφιλος Καΐρης. Το τυπογραφείο αυτό λειτούργησε από το 1819 έως το 1821 με τυπογράφο τον Κωνσταντίνο Τόμπρα, μαθητή του Γάλλου φιλέλληνα Ambroise Firmin Didot, που υπήρξε εκδότης των έργων του Αδαμάντιου Κοραή.

Στη Σμύρνη το πρώτο μετεπαναστατικό τυπογραφείο είναι αυτό της Ευαγγελικής Σχολής, που άρχισε να λειτουργεί γύρω στα 1830. Ο διευθυντής του, Αβράμιος Ομηρόλης, θα ιδρύσει το 1834 την Ελληνική Τυπογραφία, όπου την ίδια χρονιά τυπώνεται το «Δοκίμιον Επιστολικών Κανόνων», έργο του ίδιου. Ο συνεργάτης του Ομηρόλη Αντώνιος Πατρίκιος ιδρύει την ίδια χρονιά την Ιωνική Τυπογραφία.

Η ιστορία της τυπογραφίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ξεκινά στη Σμύρνη το 1764 με την έκδοση της "Ἀκολουθίας τοῦ Ὁσίου καὶ Θεοφόρου Πατρὸς ἡμῶν Συμεὼν" από τον τυπογράφο Μάρκο που ταυτίστηκε με τον Αρμένιο Mahtesi Marco.

Το σημαντικότερο και παραγωγικότερο τυπογραφείο της Σμύρνης, αλλά και όλης της Μικράς Ασίας, ήταν το τυπογραφείο της Αμάλθειας, που λειτούργησε έως το 1922. Άλλα σημαντικά τυπογραφεία της Σμύρνης υπήρξαν το Τυπογραφείο Α. Δαμιανού, η Ιωνική Τυπογραφία του Πέτρου Κλάδου, το Τυπογραφείο του Ιωσήφ Μάγνητος, το Τυπογραφείο του Π. Κωνσταντινίδη και το Τυπογραφείο Νικολάου Χέλμη Ὁδὸς Φραγκομαχαλᾶ-Χιώτικο Χάνι. Τέλος, το 1845 ο λόγιος Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίσσης ίδρυσε το Τυπογραφείο των Παρισινών Απόκρυφων.

Στη Σμύρνη λειτούργησαν επίσης και τυπογραφεία μισσιονάριων, που ιδρύθηκαν από Άγγλους και Αμερικανούς προτεστάντες ιεραπόστολους, όπως η Αμερικανική Τυπογραφία του Αιδεσίμου Δανιήλ Τέμπλου, τη δεκαετία του 1830, και αργότερα, από το 1839, η Τυπογραφία Γ. Γριφφίττου. Επίσης, εκδίδεται σημαντικός αριθμός εφημερίδων και περιοδικών, όπως τα «Ο Ιερός Πολύκαρπος», «Κόσμος»,«Όμηρος», «Πυθαγόρας», «Ο Μέλης», «Ο Μέντωρ» κ.ά., στα τυπογραφεία των οποίων τυπώνονται και βιβλία ιδιωτών.

Στην Τραπεζούντα, ανάμεσα σε άλλα, λειτούργησε το τυπογραφείο των αδελφών Δημητρίου και Γεωργίου Σεράση και στην Αμισό το τυπογραφείο του Ιακώβου Κιουλάπογλου, όπου τυπώθηκε το βιβλίο «Καθήκοντα ἑλληνίδος μητρός», το μοναδικό καταγεγραμμένο αντίτυπο του οποίου εκτίθεται.

"Καθήκοντα ἑλληνίδος μητρός", τυπωμένο στην Αμισό.

Σημαντική υπήρξε και η παραγωγή εκδόσεων που αντανακλούν τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της Μικρασίας, όπως βιβλία φραγκοχιώτικα, ελληνικά με λατινικούς χαρακτήρες, και καραμανλίδικα, τουρκικά με ελληνικούς χαρακτήρες, που τυπώθηκαν σε αρκετά από τα προαναφερθέντα τυπογραφεία της Σμύρνης, της Τραπεζούντας και της Αμισού.

Τυπογραφεία διέθεταν οι σημαντικότερες σχολές, όπως το τυπογραφείο της Ακαδημίας των Κυδωνιών και το τυπογραφείο της Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης, που άρχισε να λειτουργεί γύρω στα 1830.

Αλφαβητάρια, σχολικά εγχειρίδια και κανονισμοί σχολών αναδεικνύουν τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες των Μικρασιατών. Από τα εκθέματα ξεχωρίζει η Γραμματική του Γρηγορίου Σαράφη, που εκδόθηκε στην Ακαδημία των Κυδωνιών από τον Κωνσταντίνο Τόμπρα. Σημαντικές μεταφράσεις μαθητικών εγχειριδίων εκδόθηκαν, επίσης, και στα προτεσταντικά ιεραποστολικά τυπογραφεία, όπως το τυπογραφείο του Δανιὴλ Τέμπλου που τύπωσε το 1834 το «Ἁπλοῦν Ἀλφαβητάριον διὰ τὰ παιδία».

Ελληνοκαππαδοκικόν Λεξικόν.

Τα πρώτα εκπαιδευτικά βιβλία ήταν εκκλησιαστικά («Οκτώηχος», «Ψαλτήρι»). Το πρώτο γνωστό βιβλίο που τυπώνεται στη Σμύρνη το 1764 είναι η «Ἀκολουθία τοῦ Συμεὼν», ενώ κατά τον 19ο αιώνα υπάρχει σημαντική παραγωγή θρησκευτικών βιβλίων, π.χ. από το Τυπογραφείο του Ιωσήφ Μάγνητος. Σταθμό αποτελεί το περιοδικό «Ἱερὸς Πολύκαρπος» που αρχίζει να εκδίδεται το 1911.

Παράλληλα, ήδη από τον 17ο αιώνα έντονη είναι και η παρουσία προσηλυτιστικών ρωμαιοκαθολικών και προτεσταντικών μοναστικών ταγμάτων και οργανώσεων, που δραστηριοποιήθηκαν και εκδοτικά από τη δεκαετία του 1830.

Πολυάριθμες ελληνορθόδοξες εκδόσεις αντιτάχθηκαν στη δυτική προπαγάνδα, ενώ βιβλία στα καραμανλίδικα, όπως η έκδοση των «Διδαχών» του Ηλία Μηνιάτη στην Τραπεζούντα από το τυπογραφείο των αδελφών Σεράση το 1900, μερίμνησαν για την εκπαίδευση των τουρκόφωνων χριστιανών. Σημαντικές είναι και οι θρησκευτικές εκδόσεις στα φραγκοχιώτικα, τυπωμένες στη Σμύρνη.

Μια ευρεία γκάμα μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων μαρτυρούν τη σημαντική πολιτιστική κίνηση στη Σμύρνη, ιδιαίτερα στη θεατρική σκηνή. Από την πρωτότυπη ελληνική παραγωγή ξεχωρίζουν ο «Νέος Ερωτόκριτος», έμμετρη διασκευή του έργου του Βιτσέντζου Κορνάρου σε καθαρεύουσα φαναριώτικη γλώσσα από τον Διονύσιο Φωτεινό, καθώς και έργα του Φαναριώτη Παναγιώτη Σούτσου. Στις ανθολογίες ποιημάτων ανήκει μια σπανιότατη έκδοση ποιημάτων του 1838 με στοιχεία φαναριώτικης προέλευσης, αλλά και δημωδών ασμάτων. Η έμμετρη «Μυρτιά», με μουσική σημειογραφία του G. Verdi, είναι έργο του Ιωάννη Ισιδωρίδη Σκυλίσση, ιδρυτή του Τυπογραφείου των Παρισινών Αποκρύφων, όπου τυπώθηκε σειρά γαλλικών μυθιστορημάτων που μετέφρασε ο ίδιος.

Από την πρωτότυπη ελληνική παραγωγή ξεχωρίζουν ο "Νέος Ερωτόκριτος", έμμετρη διασκευή του έργου του Βιτσέντζου Κορνάρου σε καθαρεύουσα φαναριώτικη γλώσσα από τον Διονύσιο Φωτεινό.

Πολύ περισσότερες είναι οι μεταφράσεις κυρίως γαλλικών, αλλά και ιταλικών ή ρωσικών μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων στα ελληνικά. Κορυφαία τυπογραφεία με ειδίκευση και στη λογοτεχνία ήταν η Αμάλθεια, το τυπογραφείο Α. Δαμιανού, η Ιωνική Τυπογραφία του Πέτρου Κλάδου, το τυπογραφείο Ν. Χέλμη και το Τυπογραφείο του Ιωσήφ Μάγνητος.

Πολλές εκδόσεις γυναικείου ενδιαφέροντος αποτυπώνουν τον όλο και πιο ενεργό ρόλο της γυναίκας στη μικρασιατική κοινωνία. Η ίδρυση παρθεναγωγείων, όπως το Ομήρειο Παρθεναγωγείο Σμύρνης, από τα μέσα του 19ου αιώνα, μαρτυρεί ιδιαίτερη μέριμνα για τη μόρφωση των γυναικών.

Εκδόσεις ηθικοπλαστικές, όπως οι «Συμβουλαὶ πρὸς τὴν Θυγατέρα μου» του Jean Nicolas Bouilly, μεταφρασμένο από τη σημαντική λόγια Ευανθία Ν. Καΐρη και τυπωμένο στις Κυδωνιές το 1820, ή τα «Καθήκοντα ἑλληνίδος μητρός», τυπωμένο στην Αμισό (Σαμψούντα) στις αρχές του 20ού αιώνα, καταδεικνύουν ότι η εκπαίδευση των γυναικών εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο πρότυπο, αυτό της μητέρας και συζύγου.

Από την άλλη πλευρά, η έκδοση «Σατυρικὴ ράβδος. Ἤτοι Ποίησις δημώδης περὶ τῶν κακοτρόπων γυναικῶν καὶ νεανίδων» του 1877 δίνει το στίγμα των προκαταλήψεων της εποχής.

Η έκδοση "Σατυρικὴ ράβδος. Ἤτοι Ποίησις δημώδης περὶ τῶν κακοτρόπων γυναικῶν καὶ νεανίδων" του 1877 δίνει το στίγμα των προκαταλήψεων της εποχής.

Στιγμιότυπα από την καθημερινότητα στον Τύπο της εποχής, όπως στο δεκαπενθήμερο περιοδικό «Κόσμος» της δεκαετίας του 1910, είναι τρανή απόδειξη της εξέλιξης σε ό,τι αφορά την εξωστρέφεια της γυναίκας και τον πιο ενεργό ρόλο της στην κοινότητα.

Εκτός από εκδόσεις της Μικρασίας, νεοαποκτηθέντα χειρόγραφα προσφέρουν στιγμιότυπα της καθημερινότητας των Ελλήνων, αλλά και των τραγικών γεγονότων της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Το σημειωματάριο με σημειώσεις μαθηματικών, άλγεβρας και γεωμετρίας ενός δασκάλου που σπούδασε στις Κυδωνιές ζωντανεύει την ελληνική εκπαιδευτική ιστορία του 19ου αιώνα. Το λεύκωμα ενός εφήβου στη Σμύρνη της δεκαετίας του 1910 αποτυπώνει νοοτροπίες, συνήθειες, όνειρα και επιδιώξεις της σμυρναϊκής νεολαίας λίγο πριν την καταστροφή.

Σε άλλο τόνο είναι το ημερολόγιο ενός στρατιώτη από το 1922, όπου καταγράφονται τα γεγονότα του μετώπου μέρα με την ημέρα, καθώς και η αγάπη του για τα βιβλία.

Ο απόηχος του τέλους της Σμύρνης στην τέχνη αποτυπώνεται στο πανόραμα της πόλης που τυπώθηκε στην Αθήνα το 1922 και σε προσωπικό λεύκωμα του Ηλία Καζάν (1958-1960), το οποίο σχετίζεται με μια ταινία για τη Σμύρνη που δεν έγινε ποτέ.

Στο δεκαπενθήμερο περιοδικό "Κόσμος" της δεκαετίας του 1910 φαίνεται η εξέλιξη σε ό,τι αφορά την εξωστρέφεια της γυναίκας και τον πιο ενεργό ρόλο της στην κοινότητα.