Φτιάχνοντας το corpus του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου Χατζημιχαήλ

«Ο Αλλή πασάς εν τη λήμνη των Ιωαννίνων». Ο Θεόφιλος είχε ζωγραφίσει πλήθος έργων σε ξύλο, χαρτόνι, ύφασμα, τοίχους σπιτιών ή καφενείων....

«Ο Αλλή πασάς εν τη λήμνη των Ιωαννίνων». Ο Θεόφιλος είχε ζωγραφίσει πλήθος έργων σε ξύλο, χαρτόνι, ύφασμα, τοίχους σπιτιών ή καφενείων.

Το 1976, με υπουργική απόφαση, τα έργα του είχαν χαρακτηριστεί ως «χρήζοντα ειδικής κρατικής προστασίας». Η πλήρης διατύπωση περιελάμβανε τη φράση «οπουδήποτε και εάν ευρίσκονται», που δεν μπήκε τυχαία: ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1870-1934), ο σπουδαίος ναΐφ ζωγράφος της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ιστορίας, είχε ζωγραφίσει πλήθος έργων σε ξύλο, χαρτόνι, ύφασμα, τοίχους σπιτιών ή καφενείων, με αποτέλεσμα, ορισμένα να παραμένουν αταυτοποίητα και απροστάτευτα, και ειδικά οι τοιχογραφίες να κινδυνεύουν από αποτοιχίσεις, που στόχο είχαν ακόμη και την πώληση των έργων σε Ελλάδα και εξωτερικό. Ειδικά μετά την αναγνώριση του Θεόφιλου τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, η ανάγκη προστασίας των έργων του είχε γίνει επιτακτικότερη. Ακόμη όμως και μετά την υπουργική απόφαση του 1976, τα πρώτα κρούσματα πλαστών έργων στην ελληνική αγορά τέχνης τη δεκαετία του ’80 αφορούσαν κυρίως δικούς του πίνακες («Κ», 20.4.08).

Το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων έδωσε προχθές ομόφωνα τη θετική γνωμοδότησή του στην εισήγηση της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟ να χαρακτηριστούν 27 έργα του ως μνημεία για λόγους προστασίας – τα περισσότερα προέρχονται από το Λαογραφικό Κέντρο Κίτσου Μακρή στον Βόλο. Η αρμόδια διεύθυνση έχει δρομολογήσει από το 2015 τον εκ νέου εξατομικευμένο χαρακτηρισμό έργων του Θεόφιλου ως νεότερων μνημείων και ήδη έχουν εκδοθεί πέντε αποφάσεις για περισσότερα από 200 έργα, προκειμένου να ολοκληρωθεί ένα πλήρες corpus έργων του ζωγράφου.

Εκείνος ο γενικός χαρακτηρισμός του 1976 δεν καταργείται· εναρμονίζεται με τις νέες διατάξεις περί προστασίας των πολιτιστικών αγαθών. Το εγχείρημα ωστόσο είναι χρονοβόρο: ο ακριβής αριθμός του συνόλου των έργων του παραγωγικότατου Θεόφιλου είναι σχετικά άγνωστος, η θέση και οι ιδιοκτήτες εντοπίζονται ενίοτε δύσκολα, χώρια τα ζητήματα ταυτοποίησης των έργων και της προέλευσής τους.

«Οι τρεις Καπεταναίοι συμφιλιωθέντες»

Στον λαογράφο Κίτσο Μακρή (1917-1988) οφείλεται ένα μεγάλο μέρος της γνώσης μας για τον Θεόφιλο. Ο Μακρής περισυνέλεξε έργα του από σπίτια του Πηλίου και του Βόλου που καταστράφηκαν στους σεισμούς του 1955 ή λόγω της ανοικοδόμησης της περιοχής. Οπως επιθυμούσε, το σπίτι του μαζί με τη συλλογή έργων και το αρχείο του δωρίστηκαν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας· σήμερα είναι γνωστό ως «Λαογραφικό Κέντρο Κίτσου Μακρή».

Στα 24 έργα της συλλογής περιλαμβάνονται θρησκευτικές εικόνες, ζωγραφισμένες σε ξύλο. Τέσσερις αποτοιχισμένες τοιχογραφίες επίσης από την «Οικία Γκέκα», που κατεδαφίστηκε το 1955 και από την οποία ο Μακρής διέσωσε, μεταξύ άλλων, το έργο «Ρομβέρτος [και] Ιουλία» (δηλαδή τον Ρωμαίο και την Ιουλιέτα, που θυμίζουν την «Αντάμωσις Ερωτόκριτου και Αρετούσης») και το «Οι τρεις Καπεταναίοι συμφιλιωθέντες».

Υπάρχουν ακόμη σπαράγματα τοιχογραφιών από την «Οικία Αλέξανδρου Γκουντέλια», όπως οι «Δύο μελαμψοί άνδρες» (που ίσως προέρχονται από σύνθεση με σκηνή κυνηγιού ή μάχης σε τοπίο της Ανατολής), καθώς και κάποια από την «Οικία Λυκιαρδόπουλου». Τα φορητά έργα εντυπωσιάζουν με τους τίτλους τους και μόνον: «Ο Αλλή πασάς εν τη λήμνη των Ιωαννίνων» (το θέμα ήταν διάσημο από τη γνωστή λιθογραφία του Louis Dupré αλλά και από οδηγούς κεντήματος γυναικείων περιοδικών), «Η έξωση του Οθωνα και της Αμαλίας» (φιλοτεχνημένο σε ύφασμα τοίχου και με αρχικό τίτλο «Η Παναγία Ελλάς καθαρεί την Δυναστείαν»), «Ο Χαιρετισμός του Μάη» κ.ά.

Πέραν της συλλογής του Κίτσου Μακρή, τρεις ακόμη τοιχογραφίες του Θεόφιλου κηρύχθηκαν μνημεία: οι δύο απεικονίζουν τον Κατσαντώνη και τον Αθανάσιο Διάκο και συντηρήθηκαν τις δεκαετίες ’80-’90 από το υπουργείο Πολιτισμού (στο οποίο και ανήκουν), ενώ η τρίτη αποτυπώνει τον επίσης προσφιλή στον Θεόφιλο Μάρκο Μπότσαρη και βρίσκεται αναρτημένη στο δημαρχείο του Βόλου.

Πηγή: Ν. Ζώης, Καθημερινή