Ήταν η σύζυγος του Έλγιν συνένοχος στην λεηλασία των Γλυπτών; Ναι!

Η λαίδη Μαίρη Νίσμπετ σε πορτρέτο από τον Φρανσουά Ζεράρ (περ. 1804) Μια πάμπλουτη, νεαρή Σκωτσέζα με αριστοκρατική καταγωγή, χαριτωμένη  κα...

Η λαίδη Μαίρη Νίσμπετ σε πορτρέτο από τον Φρανσουά Ζεράρ (περ. 1804)

Μια πάμπλουτη, νεαρή Σκωτσέζα με αριστοκρατική καταγωγή, χαριτωμένη  και χαϊδεμένη, που αγαπούσε τα πάρτι και τα ωραία πράγματα, τα ταξίδια και την περιπέτεια. Και κάτι ακόμη: Τον σύζυγό της Τόμας Μπρους, 7ο κόμη του Έλγιν. Για την Μαίρη Νίσμπετ ο λόγος ή Μαίρη Χάμιλτον Μπρους, κόμισσα του Έλγιν, μία από τις πλουσιότερες κληρονόμους στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα, ο αφανής ρόλος της οποίας στη μεγάλη επιχείρηση κλοπής των ελληνικών μαρμάρων επανεξετάζεται τώρα και κρίνεται ως εξαιρετικά σημαντικός.

Γιατί ήταν η Μαίρη, που διέθετε την τεράστια περιουσία με την οποία ενισχύονταν οι φιλόδοξες επιδιώξεις του Έλγιν, που αν και αριστοκρατικής καταγωγής επίσης, ήταν ήδη χρεωμένος την στιγμή που παντρεύθηκαν.  Ήταν εκείνη, που πλήρωνε τους καπετάνιους για να φορτώσουν στα πλοία τους τα Γλυπτά.  Κι εκείνη επίσης, που τον χώρισε εν τέλει, άρρωστο και εξαθλιωμένο οικονομικά, με μόνη λύση να του απομένει, την πώληση των κλεμμένων μαρμάρων στο Βρετανικό Μουσείο. Όχι βεβαίως, ότι αυτό ελαττώνει τον άθλιο ρόλο του στην Ιστορία… Αλλά σίγουρα δεν ήταν μόνος.

Διαπίστωση, η οποία προκύπτει με κάθε λεπτομέρεια και από τις επιστολές, που αντάλλασσε το ζευγάρι στην κρίσιμη περίοδο της λεηλασίας του Παρθενώνα – και όχι μόνον- υλικό, που έχει χρησιμοποιήσει η βιογράφος της Μαίρης, Σούζαν Νέιγκελ, φτιάχνοντας το πορτρέτο της «Κυρίας των Ελγίνειων Μαρμάρων», όπως είναι ο τίτλος του βιβλίου. Σ΄αυτό ανατρέχει  με άρθρο του και ο Γουίλιαμ Μπουθ, επικεφαλής του γραφείου της Washington Post στο Λονδίνο, με αφορμή φυσικά, το πρόσφατο επεισόδιο της συμπεριφοράς του Ρίσι Σούνακ απέναντι στον πρωθυπουργό της Ελλάδας Κυριάκο Μητσοτάκη.

Ο Τόμας Μπρους, 7ος Κόμης του Έλγιν, πορτρέτο από τον Άντον Γκραφ (περί το 1788)

Το «ανόητο κορίτσι»

Ο σπουδαίος ιστορικός Ουίλιαμ Σεντ Κλερ, συγγραφέας του βιβλίου «Ο λόρδος Έλγιν και τα Μάρμαρα» χαρακτηρίζει τη Μαίρη ως «ένα μάλλον ανόητο κορίτσι», με βάση τα γράμματά της, όπου πράγματι  είναι φανερός ένας επιφανειακός, κενόδοξος χαρακτήρας, που επιζητεί τη διασκέδαση και γενικά την καλοπέραση. Επίσης όμως, φαίνεται να μην είχε κανέναν ηθικό ενδοιασμό για την καταστροφή που προκαλούσε ο αγαπημένος της σύζυγος στον πολιτισμό άλλων λαών, όπως ακριβώς και εκείνος.

Από την άλλη ωστόσο, ήταν μια ζωηρή και δραστήρια γυναίκα, που έφερε ένα εμβόλιο κατά της ευλογιάς στην Κωνσταντινούπολη, όπου διορίστηκε ο Έλγιν ως διπλωμάτης, επίσης διαπραγματεύθηκε με τον Ναπολέοντα, όταν τους συνέλαβαν οι Γάλλοι και βεβαίως βοήθησε τα μέγιστα στην επιχείρηση της απόσπασης των Γλυπτών από τον Παρθενώνα.

Η Μαίρη Νίσμπετ, πορτρέτο από τον Τζον Χόπνερ

Ακόμη και το διαζύγιό της, προς όφελος ήταν γι΄αυτήν, παρά το σκάνδαλο, που προκλήθηκε στην πουριτανική Βρετανία.

Όλα είχαν ξεκινήσει όμως, ιδανικά. Εκείνη ήταν 21 χρονών ενώ ο Έλγιν δώδεκα χρόνια μεγαλύτερός της αλλά ο έρωτας μεταξύ τους άνθισε αμέσως. Τον αποκαλούσε Έγκι κι εκείνος Πολ, παντρεύτηκαν στις 11 Μαρτίου του 1799 κι όταν τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου έπρεπε να εγκαταλείψει την Αγγλία για να αναλάβει τη θέση του πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, εκείνη δεν δίστασε να ταξιδέψει μαζί του, παρ΄ότι ήταν έγκυος.

Χάρτης της Τουρκίας και της Ελλάδας το 1817

Πολυτέλεια και χλιδή

Το δίμηνο ταξίδι τους, θα μπορούσε να το πει κανείς και γαμήλιο, αφού κατά τη διάρκειά του το ζευγάρι επισκέφτηκε τη Λισαβόνα και το Γιβραλτάρ  τη Σικελία, το Παλέρμο, τη Μεσσήνη και την Τένεδο πριν αφιχθεί στην Κωνσταντινούπολη. Σε μια δύσκολη πολιτικά στιγμή πάντως, που οι Άγγλοι δεν ήταν τόσο αρεστοί ή αξιόπιστοι. Πολύ σύντομα όμως, με την άδεια του Μεγάλου Βεζίρη, έγινε η πρώτη γυναίκα, που παρευρέθηκε σε πολιτική οθωμανική τελετή. Έπρεπε ωστόσο να ντυθεί άντρας, παρά το γεγονός, ότι ήταν πέντε μηνών έγκυος.

Τα ημερολόγια της Μαίρης και οι επιστολές της προς τη μητέρα της και φυσικά τον Έλγιν, όταν ήταν χώρια, είναι αποκαλυπτικά για τη ζωή τους. Κατ΄αρχάς το ζευγάρι ήξερε να ταξιδεύει, φέρνοντας μαζί του μια ακολουθία από υπηρέτες, συμβούλους και γραμματείς, όπως και τα δικά τους πιάνα.

Η Ακρόπολη στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας γεμάτη με σπίτια σε ζωγραφική απεικόνιση του Ντόντγουελ, το 1804

Στην Κωνσταντινούπολη διοργάνωναν διαρκώς συγκεντρώσεις, όπως συνηθιζόταν άλλωστε στους διπλωματικούς ρόλους τους κι έδιναν πλούσια δώρα στους Τούρκους: Χρυσά ρολόγια, αγγλικά πιστόλια, μουσικά ρολόγια και μέτρα από σατέν, μπροκάρ, βελούδινα και δαμασκηνά υφάσματα.

Στα γράμματα στο σπίτι της, η Μαίρη αναφέρει, ότι τους μετέφεραν με χρυσές καρέκλες κατά την άφιξή τους στην Κωνσταντινούπολη και ότι έτρωγαν γεύματα 26 πιάτων. Θυμάται ακόμη, την ημέρα, που τους οδήγησαν στα άδυτα του παλατιού, περνώντας μέσα από αίθουσες με ευνούχους για να φθάσουν στην αίθουσα ακροάσεων, όπου ήταν καθισμένος ο σουλτάνος σε ένα κρεβάτι-θρόνο, με ένα μελανοδοχείο δίπλα και ένα σωρό από διαμάντια. Η ίδια πάντως ,τον αποκαλούσε σ΄αυτά τα γράμματα «Το τέρας».

Η λεηλασία των μαρμάρων

Ήταν κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Κωνσταντινούπολη, που ο λόρδος ΄Ελγιν έστειλε ομάδες καλλιτεχνών στην Αθήνα, υποτίθεται για να σχεδιάσουν, να μετρήσουν και να φτιάξουν καλούπια από ό,τι είχε απομείνει από τα κλασικά Γλυπτά στην κορυφή της Ακρόπολης και ειδικά στον Παρθενώνα.

Πριν να φθάσουν οι απεσταλμένοι του Έλγιν, άλλοι το ίδιο βέβηλοι είχαν προκαλέσει ήδη μεγάλες καταστροφές στον ναό, με τον Μοροζίνι το 1687 να ανατινάζει ένα τμήμα του. Σε πείσμα όλων όμως, ο Παρθενώνας στεκόταν όρθιος. Έχοντας μετατραπεί σε εκκλησία, μετά σε τζαμί, στρατώνα, σκουπιδότοπο, με όλο τον περιβάλλοντα χώρο του, γεμάτο από χαμόσπιτα των Τούρκων έβλεπε από καιρό και τους νέους επιδρομείς με τη μορφή και το ένδυμα ευρωπαίων αριστοκρατών «αρχαιόφιλων», που αναζητούσαν αρχαία, με τα οποία θησαύριζαν αργότερα, πουλώντας τα.

Τι παραπάνω έκανε ο Έλγιν; Πολλά παραπάνω.

Οι απεσταλμένοι του, όπως είναι γνωστό δεν έμειναν μόνον στα σχέδια αλλά από το 1800 έως το 1803  αφαίρεσαν από τον Παρθενώνα ζωφόρο και γλυπτά, κομματιάζοντας κάποια από αυτά, προκειμένου να αποσπαστούν ευκολότερα και  προκαλώντας έτσι, σοβαρές ζημιές στο μνημείο. Οι επικριτές ήταν πολλοί, ακόμη και από την Αγγλία, όπως ο λόρδος Βύρωνας, που καταδίκασε τον βανδαλισμό με το ποίημά το «Η κατάρα της Αθηνάς», όμως ο Έλγιν ήταν ασυγκράτητος.

Η λεηλασία των μαρμάρων σε ζωγραφική απεικόνιση του Ντόντγουελ, 1804

Οι υπεύθυνοι ήταν πολλοί

Καθ΄ όλη τη διάρκεια της λεηλασίας άλλωστε, η σύντροφός του υπήρξε κατ΄ εξοχήν υποστηρικτική. Και μόνο το γεγονός, ότι κατόρθωνε να πείθει τους καπετάνιους να γεμίσουν τα αμπάρια τους με τα κιβώτια, στα οποία είχαν συσκευαστεί τα αρχαία για να μεταφερθούν στην Αγγλία ήταν καθοριστικό. Αν και ο λόγος της συνοδευόταν βέβαια, και με πολύ χρήμα.

«Πώς κατάφερα να τα κάνω όλα αυτά, με αγαπάς περισσότερο γι’ αυτό, Ελγιν;», έγραφε σε μια επιστολή της στον σύζυγό της. Προσθέτοντας: «Τώρα είμαι ικανοποιημένη που πέτυχα αυτό, που πάντα σκεφτόμουν: πόσο περισσότερα μπορούν να κάνουν οι γυναίκες από τους άνδρες, αν ασχοληθούν».

Το κόστος όμως, της μεταφοράς ήταν τεράστιο. Χρειάστηκαν χρόνια για να φτάσουν τα Γλυπτά στη Βρετανία.

Ο Μπρους Κλαρκ, συγγραφέας του βιβλίου «Αθήνα: Η πόλη της Σοφίας» σε άρθρο του στο περιοδικό Smithsonian επισημαίνει πάντως, ότι ο Ελγιν δεν ήταν ο μόνος που είχε πάθος με τις αρχαιότητες.  «Περιτριγυριζόταν από ανθρώπους των οποίων ο ζήλος για την αφαίρεση ελληνικών αρχαιοτήτων ξεπερνούσε τον δικό του. Σε αυτούς περιλαμβάνονταν και τα εξαιρετικά πλούσια πεθερικά του, των οποίων τα χρήματα κατέστησαν τελικά δυνατή την επιχείρηση», όπως γράφει.

Η αλλαγή της τύχης

Επιστρέφοντας στη Βρετανία μέσω Γαλλίας το ζευγάρι βρέθηκε ακριβώς στη στιγμή, που ξέσπασε πόλεμος μεταξύ των δύο χωρών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη του Έλγιν, που εξέτισε πάντως, ποινή αριστοκράτη σε πολυτελή κατ’ οίκον περιορισμό. Αλλά την ίδια εποχή και ενώ βρίσκονταν στο Παρίσι, η Μαίρη ήταν έγκυος στο πέμπτο παιδί τους (το τέταρτο είχε αποβιώσει).

Μετά από πολλές προσπάθειες, τον Οκτώβριο του 1805, ο Ναπολέοντας πείσθηκε τελικά να επιτρέψει στη Μαίρη να επιστρέψει στο Λονδίνο ενώ ο Έλγιν την ακολούθησε ένα χρόνο αργότερα.

Όπως αφηγείται όμως, η βιογράφος της Μαίρης, η γέννηση του τελευταίου παιδιού της ήταν μια βαθιά τραυματική εμπειρία για την κόμισσα, που απαίτησε από τον γιατρό της μετά τον τοκετό να της χορηγήσει ένα «γιατροσόφι», που ακούγεται σήμερα εξωφρενικό: κονιάκ, όπιο και ψημένο ψωμί ποτισμένο με λευκό κρασί. Έτσι, η περιπετειώδης κάποτε Μαίρη ήθελε τώρα την ησυχία της και την αποχή από τα συζυγικά καθήκοντα, όπως έγραφε στο σύζυγό της ενώ ακόμη ήταν φυλακισμένος στη Γαλλία.

Είτε ο Έλγιν «θα έπαιρνε μέτρα ή δεν θα έκαναν καθόλου σεξ», γράφει η Νέιγκελ, παραθέτοντας απόσπασμα από την αλληλογραφία της Μαίρης. Σε επιστολή της μάλιστα, η κόμισσα παρακαλούσε τον ΄Εγκι της να ακούσει την προσευχή της: «Είμαι εξαντλημένη και θα προτιμούσα να κλειστώ σε ένα γυναικείο μοναστήρι για μια ζωή».

Το σκάνδαλο του κομπινεζόν

Από την άλλη πλευρά, ο  ίδιος ο Έλγιν ήταν σε χειρότερη κατάσταση, αφού έπασχε από άσθμα και σύφιλη, με αποτέλεσμα να έχει χάσει το μεγαλύτερο μέρος της μύτης του από την ασθένεια και τις θεραπείες με μεθαμφεταμίνες. Ήταν πλέον «τερατωδώς παραμορφωμένος», όπως τον περιγράφει ο Σεντ Κλερ.

Κι ενώ όμως, το ζευγάρι ήταν σε διάσταση, ένας στενός οικογενειακός φίλος, ο Ρόμπερτ Φέργκιουσον, άρχισε να φλερτάρει τη Μαίρη. Της έγραφε παθιασμένα γράμματα κι εκείνη του τα ανταπέδιδε με στοργή. Και το αποτέλεσμα; Ο Φέργκιουσον της υποσχέθηκε «αφοσίωση, πίστη και όχι άλλα παιδιά», λέει η Νέιγκελ. Κάτι που εκείνη, εκτίμησε ιδιαίτερα.  Επιστρέφοντας έτσι, στο σπίτι του, ο λόρδος Ελγιν ανακάλυψε το μυστικό τους.

«Γεμάτος οργή και ζήλια, ο Έλγιν αποφάσισε, ότι αν δεν έκανε άλλα παιδιά μαζί του και επέτρεπε σε άλλον άντρα να την αγαπήσει, θα τη χώριζε», αφηγείται η βιογράφος της Νίσμπετ.  Παρ΄ότι όμως ένας χωρισμός εκείνη την εποχή θα μπορούσε να διευθετηθεί ήσυχα, με χρήματα, πράγμα που προσπάθησε η Μαίρη, ο Έλγιν ζήτησε διαζύγιο στο Λονδίνο, για το οποίο χρειαζόταν μία Πράξη του Κοινοβουλίου!

Ο σάλος κατόπιν αυτού ήταν αναπόφευκτος. Ειδικά στο Εδιμβούργο, οι σκανδαλιστικές μαρτυρίες των υπηρετών –ποιος, πού, πότε και τι ήταν ο λεκές στον καναπέ;– παρουσιάζονταν στα ταμπλόιντ της εποχής με πηχυαίους τίτλους όπως: «΄Ηταν σηκωμένο το κομπινεζόν της ευγενείας της;».

Κατόπιν αυτών ο Έλγιν κέρδισε στη διαμάχη, αλλά έχασε την πρόσβαση στα χρήματα της πρώην συζύγου του ενώ η Μαίρη έχασε το δικαίωμα να βλέπει τα τέσσερα παιδιά της, που έμειναν μακριά από τη μητέρα τους για δεκαετίες.

Η λαίδη Μαίρη Νίσμπετ-Χάμιλτον παίζοντας άρπα, 1832

Η κατάρρευση του Έλγιν

Και φθάνοντας στο ζητούμενο: Όπως υποστηρίζει η Νέιγκελ, αν ο Έλγιν δεν είχε χωρίσει τη γυναίκα του, «δεν υπάρχει αμφιβολία» ότι τα μάρμαρα θα είχαν παραμείνει σε ιδιωτικά χέρια στην οικογένειά του»!

«Χωρίς την περιουσία της Μαίρης, η οποία μάλιστα αυξήθηκε θεαματικά τον 19ο αιώνα, ο Έλγιν δεν θα μπορούσε να αντέξει το αυξανόμενο κόστος της ανασκαφής, της αποστολής, της διαλογής και της πληρωμής των δασμών… Σε δεινή οικονομική κατάσταση, αναγκάστηκε το 1816 να πουλήσει τη συλλογή στο Βρετανικό Μουσείο», όπως γράφει.

Η Ιστορία βέβαια, δεν γράφεται με υποθέσεις και «αν». Ό Έλγιν ήταν αυτός που ήταν και πλήρωσε για την πράξη του εν ζωή.

Όσο για τη Μαίρη, την νεαρή κόμισσα, που βοήθησε τον πρώτο της σύζυγο να απογυμνώσει τον Παρθενώνα  παντρεύτηκε τον Ρόμπερτ Φέργκιουσον και το ζευγάρι έζησε ευτυχισμένο μέχρι βαθιά γεράματα. Το σκάνδαλο ξεχάστηκε, η ίδια συνέχισε μια ενεργή κοινωνική ζωή και τελικά πήρε κοντά της και τα παιδιά της.

Μαρτυρίες αναφορικά με κάποιο σχόλιό της για τα Γλυπτά, δεν καταγράφεται.

Πηγή: Μ. Θερμού, MonoNews