Οι αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες αλλιώς- Μικρές και μεγάλες αλήθειες

Σκύφος του Ζωγράφου του Θησέα (περ. 500 π.Χ) με απεικόνιση αγώνα παγκρατίου [Credit: Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης] Χρηματισμοί, δωροδοκ...

Σκύφος του Ζωγράφου του Θησέα (περ. 500 π.Χ) με απεικόνιση αγώνα παγκρατίου [Credit: Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης]

Χρηματισμοί, δωροδοκίες, αντιαθλητική συμπεριφορά, ντόπινγκ, παράνομες πολιτογραφήσεις αθλητών και η «θεοποίησή» τους, εκμετάλλευση και πολιτικές σκοπιμότητες, αλλά και βαριές τιμωρίες, αποκλεισμοί, ταπείνωση και διασυρμός.

Δεν πρόκειται για σημερινά πρωτοσέλιδα, ούτε αφορούν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Παρισιού, που αρχίζουν απόψε το βράδυ, αν και όλα τα ανωτέρω έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς σε μεγάλες ή μικρές αθλητικές διοργανώσεις σ’ όλο τον κόσμο. Αντίθετα για καταγραφές αρχαίων κειμένων πρόκειται, που δεν αναφέρονται μόνον στα αναμφισβήτητα υψηλά ιδεώδη των Ολυμπιακών Αγώνων της αρχαιότητας αλλά παρουσιάζουν και την άλλη πλευρά τους.

Γιατί πολύ απλά, αυτή ήταν πραγματικότητα. Σύμφωνα άλλωστε με την αντίληψη των αρχαίων, τα πρότυπά τους ήταν οι μυθικοί αγώνες των θεών και των ηρώων. Και είναι γνωστό, τι είδους μέσα χρησιμοποιούσαν οι πολυμήχανοι θεοί προκειμένου να νικήσουν τους αντιπάλους τους…

Το ιερό της αρχαίας Ολυμπίας

Παρά την πάροδο χιλιετιών έτσι, οι ομοιότητες που μπορεί να διακρίνει κανείς με το αρχαίο παρελθόν είναι προκλητικά εξόφθαλμες. Με μόνη ερμηνεία την ανθρώπινη φύση, που όπως και στην αρχαιότητα εξυμνεί το ήθος, την ευγένεια και τα υψηλά ιδανικά αλλά η ματαιοδοξία, η απληστία, ο φθόνος καιροφυλακτούν…

Όμως, «…όπως την ημέρα δεν υπάρχει στον ουρανό άστρο, θερμότερο και φωτεινότερο από τον ήλιο, έτσι δεν υπάρχει και αγώνας πιο μεγάλος από αυτόν της Ολυμπίας», όπως έγραψε ο Πίνδαρος στον Α΄ Ολυμπιόνικο.

Μοναδικό θέαμα

Η εικόνα είναι η εξής: Καλοκαίρι στην Ολυμπία με τη ζέστη να θολώνει το μυαλό και να παραλύει το σώμα, την υγρασία από τα ποτάμια και τα έλη της περιοχής να βυθίζουν τον επισκέπτη σε νάρκη, η συνύπαρξή του με χιλιάδες ζώα να γίνεται αφόρητη, το καθαρό νερό δυσεύρετο και οι χώροι υγιεινής ανύπαρκτοι, η πολυκοσμία ασφυκτική και οι κλέφτες στη χαρά τους, ρήτορες, έμποροι και ζητιάνοι, όλοι μαζί σ’ ένα ανακάτωμα πέραν πάσης αντοχής…

Τμήμα από αττικό μελανόμορφο λέβητα του Σοφίλου (580-570 π.Χ.), μία από τις ελάχιστες απεικονίσεις θεατών που παρακολουθούν ιππικούς αγώνες προς τιμήν του Πατρόκλου

Γιατί εδώ, όπως λέει ο Κικέρων, ακόμη και οι πυγμάχοι, που ήταν πολύ ανθεκτικοί στα χτυπήματα των αντιπάλων τους, δύσκολα μπορούσαν ν’ αντέξουν την ζέστη – και τα υπόλοιπα- της Ολυμπίας.

Κι όλα αυτά προς τι; Την απάντηση δίνει ο στωικός φιλόσοφος Επίκτητος, που παρηγορεί με τον τρόπο του, τους δεινοπαθούντες: «Και τι κάνετε στην Ολυμπία; Δεν λιώνετε από τη ζέστη; Δεν στριμώχνεστε μέσα στο πλήθος; Δεν συναντάτε μύριες δυσκολίες αν θελήσετε να πλυθείτε; Δεν γίνεστε μούσκεμα ως το κόκκαλο άμα βρέξει; Δεν υποφέρετε από το θόρυβο, τις φωνές και τις άλλες ενοχλήσεις; Κι όμως, μου φαίνεται, ότι μετά χαράς τ’ ανέχεστε όλα αυτά, μπροστά στο μοναδικό θέαμα που θ’ αντικρίσετε».

Το μέγα πλήθος

Γύρω στις 40 -50 χιλιάδες θεατές έφθαναν στο ιερό της Ολυμπίας κάθε τέσσερα χρόνια για τους Αγώνες, ένα νούμερο που υπολογίζεται λόγω της χωρητικότητας του σταδίου.

Το Στάδιο της αρχαίας Ολυμπίας

Ξεκινούσαν με την έναρξη της εκεχειρίας από όλον τον ελληνικό κόσμο, κάνοντας το δύσκολο ταξίδι άλλοτε με τα πόδια, άλλοτε με άμαξες ή και πλοία. Στην τελευταία περίπτωση αποβιβάζονταν στην Φειά (κοντά στο σημερινό Κατάκωλο) και από εκεί μπορούσαν να περπατήσουν ως το ιερό ενώ υπήρχε και η δυνατότητα, όπως αναφέρεται, να φθάσουν με πλοιάρια μέσω του Αλφειού, που στην αρχαιότητα ήταν πλωτός (άγνωστο για πόσο).

Όσο για την σύνθεσή τους, ποικίλη. Πλούσιοι και φτωχοί, επώνυμοι και ανώνυμοι, πολιτικοί, ρήτορες, φιλόσοφοι, ποιητές, καλλιτέχνες, βάρβαροι και δούλοι. Γιατί οι αρχαίοι αγαπούσαν τον αθλητισμό και τους αγώνες, αλλά δεν παρέβλεπαν και τις δυνατότητες, που παρείχαν για επαγγελματικούς σκοπούς.

Αίφνης ποιητές, όπως ο Σιμωνίδης και ο Πίνδαρος ήταν παρόντες, εκτός των άλλων, και για να αναλάβουν την συγγραφή ύμνων στους νικητές, το ίδιο και μεγάλοι γλύπτες για την δημιουργία αγαλμάτων τους.

Αλλά και οι πολιτικοί εκμεταλλεύονταν την ευκαιρία για να αναπτύξουν τις ιδέες τους, να συζητήσουν με αντιπροσώπους άλλων πόλεων ή και να συνάψουν συμφωνίες. Χαρακτηριστική είναι εδώ, η περίπτωση του Δημοσθένη, που με το ρητορικό του ταλέντο είχε αποκτήσει στην Ολυμπία πολλούς θιασώτες της αντιμακεδονικής του εκστρατείας,

Ήλιος, μύγες, μικροπωλητές και επιδημίες

Καταλύματα δεν υπήρχαν όμως – μόνον οι επίσημες αντιπροσωπείες των πόλεων έφερναν σκηνές που στήνονταν έξω από την Άλτι- έτσι οι υπόλοιποι ήταν υποχρεωμένοι να φέρνουν μαζί τους τα απαραίτητα για την παραμονή στο ύπαιθρο, επίσης ρούχα, τρόφιμα και ασφαλώς χρήματα. Γύρω από το ιερό άλλωστε, συγκεντρωνόταν μέγα πλήθος από μικροπωλητές, που πουλούσαν από νερό και τρόφιμα ως αναθήματα, αναμνηστικά και λουλούδια με τα οποία έραιναν τους νικητές των αγώνων.

Και δεν ήταν μόνον αυτοί. Μουσικοί, χορευτές, ακροβάτες, μάγοι διασκέδαζαν τον κόσμο, με το πανηγύρι να διαρκεί σε όλη την περίοδο των αγώνων.

Σοβαρότατη ωστόσο, ήταν η έλλειψη καθαρού νερού, καθώς τα πηγάδια και οι πηγές δεν επαρκούσαν, ενώ το πρόβλημα λύθηκε πολύ αργά, μόλις τον 2ο μ.Χ. αιώνα, όταν ο Ηρώδης Αττικός κατασκεύασε το μεγάλο Νυμφαίο με την εντυπωσιακή Κρήνη κοντά στην Άλτι. Η παρουσία των ζώων εξάλλου – είτε μεταφοράς είτε για τις θυσίες- επέτεινε την κατάσταση λόγω των ακαθαρσιών και του αίματος, που έρρεε κατά την θυσία τους.

Δεν είναι παράξενο έτσι, που οι μύγες ήταν πραγματική μάστιγα, γι΄ αυτό και γίνονταν θυσίες στον Δία Απόμυιο, όπως γράφει ο Παυσανίας, που διευκρινίζει μάλιστα, ότι πρώτος ο Ηρακλής είχε ζητήσει από τον θεό να τις απομακρύνει από την Ολυμπία. Όσο για τις ασθένειες, οι τροφικές δηλητηριάσεις και η ελονοσία ήταν σαφώς μεταξύ αυτών, όπως και τα προβλήματα από τον ήλιο, δηλαδή η ηλίαση και η αφυδάτωση.

Οι θεατές παρακολουθούσαν τους αγώνες όρθιοι στα πρανή του σταδίου –εκτός από τα διαλείμματα που κάθονταν ή ξάπλωναν – κάτω από τον καυτό ήλιο, χωρίς καπέλο όμως, γιατί αυτό απαγορευόταν από τους ιερούς κανονισμούς. Η καταπόνησή τους επομένως, ήταν βέβαιη, ιδίως για όσους είχαν μεγαλύτερη ηλικία. Έτσι σε ηλίαση θεωρείται, ότι οφείλεται ο θάνατος του Θαλή του Μιλήσιου στην Ολυμπία, καθώς μάλιστα ήταν ήδη ασθενής.

Οι παραβάτες και οι Ζάνες

«Αγάλματα του Δία υπάρχουν πολλά, αυτό όμως που βρίσκεται στο Βουλευτήριο προκαλεί πράγματι φόβο στους άδικους ανθρώπους. Ονομάζεται Όρκιος και κρατάει κεραυνό σε κάθε χέρι. Συνηθίζεται οι αθλητές, οι πατέρες, οι αδερφοί ακόμη και οι γυμναστές τους να ορκίζονται κοντά σ΄ αυτό το άγαλμα πάνω σε τεμαχισμένα γεννητικά όργανα κάπρου, ότι δεν θα υποπέσουν σε κανένα παράπτωμα στους Ολυμπιακούς αγώνες».

Τα βάθρα στην αρχαία Ολυμπία, στα οποία ήταν στημένες οι Ζάνες

Αυτά γράφει ο Παυσανίας που επισκέπτεται την Ολυμπία τον 2ο μ.Χ. αιώνα, προθέτοντας ότι στον Όρκιο Δία ορκίζονταν και οι κριτές, ότι θα κρίνουν δίκαια στους αγώνες και δεν θα δωροδοκηθούν. Χρηματικό πρόστιμο, αποκλεισμός από τους αγώνες και ατίμωση ήταν εξάλλου, οι ποινές για τους παραβάτες. Ένα μέρος από το πρόστιμο δινόταν στον αδικημένο αθλητή, ενώ με το υπόλοιπο το ιερό ανέθετε την κατασκευή αγαλμάτων, που λέγονταν Ζάνες (ο πληθυντικός του Ζευς).

«Πηγαίνοντας κανείς προς το Στάδιο», γράφει και πάλι ο Παυσανίας «και ακολουθώντας το δρόμο προς το Μητρώο, έχει στα αριστερά του, στα ριζά του Κρόνιου λόφου ένα λίθινο κρηπίδωμα με σκαλοπάτια. Σε αυτό έχουν ανατεθεί χάλκινα αγάλματα του Διός. Αυτά έγιναν με χρήματα των προστίμων, τα οποία επιβλήθηκαν στους αθλητές, που δεν σεβάστηκαν τους κανονισμούς των αγώνων». Και πράγματι τα αγάλματα μπορεί να έχουν εκλείψει προ πολλού, τα βάθρα όμως παραμένουν στη θέση τους, ορατά και σήμερα από του επισκέπτες.

Ανάμεσά τους, οι έξι Ζάνες, που έστησαν οι Αθηναίοι το 332 π.Χ. γιατί ο πενταθλητής τους Κάλιππος είχε δωροδοκήσει τους αντιπάλους του και άλλες έξι που στήθηκαν από κάποιον Εύπωλο και τους τρεις πύκτες, οι οποίοι είχαν δωροδοκηθεί από αυτόν. Επ’ αυτοφώρω είχαν συλληφθεί εξάλλου, δύο παλαιστές από την Ρόδο – ο ένας δωροδοκούσε τον άλλο- και το χρηματικό τους πρόστιμο ήταν δύο Ζάνες ενώ δεν έλειπε και η ανάμιξη συγγενών για κάποιες δωροδοκίες.

Εξαγορές, δωροδοκίες και απάτες

Εξαγορές ολυμπιονικών ή όπως λέγονται σήμερα οι παράνομες πολιτογραφήσεις, επίσης ήταν συνήθεις, γιατί η αίγλη ενός αθλητή περνούσε φυσικά και στην πόλη του. Για παράδειγμα ένας Δίκων από την Νότια Ιταλία μετά την νίκη του στην Ολυμπία είχε πολιτογραφηθεί ως Συρακούσιος έναντι μεγάλης αμοιβής. Το ίδιο και ο δρομέας Άστυλος από τον Κρότωνα, που πήγε κι αυτός με τους Συρακούσιους αλλά και ο Σωτάδης από την Κρήτη, που πολιτογραφήθηκε Εφέσιος.

Ερυθρόμορφος αμφορέας με σκηνές πάλης. Του Ζωγράφου του Ανδοκίδου (520 π.Χ.)

Και αναβολικά όμως υπήρχαν, μάλλον αστεία πάντως, αν σκεφτεί κανείς, ότι σ΄ αυτήν την κατηγορία της ενίσχυσης του οργανισμού με ουσίες συμπεριλαμβάνονταν τα μανιτάρια, ο μανδραγόρας, διάφορα βότανα με αναλγητικές και άλλες ιδιότητες, το εκχύλισμα ενός είδους φτέρης και το σοβαρότερο, κρασί με στρυχνίνη, που μόνον υγιεινό δεν ήταν. Όπως ασφαλώς και τα ούρα ταύρου, που θεωρούνταν διεγερτικά της δύναμης.

Συνηθέστατη απάτη ήταν εξάλλου, η δήλωση ψευδούς ηλικίας, προκειμένου ένας αθλητής άνω των 18 ετών να αγωνιστεί στην κατηγορία των παίδων. Παράπτωμα θεωρείτο και η εκκίνηση των δρομέων πριν δοθεί το σήμα, εφ΄όσον φυσικά ήταν επαναλαμβανόμενη. Ενώ το δάκνειν και το ορρύτειν στους αγώνες πάλης, πυγμαχίας και παγκράτιου, αν και ήταν απολύτως αντικανονικά και απαγορευμένα, δεν απουσίαζαν. (Στην πάλη απαγορεύονταν και τα κτυπήματα στα γεννητικά όργανα.)

Θανατηφόρα χτυπήματα

Βαριά τραύματα μπορούσαν να προκληθούν έτσι, σε έναν αγώνα αφήνοντας στους αθλητές μόνιμες αναπηρίες από κατάγματα, εξαρθρώσεις, εξόρυξη οφθαλμών και κακώσεις στο κρανίο ενώ η λαβή στον λαιμό μπορούσε να οδηγήσει σε στραγγαλισμό. Χωρίς αυτό να σήμαινε ωστόσο, την τιμωρία του αθλητή, γιατί όποιος σκότωνε πάνω στον αγώνα τον αντίπαλό του ήταν δικαιολογημένος!

Σκηνές αγωνισμάτων πάλης σε αττική ερυθρόμορφη κύλικα. Στο κέντρο απεικονίζεται το παγκράτιο και η προσπάθεια των αθλητών να εξορύξουν ο ένας τα μάτια του άλλου

«Εκείνος που θα σκοτώσει κάποιον στη διάρκεια των αγώνων είναι αθώος. Γιατί ποια ήταν η πρόθεση του δράστη; Να τον νικήσει ζωντανό και όχι να τον σκοτώσει. Αν εκείνος ήταν ασθενέστερος και δεν άντεξε την κόπωση από την πάλη, τότε ήταν ο ίδιος η αιτία του θανάτου του…», όπως έλεγε ο Δημοσθένης. Κάτι με το οποίο συμφωνούσε και το πλήθος, που κραύγαζε για δυνατότερα χτυπήματα…

Το αποτέλεσμα; «Μερικών αθλητών τα πρόσωπα είναι πολύ παραμορφωμένα και άσχημα, κυρίως αυτών που ασχολήθηκαν με το παγκράτιο ή την πυγμαχία. Όταν όμως κάποιο μέλος τους αποκοπεί τελείως ή στραβώσει ή βγουν τα μάτια τους, τότε κυρίως πιστεύω είναι ολοφάνερη η ομορφιά που επιτυγχάνεται με αυτήν τους την ενασχόληση», όπως σημείωνε δεικτικά ο Γαληνός…

Οι πρώτοι και οι τελευταίοι

Οι τιμές που απολάμβαναν οι ολυμπιονίκες και που δεν ήταν φυσικά μόνον ο κότινος από την καλλιστέφανον ελαίαν της Ολυμπίας, αφού αυτός ήταν η αρχή απλώς για όσα καλά επρόκειτο να ακολουθήσουν στη ζωή του είναι γνωστές. Αλλά τι γινόταν με τους υπόλοιπους; Δεδομένου μάλιστα ότι δεύτερα – τρίτα βραβεία δεν υπήρχαν.

Παναθηναϊκός αμφορέας του Ζωγράφου του Κλεοφράδη (525-500 π.Χ. ) που απεικονίζει το αγώνισμα του παγκρατίου. Δίπλα ο γενειοφόρος διαιτητής

Παναθηναϊκός αμφορέας του Ζωγράφου του Ευφίλητου (περ. 530-520 π.Χ. που απεικονίζει τέσσερεις δρομείς σε αγώνα πιθανότατα ταχύτητας

Υπάρχει ένα ανέκδοτο από την Παλατινή Ανθολογία για έναν αθλητή, τον Χάρμο, ο οποίος «στην Αρκαδία αγωνιζόταν μ΄ άλλους πέντε στο δόλιχο αλλά ήρθε, όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, έβδομος. Μα, θα μου πεις ‘‘αφού ήταν έξι, πώς ήρθε έβδομος;’’ Ένας φίλος του φωνάζοντας ‘‘ απάνω τους, Χάρμε’’, μπήκε στο στίβο ντυμένος, Έτσι ο άλλος βγήκε έβδομος. Κι αν είχε άλλους πέντε φίλους, θα τερμάτιζε δωδέκατος».

Γεγονός είναι ότι «Οι δρομείς …τελευτώντες δε καταγέλαστοι γίγνονται, τα ώτα επί των ώμων έχοντες και αστεφάνωτοι αποτρέχοντες», όπως λέει εξάλλου στην «Πολιτεία» ο Πλάτωνας με περισσή αυστηρότητα.

Δύο στεφανωμένοι νέοι, που στέκονται αντικριστά. Πινάκιο του Ζωγράφου του Επίκτητου, περίπου 525-520 π.Χ. Λούβρο

Οι ηττημένοι δέχονταν μόνο τις αποδοκιμασίες, τον σαρκασμό, την σκληρότητα και κουβαλούσαν την ντροπή τους εφ΄ όρου ζωής. Και μάλλον δεν θα μπορούσαν να παρηγορηθούν από απόψεις, όπως του Ξενοφάνη, που έλεγε, πως «Η συνήθεια να θεωρείται η δύναμη ανώτερη από τη σοφία δεν είναι ούτε σωστή ούτε δίκαιη. Αν η πόλη διαθέτει έναν καλό πυγμάχο ή έναν παλαιστή ή έναν γρήγορο δρομέα, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι καλύτερα κυβερνημένη … γιατί τέτοια πράγματα δεν γεμίζουν τις αποθήκες της».

Ή ακόμη του Ξενοφάνη, που το 380 π.Χ. διαμαρτυρόταν στον Πανηγυρικό του για τις παράλογες τιμές και τις υψηλές αμοιβές σε εκείνους που είχαν σωματική ευρωστία, εν αντιθέσει με την ανύπαρκτη αναγνώριση αυτών, που καλλιεργούσαν τις πνευματικές τους δυνάμεις για το γενικό καλό.

Πηγή: Μ. Θερμού, MonoNews