«Η μουσική ήταν παρούσα σε όλες σχεδόν τις περιστάσεις του βίου των αρχαίων Ελλήνων»

Ο χορδοτόνος στη θέση του πάνω στο όστρακο της λύρας Τ48 (ΣΨ 3.7.18). [Credit: ΑΠΕ-ΜΠΕ / Στ. Ψαρουδάκης] Τι θέση είχε η μουσική στην καθημερ...

Ο χορδοτόνος στη θέση του πάνω στο όστρακο της λύρας Τ48 (ΣΨ 3.7.18).
[Credit: ΑΠΕ-ΜΠΕ / Στ. Ψαρουδάκης]

Τι θέση είχε η μουσική στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων; Πόσο πιστή μπορεί να είναι σήμερα η απόδοση της μουσικής ενός αρχαίου οργάνου και ποια η σημασία της διεπιστημονικής προσέγγισης στη μελέτη του;

Η περιπετειώδης διαδρομή της αρχαίας λύρας του τύπου της χέλυος του 5ου αι. π.Χ., από την εύρεση έως την ανάταξή της, η οποία βρέθηκε το 2007 στον Κεραμεικό σε ανασκαφή της Γ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων της Πόλεως των Αθηνών), σε ταφή εφήβου, παρουσιάστηκε πρόσφατα από το ΑΠΕ-ΜΠΕ (δείτε εδώ). Το εύρημα είχε την τύχη να μελετηθεί από τους πλέον ειδικούς, όπως ο αρχαιομουσικολόγος Στέλιος Ψαρουδάκης, αναπληρωτής καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ.

Ποια χαρακτηριστικά ξεχωρίζει ένας αρχαιομουσικολόγος στη λύρα του τύπου της χέλυος του «Τάφου 48» των Ήριων Πυλών; Τι θέση είχε η μουσική στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων; Πόσο πιστή μπορεί να είναι σήμερα η απόδοση της μουσικής ενός αρχαίου οργάνου και ποια η σημασία της διεπιστημονικής προσέγγισης στη μελέτη του; Με αφορμή τη σπάνια λύρα του Κεραμεικού, ο Στέλιος Ψαρουδάκης, που τη μελέτησε οργανολογικά, απαντά στις ερωτήσεις του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

«Η συγκεκριμένη ταφή, κτέρισμα της οποίας ήταν η εν λόγω χέλυς, χρονολογήθηκε στην περίοδο 470-450 π.Χ. Είναι λοιπόν ένα κλασικό όργανο, της εποχής πριν από την ανέγερση του Παρθενώνα», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Στ. Ψαρουδάκης. Και συνεχίζει ως προς τα χαρακτηριστικά της χέλυος του «Τάφου 48» των Ήριων Πυλών, όπως είναι γνωστός στους ειδικούς ο τύπος αυτός της αρχαίας λύρας: «Η σκαπάνη έφερε στο φως πολλές από τις πλάκες του οστράκου χερσαίας χελώνας που αποτελούσε το αντηχείο του οργάνου, καθώς και τον σιδερένιο χορδοτόνο του που, παρά την οξείδωσή του, διατηρούσε το αρχικό του κομψό σχήμα στην αναμενόμενη μορφή ενός Π με καμπυλωμένες τις όρθιες κεραίες. Όλες οι σωζόμενες πλάκες φέρουν στην άκρη τους μικρές οπές, είτε για την πρόσδεση του δερμάτινου ηχείου πάνω στο κέλυφος απευθείας είτε για τη στερέωση ξύλινου πλαισίου, πάνω στο οποίο τεντωνόταν ακολούθως το δερμάτινο ηχείο. Η απώλεια των πλευρικών πλακών δεν μας επέτρεψε να εντοπίσουμε τις μεγάλες σχετικά οπές, αριστερά και δεξιά του διαμήκους άξονα του κελύφους, οι οποίες λειτουργούσαν ως υποδοχείς των κάτω άκρων των ξύλινων πήχεων του οργάνου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απουσία των συνηθισμένων σε άλλες χέλυες μικρών οπών σε διάφορα σημεία του θόλου του οστράκου, πλην μίας, στο κέντρο περίπου του διαμήκους άξονα, η οποία πιθανότατα σχετίζεται με τη στερέωση του συστήματος πήχεις-ζυγός στο αντηχείο».

Ανατάσσοντας το όστρακο της λύρας Τ48 στο εργαστήριο (ΣΨ 28.03.18).
[Credit: ΑΠΕ-ΜΠΕ / Στ. Ψαρουδάκης]

Μουσική στην αρχαία Ελλάδα

Τι θέση, όμως, είχε η μουσική στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων στην αρχαιότητα; «Η μουσική ήταν παρούσα σε όλες σχεδόν τις περιστάσεις του βίου των αρχαίων Ελλήνων. Τα αγόρια των πολιτών διδάσκονταν γύρω στα δέκα χρόνια τους τραγούδι, λύρα και αυλό σε ιδιωτικό διδασκαλείο (κιθαριστής / δάσκαλος μουσικής). Πολλές οι σχετικές αναφορές στην αρχαία γραμματεία και πλούσια η εικονογραφική τεκμηρίωση σχολικών μαθημάτων μουσικής. Τα κορίτσια της ίδιας ηλικίας μάθαιναν να τραγουδούν και να παίζουν όργανα (λύρα, αυλό, άρπα) στο πλαίσιο των οίκων τους, δεξιότητες που διατηρούσαν και στην ενήλικη ζωή τους, όπως μαρτυρούν οι πολλές σχετικές παραστάσεις οικιακής μουσικής πράξης. Αργότερα, στη στρατιωτική τους θητεία, τα αγόρια εν χορώ μάθαιναν να τραγουδούν εμβατήρια και παιάνες, ενώ τα έφηβα κορίτσια μετείχαν σε χορωδιακές-χορευτικές περιστάσεις στο πλαίσιο θρησκευτικών εορταστικών εκδηλώσεων (παρθένεια). Λίγο-πολύ, λοιπόν, όλοι οι πολίτες αποκτούσαν ένα κάποιο ερασιτεχνικό επίπεδο στο τραγούδι, τον χορό, τη λύρα και τον αυλό», πληροφορεί το ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Στ. Ψαρουδάκης.

Και οι επαγγελματίες μουσικοί; Υπήρχαν γυναίκες που έπαιζαν μουσική έναντι αμοιβής; «Επαγγελματίες μουσικοί γίνονταν, κατά κανόνα, μόνον άνδρες, κιθαριστές και αυλητές, μέχρι και την Κλασική εποχή· επαγγελματίες γυναίκες μουσικοί θα εμφανιστούν με την πρόοδο του χρόνου, στα ελληνιστικά χρόνια. Βέβαια, από την Αρχαϊκή εποχή υπήρχαν γυναίκες μουσικοί (αυλητρίδες, ψάλτριαι) που παρείχαν τις έμμισθες υπηρεσίες τους στα συμπόσια των ανδρών, αλλά αυτές ήταν χαμηλού κοινωνικού επιπέδου, συνήθως δούλες ή ξένες», αναφέρει ο μελετητής.

Και συμπληρώνει: «Επαγγελματίες μουσικοί, κιθαριστές και αυλητές, συνόδευαν τις θρησκευτικές πομπές (βλ. ζωφόρο Παρθενώνα), αυλητής συνόδευε τα τραγούδια των υποκριτών και του χορού στο θέατρο, αυλητής συνόδευε τους πενηνταμελείς χορούς αγοριών και ανδρών στους αγώνες διθυράμβου, αυλητής εμψύχωνε το στράτευμα στη μάχη και τους κωπηλάτες στις πολεμικές τριήρεις (τριηραύλης), αυλητής συνόδευε τους επινίκους των αθλητών μετά τη νίκη τους στους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες (π.χ. Πινδάρου επίνικοι) αλλά και κατά τις προπονήσεις τους, αυλητής προέπεμπε το φέρετρο του νεκρού στην τελευταία του κατοικία. Επαγγελματίες κιθαριστές και αυλητές ανέβαιναν στο βήμα στο πλαίσιο μουσικών αγώνων στο μουσικό είδος του νόμου για το έπαθλο της νίκης, στεφανωμένοι και ντυμένοι με πολυποίκιλτους ποδήρεις χιτώνες. Λύρα συνόδευε τους γαμήλιους υμεναίους των κοριτσιών, φίλων της νύφης, αλλά και τα δημοφιλή άσματα (μελική ποίηση) ανδρών και γυναικών συνθετών (πχ Τέρπανδρος, Σαπφώ, Αλκαίος, Ανακρέων, Ίβυκος, Κόριννα, Σιμωνίδης, Βακχυλίδης, Τελέσιλλα). Η λύρα προσέφερε τέρψη και στους μοναχικούς, κατ’ ιδίαν, εκτελεστές της, όπως γίνεται σαφές από τη γραμματεία. Στα χρόνια των Μυκηναίων, λύρα (φόρμιγξ) συνόδευε τα έπη των αοιδών στα συμπόσια των αρχόντων».

Ο χορδοτόνος της λύρας Τ48 (ΣΨ 7.6.18). [Credit: ΑΠΕ-ΜΠΕ / Στ. Ψαρουδάκης]

Άλλα μουσικά όργανα, όπως τύμπανα, κύμβαλα και κρόταλα, προσέδιδαν το στοιχείο της έκστασης σε τελετές όπως οι διονυσιακές, ενώ νέα όργανα άρχισαν να εμφανίζονται με την πάροδο του χρόνου. «Οι λάτρεις του Διονύσου, γυναίκες κατά κανόνα, έκρουαν σε έκσταση τύμπανα και κύμβαλα, συνοδεύοντας τον αυλό στις αρμόζουσες τελετές προς τιμήν του θεού, ενώ, πάλι σε διονυσιακού χαρακτήρα εκδηλώσεις, χορεύτριες ορχούντο με κρόταλα στα χέρια. Η αγροτική σύριγξ ψυχαγωγούσε τους ποιμένες στα όρη. Στα ελληνιστικά χρόνια θα εμφανιστούν και νέα όργανα, όπως ο πλαγίαυλος (πλάγιο φλάουτο), η πανδουρίς (λαουτοειδές) και η ύδραυλις (υδραυλικό/πνευματικό κλειδοκύμβαλο). Με τη νεοφερμένη λατρεία της Αιγυπτίας θεάς Ίσιδος στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας, θα εισαχθεί το σείστρον στον ελλαδικό χώρο. Για όλες αυτές τις μουσικές δραστηριότητες υπάρχει πλούσια εικονογραφία, ενώ ένας ακέραιος εν πολλοίς πρωτότυπος πλαγίαυλος και μέρη υδραύλεων έχουν βρεθεί», επισημαίνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο αρχαιομουσικολόγος.

Αρχαίες μελωδίες

Πόσο κοντά στην πραγματικότητα μπορεί να βρίσκεται σήμερα η απόδοση της μουσικής της αρχαιότητας; «Από την ελληνική αρχαιότητα διαθέτουμε περί τις 70 παρτιτούρες σε πάπυρο, πέτρα ή μεσαιωνικά χειρόγραφα, πολύ λίγες ακέραιες, μερικές σχετικά εκτεταμένες, οι υπόλοιπες σε μορφή σπαράγματος. Όλες είναι όψιμες, δηλαδή από το τέλος του 5ου αι. π.Χ. και μετά, μέχρι το τέλος της αρχαιότητας, τον 3ο/4ο αι. μ.Χ. Τις καλύτερα σωζόμενες μελωδίες μπορούμε να τραγουδήσουμε με σχετική μόνο προσέγγιση στον τομέα του κουρδίσματος των κλιμάκων τους, καθώς δεν καθορίζεται από τη σημειογραφία σε ποια παραλλαγή (χρόα) του κουρδίσματος θα πρέπει να εκτελεστούν, ποια παραλλαγή δηλαδή είχε υπ’ όψιν του ο συνθέτης όταν έγραφε τη μελωδία», απαντά στην ερώτησή μας ο Στ. Ψαρουδάκης. Και επεξηγεί περαιτέρω:

«Δύο από τα αρχαία ελληνικά κουρδίσματα (μελωδικά γένη), το χρωματικόν και το εναρμόνιον, εξέλιπαν ήδη από τα τέλη της προχριστιανικής περιόδου· επιβίωσε μόνο το διατονικόν. Στη ρυθμική απόδοση, όταν έχουν με ασφάλεια καθοριστεί οι ρυθμοί (π.χ. Δελφικοί ύμνοι του 128/7 π.Χ., συνθέσεις Μεσομήδους 2ος αι. μ.Χ, Επιτάφιον Σεικίλου 2ος αι. μ.Χ.) είμαστε απολύτως σίγουροι, καθόσον οι αρχαίοι ρυθμοί είναι ίδιοι με τους νεοελληνικούς. Στις περιπτώσεις που οι ρυθμοί των μελωδιών είναι αμφίβολοι, η ρυθμική τους απόδοση είναι αβέβαιη. Στα ανακατασκευασμένα μουσικά όργανα προσεγγίζουμε αρκετά ικανοποιητικά τον αρχαίο ήχο, καθόσον έχουν ανασκαφεί πρωτότυπα όργανα (λύρες, αυλοί) που δίδουν ακριβείς κατασκευαστικές πληροφορίες. Αγνοούμε τις ρυθμικές αγωγές και τις δυναμικές των μελωδιών, την τοποθέτηση και ποιότητα της φωνής, καθώς και τον τρόπο της ετεροφωνικής συνοδείας των οργάνων, για την ύπαρξη της οποίας έχουμε πλέον αποδείξεις. Και βέβαια, είναι δύσκολο έως αδύνατον να ακούσουμε την αναβιωμένη μουσική με τα αυτιά των ανθρώπων για τους οποίους προοριζόταν, καθώς εμείς δεν έχουμε τις προσλαμβάνουσες του αρχαίου ακροατηρίου».

Όσο για τη σημασία της διεπιστημονικής προσέγγισης στη συντήρηση και στις οργανολογικές μελέτες αρχαίων οργάνων, ο κ. Ψαρουδάκης σημειώνει πως «τα τελευταία χρόνια προωθείται η φιλοσοφία της συλλογικής μελέτης και δημοσίευσης των μουσικών ευρημάτων. Στο πλαίσιο αυτό, αρχαιολόγος, συντηρητής και οργανολόγος συμπράττουν σε όλα τα στάδια της μελέτης, από την έναρξη των εργασιών της συντήρησης έως την τελική δημοσίευση. Τέτοια, πρόσφατα, παραδείγματα είναι: η συνεργασία μας στην Α’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων της Πόλεως των Αθηνών, τόσο στον πλαγίαυλο της Κοίλης (Όλγα Βογιατζόγλου – Βασιλική Μυλωνά – Στέλιος Ψαρουδάκης), όσο και στη λύρα και τον αυλό του “Τάφου 48” των Ήριων Πυλών (Αντωνία Κοκκολιού – Βασιλική Μυλωνά – Στέλιος Ψαρουδάκης), αλλά και εκείνη στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων για τα όργανα (αυλός, χέλυς, τρίγωνον) του επονομαζόμενου “Τάφου του ποιητή” στη Δάφνη Αττικής (Άγγελος Λιάγκουρας / Ευτυχία Λυγκούρη – Τατιάνα Παναγοπούλου – Στέλιος Ψαρουδάκης / Χρήστος Τερζής). Με τη στενή συνεργασία των τριών ειδικοτήτων, δίδεται συνολική εικόνα των ευρημάτων και των χώρων στους οποίους βρέθηκαν».

«Καθόσον αρχαιολόγος και συντηρητής δεν είναι συνήθως σε θέση να γνωρίζουν τα δομικά χαρακτηριστικά ενός αρχαίου μουσικού οργάνου, η παρουσία του οργανολόγου είναι απαραίτητη, προκειμένου να αξιολογηθούν με ασφάλεια τα δεδομένα του, να μειωθεί στο ελάχιστο η απώλεια πληροφορίας και να ολοκληρωθεί η ανάταξη του υλικού. Επιπλέον, η παράλληλη πορεία της συντήρησης με την οργανολογική μελέτη των διασωθέντων τμημάτων δύναται να τροφοδοτήσει έγκαιρα με σημαντικές πληροφορίες τον προσανατολισμό του συντηρητή στη διερεύνηση στοιχείων τεχνολογίας κατασκευής αλλά και να προσφέρει πληροφορία στο πεδίο της οργανολογικής μελέτης. Συχνά, συμπράττει και φυσικός ανθρωπολόγος, όταν πρόκειται για ταφή (περίπτωση “Τάφου 48” των Ήριων Πυλών), για τον καθορισμό του φύλου, την ηλικία και ενδεχόμενη νόσο», καταλήγει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Πηγή: Newsbomb, με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελ. Μάρκου)