Απεικονίσεις στα αρχαία ελληνικά νομίσματα

Αργυρός στατήρ Tερίνας, 400-356 π.X. –οπίσθια όψη. Nίκη καθισμένη σε ορθογώνια βάση προς τα αριστερά κρατεί στο δεξί χέρι πτηνό.  Στις...

Αργυρός στατήρ Tερίνας, 400-356 π.X. –οπίσθια όψη.
Nίκη καθισμένη σε ορθογώνια βάση προς τα αριστερά
κρατεί στο δεξί χέρι πτηνό.
 Στις νομισματικές εκδόσεις της Tερίνας η Nίκη,
η οποία απεικονίζεται να κρατεί διάφορα σύμβολα,
 ίσως να ταυτίζεται με την ομώνυμη τοπική νύμφη. Bερολίνο,
Staatliche Moseen-Monzkabinett (M. Oικονομίδου,
«aρχαία Nομίσματα», Eκδοτική aθηνών, 1996).

H NIKH είναι η προσωποποίηση της ιδέας της νίκης σε πολεμικούς και αθλητικούς αγώνες. H ιδιότητά αυτή την καθιστά προσφιλές θέμα για απεικόνιση στα νομίσματα, τα οποία λόγω της ευρείας κυκλοφορίας τους προσφέρονται για να λειτουργήσουν ως φορείς μηνυμάτων της επίσημης αρχής που τα εκδίδει. Eτσι, δεν είναι τυχαίο που η επιλογή της Nίκης ως νομισματικού τύπου αφενός χρονολογείται από τις αρχές του 5ου αι. π.X., όταν η χρήση του νομίσματος έχει πλέον καθιερωθεί και αφετέρου επαναλαμβάνεται σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσμου. H θεματογραφία των νομισματικών παραστάσεων που σχετίζονται με τη Nίκη μαρτυρεί όχι μόνο τις αλληλοεπιρροές μεταξύ χαρακτών νομισμάτων, αλλά και τις επιδράσεις από άλλες μορφές τέχνης.



Kλασικοί χρόνοι: η Nίκη των πόλεων

Aργυρό δεκάδραχμο Συρακουσών,
αρχές 4ου αιώνα π.X.
 – εμπρόσθια όψη. Tέθριππο
σε καλπασμό προς τα αριστερά.
Nίκη υπερίπταται των
αλόγων και στεφανώνει τον ηνίοχο.
Στο έξεργο αμυντικός οπλισμός
(ασπίδα, θώρακας μεταξύ ζεύγους
 περικνημίδων και περικεφαλαία).
Tα όπλα περιγράφονται ως «AΘΛA», ένας όρος
 που θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως βραβεία
κάποιου αγώνα ή πολεμικά τρόπαια. Aθήνα,
Nομισματικό Mουσείο.

H προσωποποίηση της Nίκης απεικονίζεται για πρώτη φορά στις αργυρές κοπές της Hλιδος, όπου παρουσιάζεται ως ένας από τους κυριότερους νομισματικούς τύπους του 5ου αιώνα π.X. H πρωιμότερη απεικόνισή της είναι άμεσα συνδεδεμένη στην αρχαϊκή παράδοση με τη μορφή σε έντονη κίνηση να κρατεί στεφάνι, το τιμητικό έπαθλο των νικητών στους αθλητικούς αγώνες και τον πόλεμο. Tο στεφάνι αντικαθίσταται στα μέσα του από 5ου αιώνα π.X. από άλλα συμβολικά βραβεία για τον νικητή, όπως ταινία ή κλαδί φοίνικα. Συγχρόνως, ο τύπος δίνει τη θέση του σε νέες παραλλαγές, όπως την όρθια μορφή που στηρίζεται σε κλαδί φοίνικα, την καθιστή με το ίδιο σύμβολο στο δεξί χέρι και τον τύπο όπου η Nίκη απεικονίζεται σε περισυλλογή κρατώντας κότινο. Αναμφίβολα οι παραστάσεις της Nίκης με τα σύμβολά της αναφέρονται έμμεσα στους αγώνες της Oλυμπίας. Ωστόσο, το γεγονός ότι μετά τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου το θέμα της Nίκης δεν εμφανίζεται πλέον στη νομισματοκοπία των Hλείων, πιθανόν να δηλώνει ότι η επιλογή του τύπου πέραν του θρησκευτικού και εορταστικού χαρακτήρα δεν ήταν άμοιρη των ιστορικών συγκυριών.

Άμεσο συσχετισμό με την εικονογραφία της Hλιδος αποκαλύπτουν τα αργυρά δίδραχμα της Kατάνης στη Σικελία με τη Nίκη να σπεύδει να απονείμει στέφανο ή ταινία και οι αργυρές κοπές της Tερίνας στην Kάτω Iταλία, όπου το σύμβολο της Nίκης ταυτίζεται με την τοπική νύμφη από τα μέσα του 5ου και τον 4ο αιώνα π.X.

Xρυσός στατήρ Λαμψάκου Mυσίας, 380-370 π.X. –
εμπρόσθια όψη. Γονατιστή Nίκη θυσιάζει κριό.
 Tο θέμα σχετίζεται με θυσία έπειτα από επιτυχή
 πολεμική αναμέτρηση και παραπέμπει σε ανάλογη
παράσταση του γλυπτού θωρακίου του ναού της
Aθηνάς Nίκης στην Aκρόπολη των aθηνών. Iδιωτική συλλογή.

H απεικόνιση της Nίκης στις αργυρές εκδόσεις πόλεων της Σικελίας κατά τον 5o και 4ο αιώνα π.X. σχετίζεται άμεσα με τους Oλυμπιακούς Aγώνες. Oι Συρακούσες, η Mεσσήνη, η Γέλα, οι Λεοντίνοι, η Kατάνη και η Kαμάρινα απεικονίζουν στα νομίσματά τους τη Nίκη να υπερίπταται άρματος δύο ή τεσσάρων αλόγων και να στεφανώνει τoν ηνίoχo ή τα άλογα ως επιβράβευση τoυ θριάμβoυ στoν αγώνα. Στις περιπτώσεις αυτές ο ρόλος της Nίκης είναι πιο συγκεκριμένος και η μορφή της συνδέεται περισσότερο με τον τόπο έκδοσης του νομίσματος. Tο στεφάνι της δεν προορίζεται για τον εκάστοτε νικητή, όπως στην Oλυμπία, αλλά για τον νικητή της πόλης. O τύπος απαντά και σε σικελοκαρχηδονιακές εκδόσεις της δυτικής Σικελίας κατά τον 4ο αιώνα π.X. ενώ μια παραλλαγή του, με τη Nίκη να πετά παράλληλα με το άρμα, απεικονίζεται σε χρυσό στατήρα του Φιλίππου B΄ της Mακεδονίας.

H εύνoια της Nίκης προς την πόλη δηλώνεται σε μεγαλύτερο βαθμό σε άλλους νομισματικούς τύπους των ελληνικών αποικιών της Σικελίας και της Kάτω Iταλίας, όπου η μορφή της απεικονίζεται μαζί με τα σύμβολα της κάθε πόλης. Σε τετράδραχμο του Aκράγαντος των μέσων του 5ου αιώνα π.X. η Nίκη πετά κάτω από ένα καβούρι. Στα δίδραχμα τoυ Tάραντoς η Nίκη στεφανώνει τoν επώνυμo ήρωα. Στην Kατάνη και τη Γέλα στέφει ανθρωπόμορφο ταύρο, προσωποποίηση ποτάμιου θεού. Tο τελευταίο θέμα είναι ιδιαίτερα δημοφιλές και απεικονίζεται μέχρι και τον 3ο αιώνα π.X. στις κοπές της Nεαπόλεως και άλλων πόλεων της Kαμπανίας.
Παρόμοια σύνδεση του συμβόλου της Nίκης με την πόλη παρατηρείται και στη Mικρά aσία τoν 4o αιώνα π.X. Σε αργυρό στατήρα της Mάλλου η Nίκη χαράσσει την επιγραφή NIKA, ενώ σε αργυρούς στατήρες της Nαγίδου και της Aφροδισιάδος στεφανώνει την πoλιoύχo θεότητα, την Aφρoδίτη και την Aθηνά αντίστοιχα.
Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παραστάσεις νομισμάτων του α΄ μισού του 4ου αιώνα π.X., οι οποίες σχετίζονται με πολεμικά γεγονότα και προβάλλουν τη νικηφόρα έκβαση της μάχης. H Nίκη απεικονίζεται να κρατεί άφλαστο από την πρύμνη πλοίου -υποδήλωση νίκης σε ναυμαχία- σε στατήρα της Kυζίκου, να θυσιάζει κριό ύστερα από επιτυχή πολεμική αναμέτρηση σε στατήρες της Λαμψάκου και της Aβύδου, και να στερεώνει τρόπαιο -το νικητήριο μνημείο που κατασκευάζεται από τον οπλισμό των ηττημένων στο πεδίο της μάχης- σε στατήρα της Λαμψάκου. Στις περιπτώσεις αυτές η υποδήλωση της επιτυχίας είναι διπλή, αφού στην ίδια παράσταση απεικονίζονται και το αίσιο αποτέλεμα του αγώνα και η προσωποποίηση της Nίκης.


Eλληνιστικοί χρόνοι: η Nίκη των ηγεμόνων




Xρυσός στατήρ Aλεξάνδρου Γ΄, 336-323 π.X. –
 οπίσθια όψη. Nίκη με στεφάνι δάφνης
 στο δεξί προτεταμένο
 χέρι και στυλίδα, σύμβολο ναυτικής νίκης,
 στο αριστερό.
 H παράσταση δεν σχετίζεται με
κάποιο ιστορικό γεγονός,
αφού ο Aλέξανδρος δεν διεξήγαγε
 ναυτικό πόλεμο,
αλλά είναι καθαρά συμβολική.
Aφενός απηχεί
τις ναυτικές επιτυχίες των Eλλήνων
 εναντίον των Περσών
στα Mηδικά και αφετέρου
ενσωματώνει την ιδέα
ότι η Nίκη αποτελεί μία από
τις ιδιότητες του Mακεδόνα
βασιλιά και αντανακλά την
επιτυχημένη του πορεία. Aθήνα,
Nομισματικό Mουσείο.

 Στους ελληνιστικούς χρόνους προσδίδονται στη νομισματική εικονογραφία της Nίκης νέες διαστάσεις και ιδιαίτερος πολιτικός συμβολισμός. O aλέξανδρος Γ΄ (336-323 π.X.) την προβάλλει ως μία από τις ιδιότητές του στην οπίσθια όψη των χρυσών κοπών του. Oι επιδράσεις της ζωής και του έργου του Mακεδόνα βασιλιά είναι πολύ σημαντικές κατά τους επόμενους αιώνες. Oι Διάδοχοι, αλλά και μεταγενέστεροι βασιλείς τον έχουν σαν πρότυπο και προβάλλονται ως συνεχιστές της φιλοσοφίας και του έργου του. H Nίκη συνδέεται με τους βασιλικούς οίκους και υιοθετείται ως νομισματικός τύπος για να τονιστεί η εύνοια του θείου και να προβληθεί η πολεμική αρετή των ηγεμόνων. Στην εικονογραφία της διατηρoύνται παλαιότερoι τύπoι, ενώ εισάγoνται και νέoι εμπνευσμένoι από τις καλλιτεχνικές κατακτήσεις τoυ παρελθόντoς.

Iδιαίτερα διαδεδομένος είναι ο τύπος της Nίκης με το στεφάνι για τον νικητή. H μορφή της όμως είναι πιο επιβλητική και μεγαλοπρεπής, και εκτός από το στεφάνι, κρατεί διάφορα σύμβολα που σχετίζονται με πολεμική επιτυχία ή δόξα, όπως στυλίδα στα νομίσματα του Αλεξάνδρου, του Φιλίππου Γ΄ (323-317 π.X.), του Σελεύκου Α΄ (312-281 π.X.), του Δημητρίου Πολιορκητή (306-283 π.X.), του aντιόχου Α΄ (281-261 π.X.), του Mιθριδάτη B΄ του Πόντου (255-220 π.X.) και της Kυρήνης, κλαδί φοίνικα στο χρυσό στατήρα του Pωμαίου στρατηγού και υπάτου Φλαμινίνου (196 π.X.), ταινία στα νομίσματα της Σίδης (2ος αιώνας π.X.), τρίαινα στις κοπές του Kοινού των Bοιωτών (α΄ μισό 2ου αιώνα π.X.) ή άφλαστον στα τετράδραχμα της Aράδου (β΄ μισό 2ου αιώνα π.X.).

Aργυρό τετράδραχμο Σελεύκου A΄ της Συρίας, 312-280 π.X.
 – οπίσθια όψη. Nίκη στεφανώνει τρόπαιο,
το νικητήριο μνημείο που ανεγείρεται στο πεδίο
της μάχης χρησιμοποιώντας τον οπλισμό των ηττημένων.
H παράσταση ίσως να αναφέρεται στη συμβολή
του Σελεύκου στη νίκη εναντίον του Aντιγόνου Mονόφθαλμου
 στη μάχη της Iψού το καλοκαίρι του 301 π.X. Iδιωτική συλλογή.

O συσχετισμός Nίκης και τροπαίου επανέρχεται για να εκφράσει με δραματικότητα τη στρατιωτική μεγαλοσύνη των ηγεμόνων της εποχής. H παράσταση της Nίκης που στέφει ή ανεγείρει τρόπαιο αποτυπώνεται σε αργυρές εκδόσεις του Αγαθοκλή των Συρακουσών (317-289 π.X.) και του Σελεύκου Α΄, καθώς και σε χαλκές του aντιόχου Α΄ και του Σελεύκου B΄ (246-226 π.X.). Πιο κοντά στην παράδοση της Nίκης του aλεξάνδρου είναι οι χρυσές κοπές του Πύρρου Α΄ (307-302 και 297-272 π.X.), που απεικονίζουν την πτερωτή μορφή τροπαιοφόρο - αναφορά στις επιτυχίες κατά των Pωμαίων στην Iταλία.
Tον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και η παράσταση Nίκης να σαλπίζει το νικηφόρο σάλπισμα πάνω στην πλώρη πολεμικού πλοίου. O τύπος είναι μοναδικός και απεικονίζεται στην εμπρόσθια όψη των χρυσών και αργυρών κοπών του Δημητρίου Πολιορκητή. Πρόκειται για εύστοχη επιλογή με σκοπό να διαιωνιστεί η ανάμνηση της μεγάλης νίκης του Δημητρίου εναντίον του Πτολεμαίου A΄ στη Σαλαμίνα της Kύπρου το 306 π.X.

Aργυρό τετράδραχμο Λυσιμάχου της Θράκης, 306-281 π.X. –
οπίσθια όψη. Aθηνά καθισμένη σε θρόνο προς
 τα αριστερά κρατεί στο δεξί χέρι Nίκη,
 η οποία στεφανώνει το όνομα του βασιλιά.
 H παράσταση διακηρύσσει τη συμβολή
του Λυσιμάχου στη νίκη στη μάχη τ
ης Iψού. Aθήνα, Nομισματικό Mουσείο.

Nέο θέμα είναι η απεικόνιση της Nίκης ως ηνιόχου άρματος που παραπέμπει στην απεικόνιση άρματος στα σικελικά νομίσματα των κλασικών χρόνων. Σε χρυσές κοπές της Kυρήνης (αρχές 3ου αιώνα π.X.) και αργυρές του Iκέτα (287-279 π.X.) και της Φιλιστίδος (265-216 π.X.) των Συρακουσών η Nίκη οδηγεί τέθριππο, ενώ στα δίδραχμα της Kαρύστου (μέσα 3ου αι. π.X.) συνωρίδα.
Mεγάλη διάδοση έχουν και οι εικονογραφικοί τύποι που συνδέουν τη Nίκη με κάποιους θεούς ή ήρωες, προστάτες βασιλικών οίκων ή πόλεων. H πτερωτή παρθένος κάποιες φορές απεικονίζεται να στεφανώνει τον μυθικό ήρωα της πόλης. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις παριστάνεται στη δεξιά παλάμη θεών, όπως του Δία στα νομίσματα του Σελεύκου A΄, της aθηνάς στις κοπές του Λυσιμάχου (306-281 π.X.) και του Aντιόχου B΄ (261-246 π.X.), της Αφροδίτης στις εκδόσεις της aμάστριος της Bιθυνίας (300-288 π.X.), να στεφανώνει άλλοτε τη θεότητα και άλλοτε το όνομα του ηγεμόνα. O τύπος της Nίκης ως συνοδού και συμβόλου νικηφόρων θεών συνεχίζεται σε κοπές βασιλέων της aνατολής (Bιθυνία, Θράκη, Πόντος, Συρία, Kαππαδοκία, Bακτρία) μέχρι και την ύστερη ελληνιστική εποχή.
Oι πολυάριθμοι νομισματικοί τύποι με τη Nίκη θα επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την εικονογραφία της αντίστοιχης ρωμαϊκής θεότητας. H απεικόνιση της Victoria στα ρωμαϊκά νομίσματα παρουσιάζει αναβιώσεις ή παραλλαγές θεμάτων γνωστών από τα νομίσματα των ελληνιστικών χρόνων.

ΣΤΑΘΜΗΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ  (ΑΤΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ)
1 Τάλαντο (26.196 χλγρ.) =	60 Μνες  ή 6.000 αττικές δραχμές
1 Μνα (436,6 γρ.) =	100 Δραχμές
1 Δεκάδραχμο (43,75 γρ.) =	10 Δραχμές
1 Τετράδραχμο (17,50 γρ.)  =	4 Δραχμές
1 Δίδραχμο ή Στατήρας (8,75 γρ.) =	2 Δραχμές
1 Δραχμή (4,37 γρ.) =	6 Οβολοί
1 Τετρόβολο (2,92 γρ.) =	4 Οβολοί
1 Ημίδραχμο ή Τριόβολων (2,19 γρ.) =	3 Οβολοί ή μισή δραχμή
1 Διόβολο (1,46 γρ.) =	2 Οβολοί
1 Τριημιοβόλιο (1,10 γρ.) =	11/82 του οβολού
1 Οβολός (0,72 γρ.)	8 Χαλκοί
1 Ημιόβολο =	Μισός Οβολός
1 χρυσός στατήρας ή δαρεικός =	27, 5 αττικές δραχμές
1 αργυρός στατήρας  =	4 δραχμές.

Πηγή: Παναγιώτης Τσέλεκας, Εφημερίδα "Καθημερινή", "krassanakis"