Homo Χορτοφάγος

Δεδομένα από τη μελέτη της οδοντική πέτρας σε δόντια χιλιάδων έως και 1 εκατομμυρίου ετών υποδεικνύουν την κατάποση φυτών, την εισπνοή καπνο...

Δεδομένα από τη μελέτη της οδοντική πέτρας σε δόντια χιλιάδων έως και 1 εκατομμυρίου ετών υποδεικνύουν την κατάποση φυτών, την εισπνοή καπνού και την παρουσία τροφών που είχαν υποβληθεί ψήσιμο ή βράσιμο.

Την εκτεταμένη αξιοποίηση των φυτών για διατροφικούς και φαρμακευτικούς λόγους από προϊστορικούς πληθυσμούς διαπιστώνουν πρόσφατες έρευνες.

«Είμαστε οι ασυνήθιστοι (the unusual ones)» μας λέει γελώντας η κυρία Κάρεν Χάρντι (Karen Hardy), καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, λίγο προτού αρχίσει την ομιλία της εδώ στην Αθήνα. Προσκεκλημένη στο εξαιρετικά ενδιαφέρον Παλαιολιθικό Σεμινάριο 2025 που οργανώνει η καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου κυρία Νένα Γαλανίδου μία φορά κάθε μήνα στο Ινστιτούτο της Δανίας στην Πλάκα.

Αυτό το «the unusual ones» όπως αποδείχθηκε είχε πολλαπλές έννοιες. Πρώτα από όλα σε σχέση με την επιστημονική προσέγγισή της αφού επιμένει να μελετά τις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων κατά τη διάρκεια της ύστερης εξέλιξής τους αλλά πριν αυτοί εγκατασταθούν μόνιμα σε περιοχές του πλανήτη και γίνουν γεωργοί. Επίσης επιμένει ότι όλοι αυτοί οι πρόγονοί μας στη διατροφή τους δεν είχαν μόνον κρέας.

Και δεν ήταν τόσο αδαείς ως προς το τι άλλο έπρεπε να τρώνε εξασφαλίζοντας (χωρίς μάλλον να έχουν κάποια ιδέα γι’ αυτό) και στα παιδιά τους μια ισχυρή γενετικά παρουσία Αυτός όμως ο ισχυρισμός για τη διατροφή των μακρινών προγόνων μας (που μακάρι να αγγίξει και εμάς κατά κάποιον τρόπο) μόλις στην αυγή αυτού του αιώνα αρχίζει να επιβεβαιώνεται από επιστημονικά τεκμηριωμένη έρευνα.

«Ισχυρά Φυτά»

Από το 2023 η βρετανή επιστήμονας έχει ξεκινήσει το ερευνητικό πρόγραμμα POWERFUL PLANTS χρηματοδοτούμενο με 2,5 εκατομμύρια ευρώ από το UKRI Horizon Europe Guarantee Fund με τη βάση του στο Τμήμα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης.

Το πρόγραμμα βασίζεται στην υπόθεση ότι η σύνθετη χρήση των φυτών, ως τροφίμων, φαρμάκων και πρώτων υλών ήταν καθοριστική στην κοινωνική, πολιτισμική, συμπεριφορική και τεχνολογική ανάπτυξη των προγόνων του ανθρώπινου είδους. Υιοθετώντας μια διεπιστημονική προσέγγιση, που συνδυάζει την αρχαιολογία, την αρχαιοβοτανική, την πειραματική αρχαιολογία, την εθνογραφία, την οικολογία, τη γενετική και την νευροεπιστήμη.

Απόδειξη για την παραπάνω υπόθεση αποτελεί το γεγονός ότι τόσο το διαιτολόγιο των Homo sapiens και των Νεάντερταλ όσο και κάποιων προγόνων τους που έζησαν εκατομμύρια χρόνια πριν, περιελάμβανε αμυλώδεις τροφές, όπως κονδύλους και βολβούς. Κάπου γύρω στα 400.000 χρόνια πριν (πιθανόν και πολύ νωρίτερα), οι πρόγονοι αυτοί έμαθαν να μαγειρεύουν κανονικά, πράγμα που έδωσε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στο φαγητό τους. Αφού όντας μαγειρεμένο προσδίδει περισσότερη απευθείας ενέργεια.

Και όχι μόνον αυτό: χρησιμοποιώντας τα φυτά ως τροφή απολάμβαναν έμμεσα και τις φαρμακευτικές τους θετικές επιδράσεις. Φαίνεται μάλιστα ότι στη συνέχεια κατάφεραν (συνειδητά πλέον) κάποιες φορές να χρησιμοποιούν τα φυτά όχι ως τροφή αλλά μόνον για φαρμακευτικούς σκοπούς.

Πώς όμως αποδεικνύει κανείς επιστημονικά τους παραπάνω ισχυρισμούς; Αφού είναι γνωστό ότι στους παλαιολιθικούς καταυλισμούς δεν εντοπίζονται τα φυτικά υπολείμματα τροφών, διότι αυτά δεν έχουν την αντοχή των οστών και δεν διασώζονται.

Οδοντικά μυστικά

Πράγματι, έτσι είχαν τα πράγματα στην προϊστορική αρχαιολογία μέχρις ότου η πλάκα (calculus) που βρέθηκε σε αρχαία δόντια να αποδειχθεί μια απροσδόκητη πηγή γνώσης! Η εξαγωγή χημικών ενώσεων και μικροαπολιθωμάτων από οδοντική πέτρα που αφαιρέθηκε από δόντια χιλιάδων έως και 1 εκατομμυρίου ετών, προσφέρει μια εντελώς νέα προοπτική στην ανασυγκρότηση της διατροφικής εικόνας αυτών των πληθυσμών.

Δεδομένα που εξάγονται από τη μελέτη της οδοντική πέτρας υποδεικνύουν την κατάποση φυτών – είτε ως τροφή είτε για φαρμακευτικούς σκοπούς –, την εισπνοή καπνού, αλλά και την παρουσία στο διαιτολόγιό τους τροφών που είχαν υποβληθεί σε ξηρό (ψήσιμο) ή υγρό (βράσιμο) μαγείρεμα.

Μεταξύ των ευρημάτων που παρουσίασε η κυρία Χάρντι είναι η κατάποση των κονδύλων του φυτού Cyperus rotundus (Κύπερος ο σφαιρικός). Πρόκειται για ένα φυτό που είναι καλή πηγή υδατανθράκων, ενώ παράλληλα διαθέτει και χρήσιμες φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες. Μεταξύ άλλων αναστέλλει την ανάπτυξη του  στρεπτόκοκκου (Streptococcus mutans), εξηγώντας έτσι το απροσδόκητα χαμηλό επίπεδο τερηδόνας που διαπιστώθηκε.

Αλλα δεδομένα που εξάγονται από την οδοντική πέτρα ενός Νεάντερταλ 49.000 ετών στην τοποθεσία El Sidrón της Β. Ισπανίας, περιλαμβάνουν επίσης την εισπνοή καπνού, το ξηρό και το υγρό μαγείρεμα, αλλά και τη χρήση ενός δεύτερου φυτού, οι φυτικές ίνες του οποίου υποδηλώνουν παρασκευή πρώτης ύλης μέσω της μάσησης (συνήθεια η οποία απαντάται ακόμη σε απομονωμένους ανθρώπινους  πληθυσμούς).

Ως προς τις διατροφικές προτιμήσεις των Νεάντερταλ πάντως φαίνεται ότι τους άρεσαν οι ξηροί καρποί και οι αγριελιές. Επίσης υπάρχουν ενδείξεις ότι τους ενδιέφερε πολύ να σπάζουν τα κόκαλα για να ρουφήξουν το μεδούλι.

Οι αναλύσεις DNA της οδοντικής πέτρας δείχνουν και προς την κατεύθυνση της αυτοθεραπείας των προϊστορικών πληθυσμών. Παραδείγματος χάριν, έχουν ανιχνευθεί η Αχιλλεία η χιλιόφυλλος και το χαμομήλι που δεν είναι είδη διατροφής αλλά έχουν φαρμακευτικές ιδιότητες. Ομοίως για φαρμακευτικούς λόγους πρέπει να χρησιμοποιούνταν φυτά της οικογένειας των Κυπαρισσοειδών (όπως η φοινικική άρκευθος), τα οποία διαθέτουν ουσίες με αντιμυκητιασικές, αντισηπτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες.

Διαπιστώσεις με σημασία

Η εικόνα λοιπόν των προϊστορικών πληθυσμών που βάσιζαν τη διατροφή τους μόνο στο κρέας φαίνεται πως καταρρίπτεται: «Γνωρίζουμε ότι και οι Αυστραλοπίθηκοι ακόμη έτρωγαν πρώτα μόνον φυτά. Αυτό άλλαξε κάπου μετά τα 3,4 εκατομμύρια χρόνια. Και το γνωρίζουμε από την ανακάλυψη των σχετικών εργαλείων» σημείωσε η κυρία Χάρντι και προσέθεσε: «Ούτε οι άνθρωποι είναι γεννημένοι σαρκοφάγοι! Το λέω αυτό όπου και όπως μπορώ.

Εχουμε εντελώς διαφορετικό πεπτικό σύστημα από τα σαρκοφάγα ζώα και το ψήσιμο της τροφής μάς δίνει το πλεονέκτημα του external processing». Δηλαδή του να προετοιμάζεται η τροφή εκτός του σώματος και να εισάγεται έτοιμη να δώσει την ενέργεια που περιέχει. Τροφοδοτώντας έτσι και τον πλέον δαπανηρό ενεργειακά εγκέφαλο που υπάρχει.

«Είναι ξεκάθαρο ότι και οι Νεάντερταλ δεν ήταν απλά σαρκοφάγοι. Γενικά, όλοι οι Ανθρωπίνοι, πρόγονοι και των Homo και των Νεάντερταλ, έπρεπε να τρώνε υδατάνθρακες για να επιβιώσουν» επεσήμανε η κυρία Χάρντι, προσθέτοντας στη συνέχεια εμφατικά: «Το κρέας απλώς δεν παρέχει αρκετή ενέργεια. Υπάρχει επίσης ένα όριο στην ποσότητα ζωικής πρωτεΐνης που πρέπει να έχουμε στη διατροφή μας – το πολύ κρέας δεν είναι καλό για εμάς. Ιδιαίτερα στη διάρκεια της εγκυμοσύνης πρέπει να υπάρχουν υδατάνθρακες σε υψηλό ποσοστό. Η σημασία τους είναι διαγενετική. Αν μια γιαγιά δεν το τηρήσει αυτό θα το βρουν τα εγγόνια της μπροστά τους ως κλονισμένη υγεία και χαμηλότερο δείκτη ευφυΐας (IQ)».

Πηγή: Αλ. Γαλδαδάς, Το Βήμα