Πολυάνδρειο ή Ηρώο ο τύμβος της Αμφίπολης

Επιμελημένος ο περίβολος του Τύμβου της Αμφίπολης (4ος αι. π.Χ.), έγινε από έμπειρους τεχνίτες και σπουδαίο αρχιτέκτονα. Ο τύμβος της ...

Επιμελημένος ο περίβολος
του Τύμβου της Αμφίπολης (4ος αι. π.Χ.),
έγινε από έμπειρους τεχνίτες
και σπουδαίο αρχιτέκτονα.

Ο τύμβος της Αμφίπολης, που έσπευσαν κάποιο να προδικάσουν ότι πρόκειται για τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή της γυναίκας του Ρωξάνης και του γιου του Αλεξάνδρου Δ' (είναι θαμμένος στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας πλάι στον παππού του, τον Φίλιππο Β', στον «τάφο του Πρίγκιπα», κάτι που υποστήριζε με πάθος ο αείμνηστος Μανόλης Ανδρόνικος), έχει τη δική του ιστορία.

Μια ιστορία πολύ σημαντική, όπως δείχνει η αρχαιολογική έρευνα.

Η πρώτη ανασκαφική τομή του τύμβου έγινε το 1953 αρχικά από κατοίκους της περιοχής, για τη διερεύνηση μιας λιθοδομής, ίχνη της οποίας έβλεπαν στην κορυφή του τύμβου. Επίσημα η ανασκαφή ξεκίνησε το 1964 από τον αρχαιολόγο Δ. Λαζαρίδη και έφερε στο φως ένα μεγάλο τετράπλευρο οικοδόμημα διαστάσεων 10x10 μέτρων με 5 μ. ύψος. Ήταν ένα περιτειχισμένο κιβώτιο χώματος, το οποίο ο Λαζαρίδης πρώτος αναγνώρισε ως το «ταφικό σήμα» του τύμβου και που σήμερα αποδεικνύεται πως ήταν το υποθεμέλιο του βάθρου πάνω στο οποίο ήταν ο περίφημος Λέων της Αμφίπολης. Το τμήμα αυτό δεν ήταν ορατό στην αρχαιότητα, γιατί ήταν μέσα στο χώμα, όπως γίνεται κατανοητό και από την παρουσίαση της αρχαιολόγου Κατερίνας Περιστέρη και του αρχιτέκτονα Μιχάλη Λεφαντζή στη φετινή επιστημονική συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο Μακεδονίας-Θράκης (ΑΕΜΘ) στη Θεσσαλονίκη (Μάρτιος 2013).

Στο πλαίσιο της ανασκαφής στον τύμβο Καστά της Αμφίπολης Σερρών, που διενεργείται από την προϊσταμένη της ΚΗ' Εφορείας Αρχαιοτήτων Κατερίνα Περιστέρη, έγιναν δύο σημαντικές ανακαλύψεις. Πρώτα βρέθηκε ο γνωστός πια ταφικός περίβολος του τύμβου, με ιδιαίτερα επιμελημένη μαρμάρινη επικάλυψη, η οποία είχε σε ένα μεγάλο τμήμα αφαιρεθεί. Στην αναζήτηση αυτών των μαρμάρινων μελών, η Κ. Περιστέρη και ο Μ. Λεφαντζής ταύτισαν τα 500 διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται στο Λέοντα της Αμφίπολης (κάποια χιλιόμετρα μακριά) με αυτά του ταφικού περιβόλου, οδηγώντας στο συσχετισμό του Λέοντος με τον τύμβο. Αυτό από μόνο του είναι ένα σημαντικό επίτευγμα.

Αναπαράσταση του Λέοντος της Αμφίπολης, όπως ήταν στην κορυφή του τύμβου.

Ας γυρίσουμε όμως στην ανασκαφή Λαζαρίδη, ο οποίος άρχισε να σκάβει με τον κλασικό τρόπο από πάνω προς τα κάτω. Στα 10 μέτρα κάτω από το λεγόμενο «ταφικό σήμα» βρίσκει τάφους της εποχής του σιδήρου, όπως και αρχαϊκούς ασύλητους κιβωτιόσχημους. Είναι θαμμένες γυναίκες και παιδιά, όπως και άνδρες με τον οπλισμό τους. Είναι άραγε το παλαιό νεκροταφείο των Εννέα Οδών, ενός πολίσματος που προσπάθησαν οι Αθηναίοι το 464 π.Χ. ανεπιτυχώς να αποικίσουν; Θυμίζουμε πως οι Αθηναίοι λίγο αργότερα, στην εποχή του Περικλή, ίδρυσαν την Αμφίπολη (438/437 π.Χ.), με στόχο τον έλεγχο της πλούσιας ενδοχώρας του ποταμού Στρυμόνα και των μεταλλείων χρυσού και αργύρου του Παγγαίου. Η Αμφίπολη βέβαια αυτονομήθηκε το 422 π.Χ. και το 357 π.Χ. εντάχθηκε στο Βασίλειο της Μακεδονίας από τον Φίλιππο Β'.

«Αυτό είναι το νεκροταφείο του παρακείμενου οικισμού που ήταν στο Λόφο 133, γιατί τα απομεινάρια της κατοίκησης εκεί χρονολογούνται στην ίδια εποχή» μας λέει η κ. Περιστέρη, η οποία δούλευε ως επιστημονικός συνεργάτης με το σπουδαίο αρχαιολόγο Λαζαρίδη. Μάλιστα τον θυμάται να σκάβει σ' αυτή την ίδια θέση όταν έγινε γνωστό ότι ο Ανδρόνικος ανακάλυψε τους βασιλικούς τάφους στη Βεργίνα. «Τον βλέπαμε κάπως πικραμένο και όταν τον ρωτήσαμε γιατί, μας είπε: "Ο Μανόλης βρήκε τον Φίλιππο, εγώ όμως δεν βρήκα τη Ρωξάνη". Ετσι προέκυψε η σχέση του ταφικού μνημείου με τη Ρωξάνη, γιατί εθρυλείτο από τότε. Αλλά εκείνα τα χρόνια είχαν τη δική τους μαγεία».

Ο Λαζαρίδης πέθανε το 1985 και οι έρευνες συνεχίστηκαν από την αρχαιολόγο Χάιδω Κουκούλη. Η κ. Κουκούλη βρίσκει κι άλλους τάφους της ίδιας εποχής. Εν τω μεταξύ η εικόνα του λόφου έχει αλλάξει. Έχει γίνει επίπεδη, σε σχήμα τραπεζοειδές, έκτασης 20 στρεμμάτων και έχουν συνολικά αποκαλυφθεί 70 τάφοι. Όταν το 2009 ανέλαβε την ΚΗ' Εφορεία η Κατερίνα Περιστέρη συνέχισε να σκάβει στο ίδιο επίπεδο, καθώς δεν μπορούσε να ξηλώσει τους αρχαϊκούς τάφους για να πάει σε κατώτερα στρώματα. Το 2012 όμως αποφασίζει να ψάξει χαμηλότερα για να βρει τα όρια αυτού του τύμβου. Ανοίγει δυο ζωνάρια περιμετρικά και δεν βρίσκει τίποτα. Στο τρίτο ζωνάρι πέφτει στον περίβολο. «Μέχρι τότε ο τύμβος είχε ύψος 23 μέτρα. Εμείς πήγαμε 12 μέτρα κάτω. Ο περίβολος ήταν πολύ βαθιά».

Ανακαλύπτει ένα λίθινο δακτύλιο που μοιάζει να έχει βάθος. Όντως. Αρχίζει να αποκαλύπτει σιγά σιγά έναν εκπληκτικής κατασκευής, ιδιαίτερα επιμελημένο τοίχο, ύψους 3 μέτρων, που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. Ο εργάτης τής ανασκαφής απλώς ρίχνει τα χώματα και έρχεται στο φως ο κτιστός περίβολος του τύμβου σε μήκος 60 μέτρων. Το τμήμα αυτό σώζεται ατόφιο, όπως ήταν στην αρχαιότητα. Το υπόλοιπο όμως, με συνολική περίμετρο 500 μέτρων (σκαμμένα σήμερα τα 405 μ.), έχει ξηλωθεί από την αρχαιότητα. Σε αυτή τη φάση η κ. Περιστέρη κάλεσε τον κ. Λεφαντζή, που βρίσκεται εκείνη την εποχή στην περιοχή για άλλες εργασίες στο πλαίσιο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Ο αρχιτέκτονας, που βασική του δουλειά είναι στα έργα αναστήλωσης στις κλιτύς της Ακρόπολης των Αθηνών, είδε ορθοστάτες στη θέση τους, με την περιτένεια, την ανάγλυφη διακοσμητική ταινία η οποία περιτρέχει τους λίθους, σε άψογη εκτέλεση. Εντοπίζοντας και κάποια αποτμήματα αρχιτεκτονικών μελών in situ, ο κ. Λεφαντζής, σε συνεργασία με την κ. Περιστέρη, έκανε μια πρώτη προσπάθεια αναπαράστασης του ταφικού περιβόλου που ήταν από τοπικό λίθο εξωτερικά επενδεδυμένο με μάρμαρο Θάσου. Πρέπει να τον φανταστούμε να περιτριγυρίζει τον τύμβο που ήταν χωμάτινος και στην κορυφή να υπάρχει η βάση του μνημείου που ήταν ο Λέων της Αμφίπολης.

Πεντακόσια αρχιτεκτονικά μέλη του τύμβου ήταν 2.000 χρόνια στον Στρυμόνα.

Οι Περιστέρη - Λεφαντζής σκέφθηκαν ότι κάπου πρέπει να βρίσκονται και τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά μέλη του λαμπρού αυτού μνημείου. «Στη διερεύνηση που κάναμε βρήκαμε ορθοστάτες και στέψεις με τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά σαν να ήταν από την ίδια εργολαβία στην περιοχή του Λέοντος της Αμφίπολης. Είναι 500 αρχιτεκτονικά μέλη» λένε.

Τα κομμάτια αυτά ήταν για 2.000 χρόνια στην κοίτη του Στρυμόνα, ωσότου το 1912 τα βρήκε η 7η Μεραρχία του Ελληνικού Στρατού και το 1916 οι Άγγλοι, οι οποίοι έφτιαχναν οχυρωματικά έργα στη γέφυρα της Αμφίπολης και τα τοποθέτησαν στην άκρη του ποταμού, με σκοπό να τα φυγαδεύσουν στην Αγγλία. Τους χάλασαν όμως τα σχέδια οι Βούλγαροι, που είχαν καταλάβει το Παγγαίο και τους βομβάρδισαν. Με το υλικό αυτό φτιάχτηκε αργότερα το βάθρο στο οποίο έχει στηθεί ο Λέων της Αμφίπολης.

Οι ορθοστάτες του περιβόλου στη θέση τους και κάτω το ίδιο υλικό πέριξ του Λέοντος της Αμφίπολης, χιλιόμετρα μακριά.

Μέχρι τώρα ξέραμε ότι ο Λέων (σύμβολο ισχύος) ήταν στην κορυφή ενός ταφικού μνημείου του 4ου αι. π.Χ. στην Αμφίπολη. Πολλοί πιθανολογούσαν ότι το ταφικό αυτό μνημείο ανήκει στο ναύαρχο και πιστό φίλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Λαομέδοντα. Αυτό μένει να αποδειχθεί όταν η ανασκαφή ολοκληρωθεί. Πάντως στην περιοχή του Λέοντος οι Περιστέρη - Λεφαντζής έχουν εντοπίσει 54 γείσα του ταφικού περιβόλου του τύμβου, 87 ανώτερους ορθοστάτες, 76 κατώτερους ορθοστάτες, 114 στέψεις ορθοστατών και 44 βάσεις. Τα γείσα και οι ακτινωτοί ψευδοκέραμοι που έχουν βρεθεί in situ είναι ίδια με αυτά που βρίσκονται στην περιοχή του Λέοντος. Συνεπώς, το μνημείο του Λέοντος της Αμφίπολης, που έχει «αναστηλωθεί» από αρχαίους λίθους τυχαία τοποθετημένους, αποδεικνύεται fake.

Στην ανακοίνωση του Μαρτίου στο ΑΕΜΘ, οι Περιστέρη - Λεφαντζής έκαναν και μία εξαιρετική παρατήρηση. Το ύψος του αγάλματος του λιονταριού είναι 5,28 μέτρα. Ο εμβάτης της όλης κατασκευής είναι 0,528 μ. Το ύψος του βάθρου και ο λέων μαζί 15,84 μ., ενώ η διάμετρος του τύμβου στην Καστά Σερρών είναι 158,40 μ. Πρόκειται για ένα «μνημείο γεωμετρίας», σύμφωνα με τους δύο μελετητές. Ο κ. Λεφαντζής υποστηρίζει πως ο τύμβος έχει ιδιαίτερη τυπολογία, καθιστώντας τον μοναδικό αρχιτεκτονικό επίτευγμα τόσο σε ποιότητα όσο και σε μέγεθος. Οι όποιες ταφές έγιναν τον 4ο αι. π.Χ. θα πρέπει να βρίσκονται εσωτερικά από τη βάση του περιβόλου, ο οποίος πρέπει να καταστράφηκε στα ρωμαϊκά χρόνια.

Mπορεί και τίποτα

Η Αγγελική Κοτταρίδη, διευθύντρια των ανασκαφών και του Μουσείου Βασιλικών Τάφων στις Αιγές (Βεργίνα), παθιασμένη με τον Φίλιππο, τον Μεγάλο Αλέξανδρο και κάθε γωνιά της Μακεδονίας, και ο άνθρωπος πίσω από την σπουδαία έκθεση για τον Μεγάλο Αλέξανδρο στο Ashmolean της Οξφόρδης, σχολιάζοντας τις τελευταίες εξελίξεις, φωτίζει στην «Καθημερινή» αρκετά σημεία:

«Στην ίδια ακριβώς περιοχή έσκαβε ο μακαρίτης Δημήτρης Λαζαρίδης τη δεκαετία του ’70. Ο Λαζαρίδης προχώρησε αρκετά, δεν βρήκε τίποτα και σταμάτησε. Πριν από δύο χρόνια ξανάρχισαν οι ανασκαφές στο ίδιο σημείο. Η σημερινή κατάσταση στην Αμφίπολη, λοιπόν, είναι ότι υπάρχουν περίβολος, χωμάτινος τύμβος, αλλά τάφος ακόμη δεν έχει βρεθεί. Και δεν είναι και καθόλου βέβαιο ότι θα βρεθεί. Μπορεί να βρεθούν πολλές ταφές ή μπορεί να μη βρεθεί και τίποτα. Έξω από την Πέλλα προς τα Γιαννιτσά, υπάρχει κάτι αντίστοιχο με αυτό της Αμφίπολης, μικρότερο, έχει διάμετρο 50 μέτρα, και ήταν ακριβώς το ίδιο – ο περίβολος είχε μαρμάρινες πλάκες, μάλιστα είχε και ανάγλυφες μακεδονικές ασπίδες. Όταν, όμως, το έσκαψε ο Παύλος Χρυσοστόμου, που και αυτός ονειρευόταν να βρει έναν σούπερ τάφο, δυστυχώς δεν βρήκε κάτι. Ήταν κενοτάφιο. Ας δούμε, λοιπόν, πρώτα αν υπάρχει τάφος, αν είναι ένας ή πολλοί, αν είναι συλημένοι ή ασύλητοι, αν πρόκειται για άνδρες, γυναίκες, παιδιά ή ζώα, και μετά συζητάμε. Είναι εξαιρετικά τραβηγμένη οποιαδήποτε αναφορά στον Μεγάλο Αλέξανδρο».

Η Αγγελική Κοτταρίδη στέκεται στη σημασία σοβαρότητας και υπεύθυνης προσέγγισης απ’ όλες τις πλευρές στο θέμα αυτό. «Πέρυσι, είχε κυκλοφορήσει ότι στην Αμφίπολη βρέθηκε ο τάφος του Αλέξανδρου Δ΄, γιου του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της Ρωξάνης. Η είδηση αναπαράχθηκε αρκετά, ακόμη και τις τελευταίες ημέρες διαβάζω αναφορές στο Διαδίκτυο, και κανένας δεν μπήκε στον κόπο να κάνει μια μικρή έρευνα. Γιατί, αν έκανε, θα έβλεπε ότι από το 1976 έως το 1980 έγινε από τον Μανόλη Ανδρόνικο ανασκαφή στη Μεγάλη Τούμπα και αποκαλύφθηκαν οι ασύλητοι τάφοι του Φιλίππου Β΄ και του Αλεξάνδρου Δ΄ και αρκετά ευρήματα έχουν εκτεθεί. Και το δεύτερο που θέλω να τονίσω, είναι ότι για να πούμε ότι βρίσκουμε τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου οπουδήποτε εκτός Αλεξάνδρειας, θα πρέπει να έχουμε βρει... τάφο, και ο τάφος να έχει και κατεβατά από επιγραφές, διότι υπάρχουν πολλές και ισχυρές αρχαίες πηγές που λένε πώς κατέληξε το σώμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Αλεξάνδρεια, πώς έγινε εκεί το μνημείο, το οποίο ήταν ναός και βρισκόταν στη μέση της πόλης, ενώ έχουμε και επεισόδια με την Κλεοπάτρα, τον Καίσαρα, τον Καρακάλλα, από επισκέψεις τους στον τάφο. Προσωπικά, πιστεύω ότι ο τάφος καταστράφηκε από τους πρώτους χριστιανούς όπως και η Βιβλιοθήκη, τότε που λιντσαρίστηκε και η Υπατία».

Άγριος τζόγος

«Προκαλεί τεράστια ζημιά οποιαδήποτε ανεύθυνη συζήτηση γύρω από τον Μεγαλέξανδρο», επισημαίνει η αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδη. «Παρακολουθώ στο Διαδίκτυο ότι γίνεται ακόμη και τζόγος, ενώ κυκλοφορούν άπειρες ανοησίες. Ο Μεγάλος Αλέξανδρος είναι μια πάρα πολύ σοβαρή ιστορία, γιατί είναι ένας καταπληκτικός μοχλός για να αντιληφθεί κανείς τι θα πει ελληνισμός, τι θα πει Έλληνες της ελληνικής παιδείας μετέχοντες, τι θα πει πραγματικά Έλληνας εν τη διανοία, και όχι αυτές οι ναζιστικές αηδίες περί αίματος και καθαρότητας φυλής. Και από την άλλη μεριά, φαίνεται ότι ο λαός έχει ανάγκη κάτι, διψάει. Με το που ακούει για τον Μεγαλέξανδρο, γίνεται πανικός».

Από αύριο Δευτέρα ξαναρχίζει η ανασκαφή με το επιστημονικό προσωπικό κουμπωμένο μετά την παραφιλολογία που αναπτύχθηκε τις τελευταίες ημέρες.

Πηγή: Ν. Κοντράρου-Ρασσιά, Ελευθεροτυπία, Γ. Επτακοίλη, Καθημερινή