Τα αρχαία ταξιδεύουν… και κινδυνεύουν

Κράνος και νεκρική μάσκα πολεμιστή από το Αρχοντικό Πέλλας, ένα από τα αρχαία που βρίσκονται στην Αμερική για την έκθεση «Οι Έλληνες». ...

Κράνος και νεκρική μάσκα πολεμιστή από το Αρχοντικό Πέλλας, ένα από τα αρχαία που βρίσκονται στην Αμερική για την έκθεση «Οι Έλληνες».

Είναι Φεβρουάριος του 1979 και μία επανάσταση με αφετηρία πολιτιστική, αλλά με μηνύματα πολιτικά, ξεσηκώνει την Κρήτη. Στο Ηράκλειο χιλιάδες πολίτες συγκεντρωμένοι επί μέρες μπροστά στο Αρχαιολογικό Μουσείο διαμαρτύρονται για τον δανεισμό αρχαιοτήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες, προκειμένου να συμπεριληφθούν σε έκθεση του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης. 

Πρόκειται για απόφαση που έχει ληφθεί από τον τότε πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή, στο πλαίσιο διακρατικής συμφωνίας, μόνον που οι Κρητικοί έχουν αντίθετη γνώμη. Λίγα χρόνια μετά τη χούντα, με τον αντιαμερικανισμό στα ύψη και με εφαλτήριο την αρνητική εισήγηση αρχαιολόγων, που θεωρούν ότι πρόκειται για ευπαθή και μοναδικά αντικείμενα, τα οποία δεν πρέπει να βγουν από τη χώρα, οι κινητοποιήσεις έχουν χαρακτήρα μαζικό και δυναμικό. Τα χειρότερα πάντως θα αποφευχθούν, τα αρχαία δεν θα ταξιδέψουν, οι επαναστάτες θα νικήσουν και ο Καραμανλής θα δηλώσει «αηδιασμένος επειδή τα γεγονότα εκθέτουν τη χώρα διεθνώς». Τριανταπέντε χρόνια αργότερα η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική. Ελληνικές αρχαιότητες βρίσκονται ανά πάσα στιγμή σε κάποιο σημείο του πλανήτη συμμετέχοντας σε εκθέσεις για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, οιονεί πρεσβευτές της χώρας, που έχει σαφώς ανάγκη την καλή προβολή. Σε σημείο μάλιστα τέτοιο, που να προκαλείται σοβαρός προβληματισμός μεταξύ των αρμοδίων, αν δεν υπάρχει μεγάλη ζήτηση… Τι συνέβη; Τα αρχαία κινδυνεύουν λιγότερο σήμερα; Δεν είναι πλέον ευπαθή και μοναδικά; Τίποτε από αυτά. Τα γεγονότα το αποδεικνύουν.

Πέντε χάλκινα αντικείμενα και το πώμα μιας πυξίδας είναι τα πλέον πρόσφατα θύματα της σύγχρονης πολιτικής δανεισμού και μετακινήσεων αρχαιοτήτων (έσπασαν ή αποκολλήθηκαν στα σημεία συγκόλλησής τους). Όλα συμμετέχουν στην έκθεση «Οι ΄Ελληνες», η οποία περιοδεύει αυτό τον καιρό σε μουσεία της Αμερικής -από το Μόντρεαλ του Καναδά οδεύει προς Οτάβα και, από εκεί, το φθινόπωρο στο Σικάγο και εν συνεχεία στην Ουάσιγκτον- από όπου θα επιστρέψουν στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 2016. Ελάχιστες όμως είναι οι περιπτώσεις που καταστροφές, όπως η προαναφερόμενη, βλέπουν το φως της δημοσιότητας και πάντα φυσικά όχι από επίσημη πληροφόρηση. Απώλεια ή κλοπή δανεισθέντος αρχαίου πάντως, δεν έχει εντοπισθεί ως σήμερα. Από την άλλη, κάθε αρχαιολόγος, υπεύθυνος μεταφοράς αρχαίων έχει γίνει και μάρτυρας καταστροφών, τις οποίες ασφαλώς δεν διανοείται να κοινοποιήσει.

Οι κίνδυνοι αρχίζουν από τη στιγμή που το αρχαίο βγαίνει από το ασφαλές περιβάλλον του, την προθήκη ενός μουσείου συνήθως και αρχίζει η διαδικασία συσκευασίας. Παρά τις υψηλές προδιαγραφές που τηρούνται όμως στοχεύοντας στην ελαχιστοποίηση των κινδύνων – παρουσία αρχαιολόγων και συντηρητών, ειδικευμένη εταιρεία μεταφοράς αρχαιοτήτων και έργων τέχνης (στην Ελλάδα υπάρχουν δύο), αστυνομική συνοδεία κ.λπ.- κανείς δεν μπορεί να είναι απόλυτα σίγουρος πώς θα «αντιδράσουν» έργα ηλικίας 2.000 και 3.000 ετών κατά την πτήση τους με αεροπλάνο ή και ταξιδεύοντας με αυτοκίνητο (γι΄ αυτό και παραμένουν συσκευασμένα επί ένα 24ωρο, προκειμένου να εξουδετερωθεί η διαφορά πίεσης και να προσαρμοσθούν στις νέες συνθήκες). 

Τα ιδιαίτερα υψηλά ασφάλιστρα εξάλλου, τα οποία κυμαίνονται αναλόγως της μοναδικότητας, του είδους και της ευπάθειας του αντικειμένων, της απόστασης που θα διανυθεί, του τρόπου μεταφοράς αλλά και της χώρας στην οποία θα ταξιδέψουν, καλύπτουν τυπικά τους κινδύνους (μετά την 11η Σεπτεμβρίου προστέθηκε και ασφάλιστρο προστασίας από ενδεχόμενη τρομοκρατική ενέργεια). Αν πρόκειται όμως για αναντικατάστατα αρχαία, για παράδειγμα τον Ερμή του Πραξιτέλη ή τον Ηνίοχο των Δελφών, τα οποία ωστόσο ουδέποτε έχει επιτραπεί να βγουν από τη χώρα, ποια αποζημίωση μπορεί να καλύψει πιθανή καταστροφή τους; Όσον αφορά πάντως την καταβολή ασφαλίστρων, την αναλαμβάνει η χώρα που αιτείται τον δανεισμό ενώ από ελληνικής πλευράς συχνά γίνεται με κρατική εγγύηση (εξαιρουμένων αδίκως των ιδιωτικών και εποπτευομένων από το ΥΠΠΟ μουσείων, όπως Μπενάκη, Κυκλαδικής Τέχνης, Εθνική Πινακοθήκη που υποχρεούνται να πληρώσουν μόνοι τους). Κι ως πού μπορεί να φθάσουν; Για τον Ηνίοχο της Μοτύης αίφνης, μαρμάρινο άγαλμα του 5ου π.Χ. αιώνα, που ήρθε από τη Σικελία στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ανήλθαν στα 5 εκατ. ευρώ και μάλιστα κατ΄ εξαίρεση.

Σε κάθε περίπτωση δεν ταξιδεύουν όλα τα αρχαία. Ο κατάλογος που έχει συνταχθεί στο υπουργείο Πολιτισμού με 3.500 περίπου έργα θεωρούμενα ως «αμετακίνητα» δίνει ένα μέτρο, μόνον που η μη επίσημη δημοσιοποίησή του παρέχει «ευελιξία» στην εκάστοτε ηγεσία για χειρισμούς που έχουν να κάνουν με την πολιτική και όχι απαραίτητα με την προστασία των αρχαίων. Άλλωστε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο εισηγείται αλλά ο υπουργός αποφασίζει.

Αν όμως η πιθανότητα καταστροφής των αρχαιοτήτων αποτελεί τον σοβαρότερο ανασταλτικό παράγοντα δανεισμού τους δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς τούς, επί της ουσίας, κινδύνους: Τη συμμετοχή της χώρας σε ήσσονος σημασίας διοργανώσεις, που δεν δικαιολογούν τον δανεισμό καθώς μπορεί να πλήττεται ο χαρακτήρας και η υπόσταση των αρχαίων. Το θεωρητικό υπόβαθρο μιας έκθεσης, που μπορεί να μην αναδεικνύει επαρκώς -ή ορθώς- τον ελληνικό πολιτισμό ή ενδεχομένως να είναι και αρνητικό. (Φαιδρό περιστατικό είχε προκύψει στην Ντόχα του Κατάρ το 2013, όταν σε έκθεση για τους αρχαίους Ολυμπιακούς αγώνες «ντύθηκε» μαρμάρινο άγαλμα με το επιχείρημα ότι προσέβαλε τα ήθη της χώρας). Και, ακόμη, τη συμμετοχή σε εκθέσεις στις οποίες παρουσιάζονται ταυτόχρονα κλεμμένες ελληνικές αρχαιότητες, γεγονός που τις νομιμοποιεί, καθώς έτσι η Ελλάδα εμφανίζεται να αποδέχεται ότι δεν της ανήκουν (Σοβαρό περιστατικό προέκυψε το 2011 με το Μουσείο της Καρλσρούης όταν η Ελλάδα αρνήθηκε να συμμετάσχει σε έκθεση στην οποία περιλαμβάνονταν και δύο αρχαία που κατέχονταν παράνομα από το συγκεκριμένο μουσείο. Τα αρχαία -μαρμάρινο ειδώλιο και τηγανόσχημο σκεύος του κυκλαδικού πολιτισμού- επιστράφηκαν τελικώς στην Ελλάδα το 2014. Παρόμοια εμπλοκή με το ίδιο μουσείο ωστόσο το 2001, όταν μαζί με μινωικές αρχαιότητες εκτέθηκαν και προϊόντα λαθρανασκαφών δεν είχε θετική κατάληξη).

Από την άλλη, ο δανεισμός ανοίγει την πόρτα της αμοιβαιότητας και της ανταποδοτικότητας. Δεν είναι μόνον τα έργα είναι και οι ιδέες που ανταλλάσσονται, τα επιστημονικά οφέλη που προκύπτουν, η προβολή που προσφέρεται στη χώρα. Όταν την έκθεση «Οι Έλληνες από τον Αγαμέμνονα στον Μέγα Αλέξανδρο» είδαν στο Μόντρεαλ από τον περασμένο Δεκέμβριο ως τον Απρίλιο, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του μουσείου Pointe-à-Callière 132.156 άνθρωποι, σημειώνοντας ρεκόρ επισκεψιμότητας, δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει την τεράστια σημασία μιας τέτοιας διοργάνωσης για την Ελλάδα. Τα αρχαία είναι οι πρεσβευτές μας, η άλλη Ελλάδα που θέλουμε να δείχνουμε ότι υπάρχει, περισσότερο ίσως σήμερα από ποτέ. Ένα επιχείρημα ατράνταχτο, που απαντά αρκετά πειστικά στους φόβους παράβλεψης των κινδύνων ή στις ενδεχομένως αρνητικές επιπτώσεις από αλόγιστη χρήση αυτής της δύναμης.

Πηγή: Μ. Θερμού, protagon