Ένας αρχαιολογικός πολιτισμός χάνεται

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας πραγματοποίησε τα τελευταία 15 χρόνια, στο πλαίσιο της σωστικής και ερευνητικής της αποστολής, σχεδόν α...

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας πραγματοποίησε τα τελευταία 15 χρόνια, στο πλαίσιο της σωστικής και ερευνητικής της αποστολής, σχεδόν αθόρυβα ένα πρωτοφανές σε κλίμακα για τα ελληνικά και ευρωπαϊκά δεδομένα ανασκαφικό έργο, εντάσσοντας με δυναμικό τρόπο την παραμεθόριο ζώνη της Λεκάνης του Αμυνταίου στο κέντρο του αρχαιολογικού χάρτη της χώρας. 

Στο διάστημα αυτό εντοπίστηκαν και ανασκάφηκαν στην περιοχή δεκάδες εγκαταστάσεις διαφόρων εποχών και περιόδων, που χρονικά κάλυπταν τουλάχιστον έξι χιλιετίες. 

Ανάμεσα σ' αυτές ξεχωρίζουν η Νεκρόπολη του Αγίου Παντελεήμονα με τους 18 τύμβους στους οποίους οι 846 κιβωτιόσχημοι τάφοι περιείχαν χρυσά, χάλκινα και ελεφαντοστέινα κοσμήματα, χάλκινα και σιδερένια όπλα, πήλινα αγγεία της Εποχής του Σιδήρου (1.100 - 550 π.Χ.) και οι προϊστορικοί λιμναίοι οικισμοί της Χειμαδίτιδας με τις μονώροφες ή διώροφες πασσαλόπηκτες κατοικίες και τα πολυάριθμα ευρήματα από κάθε λογής υλικό.

Γενική άποψη του λεκανοπεδίου Αμυνταίου με τις λίμνες Ζάζαρη και Χειμαδίτιδα,
όπου αναπτύχθηκε ο μεγάλος προϊστορικός Πολιτισμός των Τεσσάρων Λιμνών

Κορύφωση του έργου της Εφορείας αποτελεί η υλοποίηση του ανασκαφικού προγράμματος στην περιοχή του ορυχείου Αμυνταίου της Δ.Ε.Η. Α.Ε., όπου από το 2003 και μετά σταμάτησε η ανεξέλεγκτη καταστροφική της δράση και ασκήθηκε πλήρης έλεγχος στις εσκαφικές της δραστηριότητες. Έκτοτε μέχρι και σήμερα η επιχείρηση χρηματοδότησε ως όφειλε κατά τον νόμο την έρευνα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φλώρινας στη ζώνη ευθύνης της. 

Γενική άποψη της μεγάλης κλίμακας σωστικής ανασκαφής στον προϊστορικό οικισμό Ανάργυροι XI
στο Ορυχείο Αμυνταίου, 6.500 - 2.000 π.Χ.

Στη μεγαλύτερη σε μέγεθος και διάρκεια σωστική αυτή προσπάθεια του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού συμμετείχαν σχεδόν σε ετήσια βάση 100άδες αρχαιολόγοι και ειδικοί συνεργάτες διαφόρων ειδικοτήτων και 500 έως 1.200 ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες ανασκαφής, καθιστώντας ταυτόχρονα το σωστικό ανασκαφικό έργο βασικό πυλώνα ανάπτυξης και απασχόλησης για την περιοχή.

Αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής στον υπό εκμετάλλευση χώρο της ΔΕΗ Α.Ε. ήταν ο εντοπισμός και η ανασκαφή 25 οικισμών που χρονολογούνται από την 7η χιλιετία π.Χ. έως τα προχωρημένα ιστορικά χρόνια. 

Σχεδιαστική αναπαράσταση «πριγκιπισσών» ή «ιερειών» βασισμένη στα ανασκαφικά δεδομένα, από τη Νεκρόπολη της Εποχής του Σιδήρου στον Άγιο Παντελεήμονα Αμυνταίου

Σπάνιας τέχνης τετράστομο αγγείο με γραπτή διακόσμηση από τάφο της Νεκρόπολης της Εποχής του Σιδήρου στον Άγιο Παντελεήμονα Αμυνταίου, 8ος αι. π.Χ.

Η πολυπληθής ερευνητική ομάδα με επικεφαλής τον αρχαιολόγο δρ Πανίκο Χρυσοστόμου μελετώντας το σύνολο των χιλιάδων ευρημάτων, αλλά και το πλήθος των δεδομένων που προέκυψαν, άρχισε να αποκαλύπτει σταδιακά ένα μεγάλο και εντελώς άγνωστο προϊστορικό πολιτισμό, που δικαιολογημένα ονομάστηκε «Πολιτισμός των Τεσσάρων Λιμνών», λόγω της καταλυτικής σημασίας του υδάτινου στοιχείου της περιοχής στη διαμόρφωση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του. 

Ο εντοπισμός απρόσμενα πολλών και ακμαίων πρώιμων νεολιθικών εγκαταστάσεων στον χώρο των Λιμνών του Λεκανοπεδίου του Αμυνταίου καταδεικνύει τη δυναμική εμφάνιση και εδραίωση του νέου πολιτισμού, αλλά και τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε αυτός στη διαμόρφωση και στη διάδοση των νέων ιδεών (μόνιμη κατοίκηση, γεωργοκτηνοτροφία) προς τη βαλκανική ενδοχώρα και την κεντρική Ευρώπη. 

Οι εκτεταμένες ανασκαφές στην περιοχή των Λιμνών και κυρίως στο ορυχείο της ΔΕΗ Α.Ε. στο Αμύνταιο αποκάλυψαν εκτός των άλλων και στοιχεία για το μέγεθος των εγκαταστάσεων και την οργάνωση του ενδοκοινοτικού τους χώρου, για την οριοθέτησή τους, για τις επαφές και ανταλλαγές με άλλους οικισμούς ή περιοχές. 

Αναπαράσταση διώροφης πασσαλόπηκτης κατοικίας με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα από το στρώμα καταστροφής της Νεότερης Νεολιθικής (5.400 - 4.700 π.Χ.) στον λιμναίο οικισμό Ανάργυροι III

Πήλινο ομοίωμα πασσαλόπηκτης υπερυψωμένης οικίας με την εσωτερική της διαρρύθμιση, όπως βρέθηκε μέσα σε στρώμα καταστροφής της Νεότερης Νεολιθικής (5.400 - 4.700 π.Χ.) στον λιμναίο οικισμό Λιμνοχώρι ΙΙ

Έτσι τεκμηριώθηκε η παρουσία μικρών ή μεγάλων χερσαίων οικισμών με μονώροφα ή διώροφα σπίτια που περιβάλλονταν από ομόκεντρες τάφρους ή από ξύλινους φράκτες, καθώς και λιμναίων εγκαταστάσεων με σπίτια θεμελιωμένα σε υπερυψωμένες σε ξύλινες εξέδρες ή απευθείας σε πασσάλους στο νερό. 

Οι ανασκαφές στα ερείπια των δεκάδων σπιτιών της περιοχής, τα οποία άλλοτε εγκαταλείφθηκαν και κατέρρευσαν κι άλλοτε κάηκαν από ξαφνικές πυρκαγιές, αποκάλυψαν χιλιάδες αντικείμενα που αφορούσαν στο σύνολο των παραγωγικών δραστηριοτήτων των νεολιθικών γεωργοκτηνοτρόφων: λίθινα, οστέινα, κεράτινα και πήλινα εργαλεία που αξιοποιούνταν σε διάφορες αγροτοποιμενικές, οικιακές, αλιευτικές και κυνηγετικές δραστηριότητες, μία τεράστια σε σχήματα και τεχνικές κατασκευής ποικιλία πήλινων αγγείων, κατάλληλων για την προετοιμασία, κατανάλωση και αποθήκευση της τροφής, σε συνδυασμό με απανθρακωμένους σπόρους δημητριακών, άγριους καρπούς, οστά ψαριών, οικόσιτων και άγριων ζώων δίπλα σε πήλινους φούρνους και εστίες. 

Πήλινα σκεύη διαφόρων χρήσεων από πηγάδια της Νεότερης Νεολιθικής (5.400 - 4.700 π.Χ.)
του προϊστορικού οικισμού Ανάργυροι XIIIa

Επιπλέον, οι ειδικές συνθήκες υγρασίας στα στρώματα των προϊστορικών οικισμών και ιδιαίτερα των λιμναίων εγκαταστάσεων είχαν ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη μιας μοναδικής για τα ελληνικά δεδομένα σειράς ξύλινων τέχνεργων της 5ης χιλιετίας π.Χ., μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν σύνθετα γεωργικά εργαλεία (αξίνες, άροτρα, σφυριά κ.λπ.), ένα ξύλινο σκαμνί και το εξαιρετικά σπάνιο ακόμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο ακέραιο ξύλινο νεολιθικό εργαλείο επεξεργασίας καρπών (γουδοχέρι). 

Ένα πολυπληθές σύνολο ευρημάτων και στοιχείων, στο οποίο περιλαμβάνονται ανθρώπινες ταφές σε σκάμματα ή σε αγγεία, ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα πήλινα ειδώλια, κοσμήματα και εξαρτήματα ενδυμασίας από διάφορα υλικά, περίτεχνα διακοσμητικά μοτίβα πάνω σε κεραμικά σκεύη, πήλινες σφραγίδες και πινακίδες με εγχαράξεις που παραπέμπουν στη νεολιθική «πρωτο-γραφή» και μουσικά όργανα από ζωικά οστά, επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ενός σύνθετου κόσμου ιδεών των νεολιθικών παραγωγών της περιοχής των Τεσσάρων Λιμνών.

«Η Σκεπτόμενη των Αναργύρων». Πήλινο ειδώλιο εγκύου γυναίκας από τα στρώματα της Αρχαιότερης Νεολιθικής (6.500 - 5.800 π.Χ.) του προϊστορικού οικισμού Ανάργυροι XIIIa

Ανθρωπόμορφα πήλινα αγγεία που αναπαριστούν γυναικείες μορφές από τα στρώματα της Τελικής Νεολιθικής (4.700 - 3.300 π.Χ.) του λιμναίου οικισμού Λιμνοχώρι ΙΙ

Κι αν η ανεύρεση στις νεολιθικές επιχώσεις της 6ης χιλιετίας π.Χ. ενός πήλινου ειδωλίου που απεικονίζει μια έγκυο σχετίζεται με τη ζωή που έρχεται, η αποκάλυψη στις ίδιες επιχώσεις ενός μοναδικού και πολύ πρώιμου χρονολογικά συνόλου έφερε στο προσκήνιο ένα ασυνήθιστα τραγικό και βίαιο τέλος της: μέσα στο στρώμα καταστροφής μιας διώροφης οικίας που κάηκε ξαφνικά περίπου το 5.800 π.Χ. βρέθηκαν τα καμένα σκελετικά λείψανα τριών ενηλίκων ατόμων. 

Από την πρώτη προσέγγιση της μορφής, όσο και της διάταξης των οικιακών και των οστεολογικών καταλοίπων, έγινε φανερό ότι η πυρκαγιά που κατέκαψε την ώρα εκείνη το οίκημα εγκλώβισε και απανθράκωσε τους ενοίκους σε διαφορετικά σημεία του εσωτερικού χώρου, στον πάνω όροφο και στην έξοδο του ισογείου.

Η ανασκαφή στον νεολιθικό οικισμό Ανάργυροι ΙΧb

Η ανασκαφή του προϊστορικού οικισμού Ανάργυροι ΙΧb, η οποία ξεκίνησε το 2013 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα, αλλά με διαρκώς φθίνουσα δυναμική, καλύπτει μια έκταση 28 στρεμμάτων, αποτελεί επί του παρόντος τη σημαντικότερη σωστική έρευνα λιμναίου οικισμού στον ελληνικό και ευρωπαϊκό χώρο. Και η σημασία αυτή δεν αφορά μόνο στην αποκατάσταση της πρώτης στην Ελλάδα ολοκληρωμένης εικόνας μιας κατεξοχήν λιμναίας εγκατάστασης, αλλά και στη συγκέντρωση πλήθους τέχνεργων και δεδομένων μοναδικής αξίας για την προϊστορική έρευνα.

Στο πλήθος των ευρημάτων, που ξεπερνούν σε αριθμό τις 25.000 και χρονολογούνται κυρίως στο διάστημα ανάμεσα στην 6η και την 4η χιλιετία π.Χ., συμπεριλαμβάνονται εξαιρετικά σπάνια χρυσά δακτυλιόσχημα περίαπτα και διάτρητα ελάσματα, πολυάριθμα πήλινα και μαρμάρινα ειδώλια σε σπάνιους τύπους, λίθινα και πήλινα κοσμήματα, λίθινα και οστέινα εργαλεία ξεχωριστής ποιότητας, καθώς και άφθονα αγγεία σε ακέραιη ή αποσπασματική μορφή.

Αποκάλυψη τμήματος τοίχου από πλεγμένα κλαδιά σε άριστη κατάσταση από πασσαλόπηκτη οικία του Νεολιθικού λιμναίου οικισμού Λιμνοχώρι ΙΙ (5.400 - 4.700 π.Χ.)

Αυτό όμως που καθιστά τον οικισμό μοναδικό σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η αφθονία, η άριστη διατήρηση και η πρωιμότητα των καταλοίπων από ξύλο που εντοπίστηκαν στα κατώτερα στρώματα του άλλοτε ελώδους περιβάλλοντός του. Έτσι, παρά την ολοκλήρωση της ανασκαφής μόνο στην περιφερειακή ζώνη -αφού η κεντρική περιοχή του οικισμού παραμένει ανέπαφη- εντυπωσιακή υπήρξε η αποκάλυψη χιλιάδων ξύλινων πασσάλων, δοκαριών και κλαδιών. 

Όλα αυτά τα καλά διατηρημένα οργανικά υλικά συνιστούσαν δομικά στοιχεία πασαλόπηκτων κατοικιών ή πλατφορμών, καθώς επίσης και μέρος ενός σύνθετου έργου που οριοθετούσε τον ενδοκοινοτικό χώρο με ένα διπλό πασσαλόπηκτο περίβολο και τον συνέδεε ταυτόχρονα μέσω 4 επιμηκών διαδρόμων με την απέναντι όχθη. Στις υγρές επιχώσεις της εγκατάστασης βρέθηκε επίσης μεγάλος αριθμός από ξύλινα εργαλεία διαφόρων σχημάτων και μεγεθών, δύο ξύλινες βάρκες, μία λεκάνη και τμήματα από ξύλινο καλοδουλεμένο έπιπλο.

Γενική άποψη της ανασκαφής του λιμναίου προϊστορικού
οικισμού Ανάργυροι IXb στο Ορυχείο Αμυνταίου

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας, προκειμένου να καλύψει με τις πλέον σύγχρονες μεθόδους τις πρωτοφανείς για τα ελληνικά δεδομένα ανάγκες διάσωσης, τεκμηρίωσης και επιστημονικής προβολής του σπάνιου αυτού αρχαιολογικού υλικού έχει ήδη αναπτύξει μία σειρά συνεργασιών με ερευνητικούς φορείς της Ελβετικής Συνομοσπονδίας με διεθνή εμβέλεια στον τομέα της αρχαιολογίας των λιμναίων οικισμών. 

Κατά την προηγούμενη χρονιά υλοποιήθηκε με επιτυχία πρόγραμμα για τη διάσωση, συντήρηση και τεκμηρίωση των προϊστορικών ξύλινων τέχνεργων σε συνεργασία με την Υπηρεσία Υποβρύχιας Αρχαιολογίας της Ζυρίχης, τα αποτελέσματα του οποίου παρουσιάστηκαν σε διεθνή συνάντηση ευρωπαίων ειδικών στο Αμύνταιο. 

Χρυσά κοσμήματα (δαχτυλίδια, δακτυλιόσχημα ειδώλια, ελάσματα) από τα στρώματα της Τελικής Νεολιθικής (4.700 - 3.300 π.Χ.) του προϊστορικού λιμναίου οικισμού Ανάργυροι IXb

Παράλληλα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας συμμετέχει ως εταίρος σε διεθνή επιστημονική ομάδα για την υλοποίηση τετραετούς προγράμματος που αφορά στη δενδροχρονολόγηση των ξύλινων στοιχείων από τους λιμναίους οικισμούς και τη μελέτη του παλαιοπεριβάλλοντος των Τεσσάρων Λιμνών του Λεκανοπεδίου Αμυνταίου, ένα έργο με πλήρη χρηματοδότηση 1,2 εκατ. ευρώ από το ερευνητικό πλαίσιο SINERGIA του Ελβετικού Ιδρύματος Επιστημών.

Όπως αναφέρει ο δρ Πανίκος Χρυσοστόμου, αρχαιολόγος και προϊστάμενος του Τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων, «δυστυχώς, το τελευταίο διάστημα εμείς οι εμπλεκόμενοι με το ανασκαφικό έργο της Εφορείας στον χώρο του ορυχείου της ΔΕΗ στο Αμύνταιο, το οποίο συστηματικά και μεθοδευμένα απαξιώθηκε στο παρελθόν, γινόμαστε μάρτυρες μιας ενορχηστρωμένης προσπάθειας που στόχο έχει να πλήξει το ίδιο το αρχαιολογικό έργο στον συγκεκριμένο οικισμό και να οδηγήσει σε πλήρη καταστροφή έναν μοναδικό θησαυρό ανεκτίμητης αξίας. 

Τμήμα ξύλινου δαπέδου πασσαλόπηκτης κατοικίας από τον Νεολιθικό λιμναίο οικισμό Ανάργυροι ΙΙΙ και δείγματα πασσάλων για δενδροχρονολόγηση από τα πασσαλόπηκτα ξύλινα μονοπάτια του προϊστορικού λιμναίου οικισμού Ανάργυροι IXb

»Η ευθύνη για την προαναγγελθείσα καταστροφή βαρύνει όλους και ιδιαίτερα αυτούς που έχουν ταχθεί να υπηρετούν τον πολιτισμό και τις αξίες του. Ελπίζουμε ότι οι επόμενες σκέψεις και κινήσεις για ένα τόσο σοβαρό θέμα να αφορούν σε άμεσες και ουσιαστικές πρωτοβουλίες για την προστασία του χώρου - εφόσον κάτι τέτοιο αποδειχθεί ότι απαιτείται - και στην ολοκλήρωση του τόσο σημαντικού αρχαιολογικού έργου. 

»Θεωρούμε, δε, ότι οι πολύτιμες αρχαιότητες που επέζησαν για 7 χιλιετίες περιμένοντας τη διάσωση και ανάδειξή τους στη θέση που τους αξίζει, ως μέρος της δικής μας αλλά και της παγκόσμιας κληρονομιάς, πρέπει να αποτελέσουν μέρος ενός πολιτισμού που σώθηκε και όχι ενός κόσμου που χάθηκε για πάντα».

Πηγή: Φ. Καραμέτος, Zougla